Wpływ literatury na rozwój dzieci w wieku przedszkolnym

Wpływ literatury dziecięcej na kształtowanie osobowości dziecka – metody wykorzystania literatury dziecięcej w pracy przedszkola.


Książka dla dzieci jest zjawiskiem szczególnym. Ważne są zarówno tworzenie, obieg jak i odbiór książki. Ostatecznymi adresatami książki dziecięcej są jednostki, które znajdują się w oficjalnej fazie rozwoju czytelniczego, które nie są w stanie samodzielnie dotrzeć do treści niesionych przez lekturę. Kody graficzne, w szczególności werbalne, nie mogą być samodzielnie odczytane. Wyznacza to konieczność istnienia postaci zwanej pośrednikiem. W pracy nauczyciela przedszkola duże znaczenie ma fakt istnienia tzw. pośrednika, osoby wprowadzającej, która zapoznaje dziecko z książką. Istnienie pośrednika pomiędzy książką a odbiorcą jest czynnikiem o pierwszoplanowym znaczeniu, ponieważ powoduje, że utwór zanim trafi do dziecka podlega, czasami nawet mimowolnej interpretacji. Dlatego sposób jej konkretyzacji jest uzależniony od woli, umiejętności i niekiedy nastroju pośrednika. Jest to znaczący wyróżnik książki dziecięcej. Biorąc pod uwagę specyfikę procesu inicjacji czytelniczej prezentacja każdego tekstu odbiorcy dziecięcemu będzie jednocześnie wypełnieniem funkcji dydaktycznej, będącą cechą immanentną literatury dziecięcej. Dla dzieci najmłodszych każdy tekst prezentowany przez osobę bliską, z którą kontakt jest nasycony pozytywnymi emocjami, będzie ważnym przeżyciem zabawowym i jednocześnie doznaniem uczuciowym. Punktem docelowym ma być powstanie u wychowanka potrzeby obcowania z literaturą, a także wpływ bohaterów literackich na kształtowanie właściwych postaw społecznych. Specyfika dziecięcego odbioru literatury zakłada obecność pośredników, osób,, które w istotny sposób wpływają na dobór książek, konkretyzacje treści literackich, jak również samo zaistnienie kontaktu z książką.
Zdaniem J.Muszkowskiego książka występuje jako „produkt materializacji graficznej (np.książki kąpielowe, elektroniczne, etc.) treści kulturalnych, stanowiących pewną zamkniętą całość, podjętej w celu utrwalenia ich, przekazywania i rozpowszechniania wśród ludzi”.¹
UNESCO w 1964 roku zdefiniowało książkę jako drukowaną publikację, zawierającą co najmniej 49 stron, nie licząc okładek i przeznaczoną dla publiczności.
Z punktu widzenia semiotyki „książka to dzieło piśmiennicze lub drukowane, mające dowolną, czytelną formę znakową, ideograficzną, adresatami której są osoby realne lub abstrakcyjne i utrwalone na dowolnym materiale (kamień, glina, skóra, papirus, jedwab, deska, papier etc.)² Wystawki, ekspozycje, etc. imprezy promocyjne, kolaże z wycinków z gazet, ulotki w formie smoków, gwiazdek, niespodzianek, czapeczki, chorągiewki, plakaty, baloniki, długopisy, kalendarze, kubki kserokopiarki, skanery, drukarki

Książka dla dzieci powinna w charakterystyczny sposób wyróżniać się na tle innych pozycji literackich między innymi poprzez mniejszą objętość tekstów (stopień i krój pisma), dynamizującą rolę partii dialogowych, a kształt artystyczny ilustracji i sposób ich rozmieszczenia mają decydujące znaczenie dla wysokiej jakości książki dziecięcej.

Nadrzędne zadanie książki dziecięcej wypływa z przekonania o znaczącej roli książki w kształtowaniu osobowości dziecka. Za podstawę nurtu promującego książkę dziecięcą należy uznać przekonanie o szczególnej roli dzieciństwa w rozwoju psychologicznym i społecznym człowieka oraz wiarę w skuteczność zastosowania książki jako narzędzia stymulującego ten proces. „Książka dziecięca w tym ujęciu jest oceniana jako wartościowe narzędzie służące do akulturacji najmłodszych oraz jako niezbywalny instrument dla wszelkich działań o charakterze edukacyjnym.

Umiejętność czytania pozostaje podstawową sprawnością gwarantującą możność permanentnej edukacji, doskonalenia kwalifikacji i czynnego uczestnictwa w życiu kulturowo-społecznym kraju. Książka dziecięca obok funkcji społecznej i kulturotwórczej funkcję edukacyjną i jest objęta szczególną ochroną państwa.
W obrębie misji edukacyjnej i społecznej niezbędne jest:
„- zapoznanie dziecka z książką w jak najwcześniejszym wieku;
wprowadzenie książki i czytania jako centrum życia w rodzinie i w przedszkolu;
wspieranie dziecięcej lektury czasu wolnego;
wspieranie stosowania książki w zajęciach grupowych;
utrwalanie nawyku „czytania”;
wspieranie korzystania z biblioteki;
ustalanie i inicjowanie projektów badawczych.”³

W skład bezpośredniej formy pracy z książką wchodzą różnorodne imprezy obliczone na dotarcie z książką do małych czytelników. Są to spotkania z autorami, ilustratorami, godziny baśni, zajęcia plastyczne z książką, konkursy czytelnicze. Wydarzenia te mają na celu aktywizować działania na rzecz czytelnictwa najmłodszych i obejmować swoim zasięgiem zarówno dzieci, nauczycieli i rodziców.
Ważną rolę w inicjacji do czytania odgrywają również czasopisma dziecięce. Książka (czasopismo) i praca z nią staje się narzędziem w kształtowaniu postaw społecznych i osobowości dziecka (akulturacja i uspołecznianie). Książka w pracy przedszkola staje się ośrodkiem komunikacji i integracji społecznej dzieci. Na poziomie pracy przedszkola nauczyciel „oswaja” dzieci z książką, uczy korzystać z nich, prezentuje zasoby literatury poprzez wspólne oglądanie obrazków, interpretację, naukę aktywnego słuchania, opowiadanie, tworzenie książek. Pośrednika literatury dziecięcej powinno cechować łagodne, ale stanowcze usposobienie, życzliwy stosunek do otoczenia, optymizm i cierpliwość. Musi lubić, znać i rozumieć dzieci, chcieć dla nich i z nimi pracować. Niezbędna jest również znajomość psychologii rozwojowej oraz literatury dla dzieci.
„Dobry „opowiadacz” potrafi skoncentrować na sobie uwagę dzieci posługując się jedynie głosem i „mową ciała”. Do dyspozycji ma cały arsenał środków wyrazu: chwyty retoryczne jak zawieszenia głosu, zmiany jego timbre, operowanie modulacją i natężeniem emisji z jednej strony oraz mimikę i gestykulację z drugiej.”4
Do efektywnego opowiadania można włączać instrumenty muzyczne, lalki, nagrania melodyczne, slajdy, ilustracje, etc. Budowanie odpowiedniego nastroju jest jednym z ważniejszych wyzwań stojących przed opowiadającym.
Kolejną formą pracy z książką jest głośne czytanie, należące do najbardziej podstawowych i tradycyjnych form pracy z dziećmi. Zaletą tej formy jest prostota: nie wymaga dłuższego przygotowania, dodatkowego miejsca i sprzętu, zajęcia mogą być prowadzone nieomalże w każdym miejscu i czasie. Podkreślić należy również, że czytelnicy są wystawieni na bezpośredni kontakt z książką, obserwują jej użytkowanie, mogą jej dotknąć, obejrzeć ilustracje. Słabością tej formy pracy jest mniejszy kontakt z dziećmi niż np. w czasie opowiadania. Główne efekty takiego prezentowania książek to zaznajomienie odbiorców z dziełami literatury (bajkami, krótkimi opowiadaniami), wzbudzenie zainteresowania lekturą, ale również – ze względu na interpretację – przekazywanie samej umiejętności, wzorców głośnego czytania. Tego rodzaju kontakt z lekturą daje impuls do zajęć plastycznych: rysowania, malowania czy prób dyskusji nad wysłuchanym tekstem.
Częstym chwytem, stosowanym przy dłuższym czytaniu lub opowiadaniu jest zawieszenie głosu w odpowiednio emocjonującym momencie, budzące zainteresowanie treścią następnego „odcinka”.
Innym rodzajem pracy z książką są formy parateatralne (przedstawienia, inscenizacje, teatrzyki). Czasami wystarcza chusteczka i piłka pingpongowa do stworzenia najprostszych postaci oraz entuzjazm z jakim najmłodsi przyjmują takie spektakle. Stanowi to także wstęp do zapoznania dzieci ze sztuką teatru. Wspólne rysowanie, malowanie, wycinanie, czy inne zajęcia funkcjonują jako samoistna forma pracy, bądź jako integralna forma pracy z książką. Wymaga to przygotowania materiałów w rodzaju kredek, farb, papieru, etc. Tematy prac obracają się wokół takich wątków jak: losy głównych bohaterów, zilustrowanie najciekawszych scen, wyobrażenie dalszego wątku wydarzeń etc. Dodatkową atrakcją takich działań bywają konkursy na najlepsze prace.
Zespołowe formy pracy z książką, zwłaszcza próby dyskusji wzmacniane przez efekty wynikające z mechanizmów psychologicznych i socjologicznych, kształtują opinie, postawy, działania wypadkowe.
Spotkanie z autorem jako kolejna forma pracy powinno być poprzedzone akcją informacyjną, przygotowane i zaplanowane, a autor wydarzenia powinien być dzieciom dobrze znany. Spotkanie może poprzedzać wystawa książek lub innych materiałów związanych bezpośrednio z tą osobą.
Istotną cechą nauczyciela jest umiejętność łączenia lektury z życiem codziennym, pokazywanie literatury jako bytu mocno związanego z rzeczywistością, a czytania jako czynności pomagającej rozwiązywać problemy.

Książka odgrywa ważną rolę w edukacji, wychowaniu i alfabetyzacji dzieci.

Powinna ona „nie tylko rozpoznawać i zaspakajać problemy poznawcze i informacyjne, ale także rozbudzać ciekawość i pasje..., zachęcać do twórczych działań i znajdowania odpowiedzi, do stawiania nowych pytań... Harmonijne funkcjonowanie człowieka we współczesnym świecie obejmuje zarówno jego umiejętności intelektualne, jak również tak zwaną inteligencję emocjonalną: zdolność do zrozumienia siebie i innych, współdziałania i tworzenia pomyślnych związków, a więc wszystko to czemu sprzyjać mogą spotkania z literaturą. Biegłość w czytaniu i motywacja do lektury czynią człowieka zdolnym do uczestnictwa w dalszym kształceniu w stopniu znacznie wyższym niż nabyte w szkole wiadomości. One też przesądzają w znacznym stopniu o zdolności do uczestnictwa w życiu społecznym i obywatelskim, rozumienia zachodzących w nim procesów.”5


Opracowała Beata Kosińska

Literatura:
_____________________________________________________________
¹ J.Muszkowski, Wstęp do socjologii książki, t.3, 1972, s.100.
² I. E. Barenbaum, System książki czytelniczej, Moskwa 1976, s.17.
³ M.Zając, „Promocja książki dziecięcej”, Warszawa 2000, s.59
4 M.Zając, „Promocja książki dziecięcej”, Warszawa 2000, s.105-106
5 , J.Papuzińska, „Dziecięce spotkania z literaturą”, Warszawa 2007, s.199-200.