Różne obrazy przyrody w literaturze

Na wstępie pracy , poświęconej różnym obrazom przyrody w literaturze , sposobom ich kreowania i funkcji w wybranych utworach literackich, spróbuję zdefiniować pojęcie przyrody, natury - słowa klucza , które stało się fundamentem powstania tych, niezwykle cennych dla mnie jako miłośniczki piękna , rozważań. Słownik języka polskiego podaje , że przyroda to ziemia, woda i powietrze wraz z żyjącymi na nich i w nich roślinami i zwierzętami , z kolei pojęcie natury w tym znaczeniu , jakie mnie interesuje w przypadku tego tematu , zdefiniowane zostało po pierwsze jako przyroda, zachodzące w niej zjawiska i procesy i po drugie jako stan pierwotny przyrody, niezmieniony przez kulturę i cywilizację. Natomiast Słownik literatury polskiej XIX wieku w haśle natura wyjaśnia ,iż jest to pierwotne otoczenie człowieka , środowisko przeciwstawione kulturze; przyroda. Tło wydarzeń literackich , nierzadko ich uczestnik. Powyższe definicje pozwalają stosować wymiennie pojęcia natury i przyrody , co zresztą będę czynić w dalszej części pracy , a także ściśle wyznaczają tematykę przywoływanych tekstów , wskazując rygorystycznie w jakim kontekście będą analizowane czy przywoływane. W związku z tym , że moje pole manewru zostało ograniczone tylko do wybranych utworów, nadmienię , że wybór tekstów wcale nie był łatwy , gdyż drogą eliminacji musiałam odrzucić kilka przepięknych literackich opisów przyrody , inne zostały tylko przywołane , a jeszcze innym , tym moim zdaniem najpiękniejszym i najważniejszym poświęciłam więcej uwagi.
Nie sposób przejść do omawiania tego tematu , nie zatrzymując się przy czasach najdawniejszych , jeśli chodzi o literaturę , czyli przy Biblii , mitologii i literaturze antycznej, a więc przy tym , na czym bazuje cała późniejsza spuścizna literacka.
W Biblii natura stanowi świadectwo potęgi i doskonałości Stwórcy , który powołał ją do istnienia i oddał we władanie człowiekowi . To rajski ogród, Eden , źródło bogactwa , piękna, harmonii , dobrobytu i bezpieczeństwa , którego miał człowiek doglądać i pielęgnować.
W mitologii i literaturze antyku natura jest siedliskiem istot fantastycznych , duchów czy bóstw, gdyż w taki właśnie sposób pierwotna umysłowość pojmowała tajemnicę przyrody i jej zjawisk. Filozofia stoicka eksponowała wątek konieczności życia w zgodzie z ładem natury , dzięki czemu człowiek uzyskuje spokój ducha i wewnętrzną harmonię, co sugerują słowa Zenona z Kition , że Najważniejszym celem jest żyć zgodnie z naturą , to znaczy żyć zgodnie z cnotą. Również w otoczeniu natury założył swoją szkołę grecki filozof Epikur , którą umieścił w ogrodzie w pobliżu Gaju Akademosa , a u wrót której widniał napis: Gościu tutaj będzie ci dobrze, tutaj dobrem największym jest rozkosz. Z kolei Horacy w epodzie Beatus ille... przedstawia naturę jako miejsce pracy i wypoczynku człowieka , tworząc sielankowy obraz , ukazujący spokojne i szczęśliwe życie pasterzy – wiejską Arkadię.
W literaturze średniowiecza temat natury pojawia się m. in w Dziejach Tristana i Izoldy . Jest ona tu ukazana jako siedlisko tajemnych sił , stanowi schronienie dla Tristana i Izoldy , kochanków żyjących przez pewien czas w samotności , w lesie , ukrywających się przed gniewem króla Marka , a wcześniej spotykających się w sadzie nieopodal zamku. Przyroda jest więc świadkiem potajemnych spotkań i tragicznej miłości , zdaje się współczuć z bohaterami , co ma wyraz w symbolicznym głogu łączącym ich groby , który jako element natury staje się znakiem ich trwalszej niż śmierć miłości.
Epoka odrodzenia prezentuje naturę jako doskonałe dzieło Boga , znane nam z Biblii , czego przykładem może być pieśń Jana Kochanowskiego Czego chcesz od nas Panie, za Twe hojne dary , w której przyroda stanowi źródło ładu i harmonii , nadaje porządek ludzkiemu życiu. Podmiot liryczny mówiący w imieniu zbiorowości , ogarnia wzrokiem całą ziemię ,która w ten sposób staje się centrum wszechświata . Panem wszystkiego świata jest Bóg - Stwórca tego świata. Poeta w trzeciej i czwartej strofie powtarza akt stworzenia znany z Księgi Genesis: zbudował niebo , uhaftował gwiazdami , oddzielił ziemię od morza , a światłość od ciemności , nagość ziemi przykrył zioły rozlicznemi. Stworzony tu obraz przyrody nawiązuje do toposu rajskiego ogrodu – jest piękny, uporządkowany , panuje w nim harmonia i ład , a to z kolei napawa człowieka typowym dla renesansu optymizmem.
Obraz natury wyłania się również z Pieśni świętojańskiej o Sobótce, będącej pochwałą życia na wsi - uczciwego , pobożnego, bezpiecznego i bez lichwy. To właśnie ziemia i przyroda dostarczają człowiekowi pożytku i przyjemności , dostatku i dobrobytu. Nie do końca jest to obraz realistyczny , o czym świadczy pojawienie się „ faunów leśnych" w opisie wsi zawartym w pieśni Panny XII.
Warto również zwrócić uwagę na występujące w twórczości Jana Kochanowskiego obrazy pejzażu rodzimego. Pojawiają się one w pieśni Serce roście patrząc na te czasy , ukazującej nadejście wiosny i zarazem podejmującej refleksję moralną- boski ład , coroczne odnawianie się natury jest źródłem radości człowieka dobrego , grzesznik natomiast nie odnajduje w przyrodzie ukojenia. Warto zapamiętać słowa płynące z tego utworu, by nie porzucać nadziei , gdy zżera nas smutek , bo jutro nadejdzie piękny dzień i to właśnie przyroda wysyła nam takie znaki , choć jest jeszcze zima , to śnieg znienagła zyjdzie , zagrzeje słońce , ziemia w rozliczne barwy znowu się odzieje – będzie wiosna.
Oświecenie nadało szczególną rangę naturze w nurcie sentymentalnym – inspirowanym przez mit natury Jeana Jacquesa Rousseau. Filozof przeciwstawia naturze ( stanowi pierwotnemu ) szeroko rozumianą kulturę . Waloryzuje przy tym dodatnio tę pierwszą jako stan istnienia autentycznego , tworzy mit powrotu do natury , który jednocześnie staje się powrotem człowieka do samego siebie. W literaturze sentymentalnej natura staje się niejako współuczestnikiem wydarzeń , jest naturą czującą , korespondującą ze stanami bohaterów. Tak rzecz przedstawia się w Cierpieniach młodego Wertera Jana Wolfganga Goethego. W powieści tej istnieją dwie wizje natury. Przemiana jej pojmowania oddaje przemianę zachodzącą w bohaterze. Początkowo istnieje on w pejzażu południa , koi swoje nerwy stargane w świecie ludzi , spotyka z się z ludźmi prostymi , dziećmi, zakochuje w Lotcie; postrzega naturę jako harmonię odnajduje w niej Boga. W drugiej części powieści pojawia się pejzaż jesienny , pejzaż Północy , bohater gubi się w swoich uczuciach do Lotty , spotyka go niepowodzenia drodze kariery zawodowej, postrzega naturę jako młyn śmierci , zniszczenia , w końcu popełnia samobójstwo.
Romantycy ukazują przyrodę jako przestrzeń objawiania się tajemnicy spotkania człowieka z metafizyką , jak to ma miejsce w Kordianie Juliusza Słowackiego. Bohater po przeżyciu tragedii osobistej i doświadczenia rozczarowania światem w swojej wędrówce , będącej ucieczką przed bolesnymi wspomnieniami i zarazem poszukiwaniem sensu życia trafia w Alpy , na Mont Blanc , gdzie doznaje ożywczego wpływu natury, a zarazem doświadcza bliskości Boga. Góra staje się miejscem wyniesionym , odosobnionym , jest przestrzenią możliwego spotkania ze Stwórcą , do którego wszakże w dramacie nie dochodzi , bohater znajduje się bowiem pod wpływem szatana.
W Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza natura została ukazana jako metafizyczny porządek , w którym zakorzenia się człowiek. Znamienną dla poematu jest kreacja Soplicowa – przestrzeni istniejącej jakby poza całym światem, wtopionej w puszczę. Dającej osadzie poczucie bezpieczeństwa, wpisującej rzeczywistość człowieka w ład powtarzalnego , niezmiennego rytmu przyrody, niejako zawieszającej niebezpieczeństwa mające swoje źródło w historii. Mickiewicz jest ponadto w swoim utworze znakomitym obserwatorem wielu zjawisk przyrody , malarzem niezwykłych pejzaży, jak choćby opisów wschodu i zachodu słońca , chmur czy burzy , które zalicza się do arcydzieł polskiej poezji. Z mistrzowską sztuką ukazuje jej kształty , barwy , ruchy , odgłosy a nawet zapach. Ta przyroda żyje ,przede wszystkim dzięki zabiegom personifikacji np. marchew ma warkocze , bób – oczy a kapusta – sędziwe łysiny.
W literaturze pozytywizmu temat natury pojawia się w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Polskie dworki kresowe są wtopione w świat przyrody , stanowi ona naturalne otoczenie człowieka, miejsce jego pracy i przedmiot podziwu. Bohaterowie utworu zostali zadomowieni w przyrodzie, niejako wpisani w pejzaż , jej rytm – powtarzalność i niezmienność- stanowi o porządku świata , przeciwstawionej zmienności i dramatyzmowi historii. Przyroda chroni relikwie wspólnoty , dwie mogiły – pierwszych osadników powstańców i styczniowych.
Młoda Polska kładzie akcent na estetyczne przeżycie natury, będącej miejscem ucieczki znudzonych cywilizacją modernistów, poszukujących autentycznego ,wolnego istnienia. Szczególną popularnością cieszy się w tej epoce rodzima przyroda górska. Trzeba podkreślić , że młodopolskie opisy natury zazwyczaj mają charakter symboliczny, czego przykładem może być wiersz Jana Kasprowicza Krzak dzikiej róży , w którym tytułowa róża oraz jej sytuacja , samotne i pełne niebezpieczeństwa istnienie w górach , stanowi metaforę ludzkiego życia. Co oznaczają symbole róży i próchniejącej limby? Czy kruche życie człowieka, dramat ludzkiego istnienia, a może słabość człowieka w zestawieniu z potęgą gór? Chyba nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Obraz przyrody tatrzańskiej wypełnia całą materię wiersza: ciemnosmreczyńskich skał zwaliska, pawiookie drzemią stawy, bokiem się piętrzy turnia śliska, kosodrzewiny węzowiska poobszywały głaźne ławy – dzikiej , niedostępnej , innej , bo takiej właśnie przyrody szukali moderniści.
Pojawiające się w epoce obrazy przyrody są często utrzymane w technice impresjonistycznej, ukazującej odbieranie przez patrzącego subtelnych , różnorodnych wrażeń zmysłowych, związanych z rzeczywistością , jak to ma miejsce w Melodii mgieł nocnych Kazimierza Przerwy – Tetmajera . Użyte w wierszu formy trybu rozkazującego sugerują o zwrócenie uwagi na delikatność doznań zmysłowych : nie budźmy śpiącej wody w dolinie, pijmy kwiatów woń rzewną, puchem mlecza się bawmy, bowiem tylko subtelne doznania są warunkiem odbioru otaczającego nas świata, pojmowanego zmysłami , odczuwalnego przez krótką chwilkę .W tej właśnie migotliwej zmienności tkwi jego piękno i dlatego o ten sposób odbioru przyrody warto się pokusić.
W specyficzny sposób natura zostaje przedstawiona w Chłopach Władysława Reymonta , powieści ujawniającej wpływy naturalizmu, prądu literackiego eksponującego biologiczny charakter człowieka, jego poddanie prawom natury. Czas akcji powieści zostaje określony rytmem pór roku( a także pór doby) i co za tym występuje , rytmem prac gospodarskich. Człowiek jest związany z ziemią – żywicielką, jego życie jest w pełni podporządkowane pracy na niej , ukazywanej jako heroiczny trud. Można w przypadku tej powieści mówić o swoistym uświęceniu ziemi , której posiadanie staje się podstawą zaklasyfikowania człowieka w hierarchii wspólnoty .Jednocześnie natura zostaje ukazana przez Reymonta jako żywioł , ujawniający się także w zachowaniach ludzi np. w namiętnych romansach czy konfliktach.
Dwudziestolecie międzywojenne kreuje obrazy natury zasadniczo na dwa sposoby. Pierwszy- realistyczny- wiąże się z zainteresowaniem epoki codziennością , a który jest widoczny np. w wierszu Kartoflisko Leopolda Staffa , w którym przyroda jest miejscem mozolnej pracy człowieka., z kolei w wierszu Wysokie drzewa jej piękno staje się przedmiotem kontemplacji, zachwytu pięknem krajobrazu tonącego w brązach dzięki promieniom zachodzącego słońca. Drugi sposób przedstawiania natury ma charakter mityczny i występuje m. in. w poezji Bolesława Leśmiana, czego przykładem może być wiersz W malinowym chruśniaku, w którym realizuje się prawo miłości , zawieszony zostaje upływ czasu , zwielokrotnione zmysłowe doświadczenie świata przez dwoje kochanków. Ich miłość jest subtelna, a w pieszczotach przeszkadzają im tylko odgłosy natury, chociaż w rzeczywistości, natura staje się tak jakby trzecim kochankiem przyczyniającym się do dodatkowych pieszczot.
W literaturze najnowszej temat natury występuje w wierszu Zbigniewa Herberta Do Marka Aureliusza , gdzie ukazany został kosmos nieczuły i wrogi człowiekowi , kosmos żywiołów , które dążą do zniszczenia kruchej istoty ludzkiej , niezdolnej do ocalenia swojego spokoju. Wiersz ten stanowi aluzję do poglądów stoików , upatrujących ideał życia w zgodzie z porządkiem praw natury. Doświadczenia współczesnego człowieka uniemożliwiają jednak postrzeganie świata w kategorii harmonii. Czułam powinność przywołania tego tekstu , ze względu na aktualność i powagę problemu kruchości człowieka wobec żywiołów natury , czego sama mogłam być świadkiem żyjąc w czasie , gdy żywioł natury kilkakrotnie okazał się siła niszczącą.
Podsumowując swoje rozważania, chciałabym podkreślić znaczącą rolę przyrody w życiu każdego człowieka. Gdzieś w pogoni za codziennymi sprawami, zapominamy o tym co nas otacza , wraz z przybywaniem lat tracimy dziecięcą wrażliwość cieszenia się pięknem świata i postrzegania go w każdym szczególe i drobiazgu. Nie zachwyca nas już kwitnący kwiat, śpiew ptaków czy szum wiatru. Takiej zdolności nie zatracili poeci i pisarze – artyści , oni czują, widzą i słyszą o wiele więcej od przeciętnego człowieka, a dzięki swojej twórczości chcą przekazać piękno otaczającej nas przyrody potomnym. Prześcigają się w różnorodnych sposobach jej kreowania , od realistycznych znanych nam widoków , będących wierną fotografią rzeczywistości , po bardziej zmysłowe , pełne symboli i impresji obrazy natury. Jedni pokazują spokój , piękno , ciszę i harmonię świata przyrody , inni zaś kładą nacisk na groźną , niebezpieczną , dziką i nieustannie wygrywającą z człowiekiem naturę. Świat flory i fauny niejednokrotnie stawał się świadkiem miłosnych uniesień bohaterów , ale i towarzyszył im w trudnych i tragicznych chwilach. Często natura stawała się pretekstem do rozważań o ludzkiej egzystencji czy też pomagała rozwiązywać różnorodne problemy i zawiłości życia . Jest od zawsze i ciągle blisko człowieka i to nie tylko w dziełach literackich ale i w życiu codziennym , bo człowiek jest jej cząstką , elementem natury i powinien z nią harmonijnie współgrać.


Bibliografia przedmiotowa

Hutnikiewicz A., Młoda polska,Warszawa1997.
Krzyżanowski J., Historia literatury polskiej, Warszawa1953.
Markiewicz H., Literatura pozytywizmu. Dzieje literatury polskiej. Synteza uniwersytecka. red J. Ziomek,Warszawa 1986.
Siwicka D.,Romantyzm,Warszawa 1997
Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz i A. Kowalczykowa , Wrocław 1991.
Słownik terminów literackich,red.J Sławiński, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002
Szymczak M., Słownik języka polskiego,Warszawa1978.
Tatry i górale w literaturze polskiej,oprac.J. Kolbuszwski, Wrocław 1992.
Woźniakowski J., Góry niewzruszone. O różnych wyobrażeniach przyrody w dziejach nowożytnej kultury europejskiej, Warszawa1974.
Ziomek J., Renesans, Warszawa1973