Błędy językowe uczniów

Pojęcie błędu językowego wiąże się z pojęciem normy językowej, którą określa się jako „zbiór zaaprobowanych przez dane społeczeństwo jednostek językowych oraz reguł określających zasięg realizacji związków między tymi jednostkami w tekstach. Wyrazem aprobaty jest społeczny zwyczaj używania środków językowych – uzus językowy.”
Normę językową należy rozumieć jako „reguły posługiwania się danym środkiem językowym, lub danym zbiorem środków narzucone przez uzus i sformułowane przez językoznawców, którzy go badają”. Z tego wynika, że norma jest „skodyfikowanym uzusem”.
Nieświadome odstępstwo od obowiązującej normy językowej bądź „taki sposób użycia jakiegoś elementu języka, który razi jego świadomych użytkowników, gdyż pozostaje w sprzeczności z ich dotychczasowymi przyzwyczajeniami, a nie tłumaczy się funkcjonalnie (...)” określa się jako błąd językowy.
Przyczyny popełniania przez uczniów błędów językowych mogą wypływać z nieznajomości ogólnie przyjętej normy. Mogą również być efektem przynależności dziecka do określonej grupy społecznej lub być spowodowane takimi czynnikami jak stres czy zmęczenie.
Wszystkie błędy związane z posługiwaniem się językiem można podzielić na zewnątrz językowe i wewnątrz językowe. Błędy zewnątrz językowe to błędy ortograficzne i interpunkcyjne. Błędy wewnątrz językowe klasyfikujemy na błędy systemowe (językowe) i błędy użycia, czyli stylistyczne. Wśród językowych wyróżniamy gramatyczne i leksykalne.
To, co jest błędem w odmianie pisanej, nie musi być błędem w odmianie mówionej i odwrotnie. Do błędów odmiany mówionej zaliczamy błędy w wymowie (w artykulacji, w akcentowaniu, w intonacji). Do błędów typowych dla odmiany pisanej zaliczamy błędy: w pisowni (ortograficzne i interpunkcyjne), w wymowie i pisowni (fleksyjne, składniowe), słownikowe, leksykalne, stylistyczne, oraz w zakresie tekstu.
Błędy w artykulacji polegają na wymowie głosek niezgodnie z obowiązującą normą. Przykłady błędów w artykulacji stanowią m. in.: twarda wymowa l przed i (lypa, lyst zamiast l`ipa, l`ist), odnosowiona wymowa samogłoski o w wygłosie (robio zamiast robią) lub jej realizacja za pomocą ustnej samogłoski o i nosowej spółgłoski m (robiom), nadmierne uproszczenia grup spółgłoskowych (cea, ca zamiast tseba, cseba), wymowa ortograficzna (iabłko zamiast iapuko, iapko, krab zamiast krap).
Błędy w akcentowaniu polegają na niewłaściwym stawianiu akcentu wyrazowego w słowach, w których akcent pada na inną sylabę niż przedostatnia od końca, nieuwzględnianie tradycyjnych wyjątków, do których należą np. grecko – łacińskie z pochodzenia rzeczowniki typu matematyka, fizyka, logika, gramatyka, taktyka – z akcentem na trzeciej sylabie od końca, czasownikowe formy czasu przeszłego i trybu warunkowego, takie jak: robiliśmy, powiedzieliśmy, czytaliśmy, widziałbym, pisałbyś – z akcentem na trzeciej sylabie od końca i poszlibyśmy, kupilibyście z akcentem na czwartej sylabie od końca, czy francuskie z pochodzenia formy jury, tournee – z akcentem na ostatniej zgłosce.
W większości słów funkcjonujących w języku polskim akcent stawiany jest na sylabach przedostatnich (matka, ojciec, nauczyciel, sekretariat, Kraków, zasłonka, truskawka, itp.). Uczniowie analogicznie przenoszą ten zwyczaj na wszystkie wyrazy.
Błędy w intonacji polegają na niewłaściwym umieszczaniu akcentu zdaniowego, za pomocą którego zaznaczamy elementy zdania istotne dla wypowiedzi. Treść zdania zależy w dużym stopniu od tego, który wyraz zostanie mocniej wymówiony. Jeżeli intencja wypowiedzi nie jest zgodna z linią melodyczną zdania, mówimy o błędzie w intonacji.
Do błędów w intonacji można zaliczyć poza tym: pośpieszne tempo mowy (tzw. mówienie jednym tchem), brak zróżnicowania melodycznego wypowiedzi (tzw. mówienie na jednym tonie), brak pauz w wypowiedzi (tzw. mowa rwana). Braków płynności wynikających z przyczyn fizjologicznych, np. jąkanie, nie zaliczamy do błędów językowych.
Błędy ortograficzne naruszają normę ortograficzną. Należą do nich: używanie niewłaściwych liter i połączeń wyrazowych w zapisie, np. mruwka, porzyczyć, ołuwek, skoniczyć (poprawnie: mrówka, pożyczyć, ołówek, skończyć), niewłaściwa pisownia łączna.
Błędy interpunkcyjne naruszają normę interpunkcyjną. Przyczyną usterek interpunkcyjnych może być np. intonacja czy nieznajomość zasad interpunkcji. Oto przykłady tych błędów: Pojechałem najpierw do Krakowa a potem dopiero odwiedziłem brata. (poprawnie : Pojechałem najpierw do Krakowa, a potem odwiedziłem brata.), Taki podmiot niewyrażony w zdaniu, to podmiot domyślny (poprawnie: Taki podmiot, niewyrażony w zdaniu, to podmiot domyślny).
Błędy fleksyjne to błędy naruszające normę w zakresie odmiany wyrazów. Należą do nich również błędy słowotwórcze, ale tylko wtedy, gdy odnoszą się do tworzenia nowych wyrazów (neologizmów).
Mechanizm powstawania błędów fleksyjnych może być spowodowany:
- Trudnościami w wyborze rodzaju gramatycznego, co związane jest przede wszystkim z występowaniem rzeczowników dwu rodzajowych , np. (ta) maruda – (ten) maruda, (ta) beksa – (ten) beksa, (ten) adwokat – (ta) adwokat, (ta) sędzia – (ten) sędzia, klusek – kluska, rodzynek – rodzynka. Niewłaściwe rozróżnienie rodzaju gramatycznego lub przypisywanie niektórym rzeczownikom dwurodzajowości jest częstą przyczyną błędów fleksyjnych. Dzieci słyszą również niepoprawne wypowiedzi w środkach masowego przekazu i uznają je za właściwe, np.
*Przeciętna polska rodzina oczekuje dziś swoje (poprawnie: swoich) dzieci.
*Chcę się podzielić kilku (poprawnie: kilkoma) uwagami.
*Nie chce mnie (poprawnie: mi) się wierzyć.
- Nietypową, nieregularną odmianą, np. oko (człowieka) – oczy, oko (sieci) – oka, bądź czasowników, np. mleć – zamiast form imiesłowu przeszłego: mełł, mełła, mełło, mełli, mełły pojawiają się formy: mielić, mieliła, mieliło, mielili, mieliły.
- Niewłaściwym doborem końcówek deklinacyjnych lub koniugacyjnych, np. umią (zamiast: umieją), o kotu (zamiast: o kocie), człowiek – człowiekowi, ale psu – nie: psowi.
Błędy składniowe polegają na wyborze niewłaściwego wzorca składniowego, czyli niewłaściwym łączeniu form wyrazowych w jednostki tekstu. Mogą to być:
- błędy w zakresie związku zgody, np. Sprawozdanie z akademii napisał Adam i Piotr (poprawnie: Sprawozdanie z akademii napisali Adam i Piotr),
- błędy w zakresie związku rządu, np. Kilku towarzyszy Odyseusza zjadło tych owoce (poprawnie: te owoce), Używam tylko dobre kosmetyki (poprawnie: dobrych kosmetyków),
- błędy w używaniu przyimków, np. zebranie na świetlicy (poprawnie: w świetlicy),
- usterki w szyku wyrazów, np. Bohaterski Odyseusz by oddał życie za swych towarzyszy (poprawnie: Bohaterski Odyseusz oddał by życie za swych towarzyszy),
- niepoprawne konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem zdania, np. Pisząc o dyskryminacji, nasuwają się pewne refleksje (poprawnie: Kiedy pisze się ...),
- zbędne zapożyczenia składniowe, np. To sformułowanie wydaje się być błędne (poprawnie: To sformułowanie wydaje się błędne).
Błędy słownikowe (leksykalne) polegają na niepoprawnym użyciu wyrazu lub związku frazeologicznego w tekście, bądź na używaniu wyrazów niepotrzebnych lub źle skonstruowanych.
Ten typ błędów A. Markowski podzielił następująco:
- używanie wyrazów w niewłaściwym znaczeniu np. Bohater był pasjonatem, który kolekcjonował znaczki (poprawne znaczenie: pasjonat – człowiek ogarnięty pasją działania, zaangażowany, społecznik),
- mylenie znaczeń wyrażeń podobnych brzmieniowo lub morfologicznie, np. „Dziś Kiliński nie przyznałby się do wszystkich wytwarzających buty, a może nawet i jakąś rezurekcyją wszcząłby przeciw niektórym z nich” (błąd spowodowany podobieństwem brzmieniowym słów: „insurekcja” oznaczająca powstanie zbrojne i „rezurekcja” oznaczająca nabożeństwo wielkanocne z procesją). Przykłady innych wyrazów podobnych brzmieniowo: adopcja i adaptacja, efektywny i efektowny, formować i formułować.
- posługiwanie się pleonazmami ( są to związki, w którym treść jednego z członów jest zawarta w znaczeniu jednego z wyrazów). Takie wyrażenia nazywane są potocznie „masłem maślanym”, np. wrócić z powrotem (wrócić to przyjść z powrotem), kontynuować dalej (kontynuować to robić coś dalej), swój własny (swój to własny). Przykłady innych pleonazmów: akwen wodny, głośny hałas, godzina czasu, fakt autentyczny, pozytywne załatwienie.
- Nadużywanie wyrazów modnych, takich jak opcja, trendy, generować, adekwatny, arbitralny, ambiwalentny.
Błędy frazeologiczne polegają na zniekształceniu związków frazeologicznych i obejmują m. in.:
- zmianę formy frazeologizmów na skutek wymiany, redukcji lub uzupełnienia składu związku, np. trafiło się kurze ziarno (poprawnie: trafiło się ślepej kurze ziarno), odnieść porażkę (poprawnie: ponieść porażkę),
- zmianę formy gramatycznej któregoś wyrazu w związku, np. wyssane z palców (poprawnie: wyssane z palca), kurka domowa (poprawnie: kura domowa).
Błędy słowotwórcze najczęściej polegają na użyciu niewłaściwego formantu, np. poważność zamiast powaga, głupość zamiast głupota, matkowy zamiast matczyny. Ten rodzaj błędów może również być spowodowany:
- używaniem formacji niezgodnie z modelami słowotwórczymi, np. speckomisja zamiast komisja specjalna, czasookres zamiast czas lub okres,
- tworzeniem przymiotników od rzeczowników za pomocą przyrostka – owy, np. nastolatkowi żołnierze (poprawnie: nastoletni żołnierze) .
Do błędów najczęściej popełnianych przez uczniów należą błędy stylistyczne. Polegają one na niewłaściwym doborze środków językowych w określonej wypowiedzi i niedostosowanie ich do jej charakteru oraz funkcji. Do tego typu błędów zalicza się:
- wieloznaczność sformułowań, np. „Kosecki wypuścił prostopadłego Bąka” ,
- używanie elementów oficjalnych w wypowiedziach potocznych, np. „Pan minister puścił smrodliwego bąka, a w sprawach narodu nie wolno pierdzieć”.
- używanie wyrazów potocznych w wypowiedziach oficjalnych, np. Dokonałem zakupu ciekawej książki (Kupiłem ciekawą książkę),
- zbyt częste powtarzanie tych samych wyrazów, np. „Oto ten moment przed momentem na państwa ekranach”.
Odrębną grupę błędów stanowią błędy logiczne, często spotykane w wypowiedziach uczniów, np. Interesował się literaturą, zwierzętami, filmem i psami (pies = zwierzę), Emancypacja kobiet interesowała wielu ludzi i pisarzy (pisarz = człowiek).
Język literacki wymaga od użytkowników cech takich jak staranność, precyzja, a przede wszystkim dużej wiedzy.
Mechanizm powstawania błędów językowych jest procesem złożonym. Może być spowodowany przez bierność myślową, stres, zmęczenie. Przyczyny te działają tym mocniej, im niższy jest poziom „wiedzy wyraźnej”. Ich wpływ jest także większy, gdy język literacki opanowany był przez ucznia nie w sposób naturalny, lecz w otoczeniu, w którym dziecko się wychowało, lecz w szkole.
Ważną rolę odgrywa też stosunek ucznia do języka literackiego oraz miejsce, jakie zajmuje język w systemie wartości dziecka i grupy społecznej, do której przynależy.



Literatura:

- red. A. Markowski: Nowy słownik poprawnej polszczyzny, PWN, Warszawa 1999
- M. Szulc, A. Gałczyńska – Mróz: Język polski. Nauka o języku, wydawnictwo M. Rożak, Gdańsk 2002
- red. A. Markowski, A.Cegła: Z polszczyzną za pan brat, Iskry, Warszawa 1986
- Gazeta Wyborcza, 29. 09. 2001
- S. Dubicz: Nauka o języku dla polonistów, Książka i Wiedza, Warszawa 1997
- J. Miodek: ABC Polszczyzny, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2000