Teksty piosenek rapowych - mowa potoczna czy poezja śpiewana?

Celem niniejszej pracy jest próba odpowiedzi na pytanie , czy teksty piosenek rapowych są mową potoczną, czy poezją śpiewaną , co też postaram się uczynić , analizując wybrane teksty z tego kręgu muzycznego. W związku z tym , że w temacie pojawiły się trzy pojęcia mowa potoczna , poezja śpiewana i rap, nie sposób przejść do opracowania tematu , nie wyjaśniając tychże terminów. Jak podaje Słownik terminów literackich mowa potoczna, czyli język potoczny to podstawowy środek bezpośredniego porozumiewania się członków określonej wspólnoty narodowej bez względu na wykształcenie , zawód , pochodzenie i miejsce zamieszkania. Używany przede wszystkim w dialogu odznacza się szczególnym wyeksponowaniem elementów brzmieniowych , takich jak intonacja , pauza czy tempo, środków pozajęzykowych , czyli mimika i gest. Mowa potoczna obejmuje słownictwo potoczne nazywające najbardziej podstawowe , powszednie rzeczy i zjawiska, stosuje swoistą frazeologię , dążącą do skrótowości i ekspresywności zwrotów , w składni zaś dominuje używanie zdań krótkich , zróżnicowanych intonacyjnie , równoważników zdań i anakolutów. W konkretnych realizacjach może aktualizować elementy prowincjonalne , ż argonowe i gwarowe , jak i też środki o silnym nacechowaniu emocjonalnym . Nie brakuje też w języku codziennym słów obraźliwych i wulgaryzmów , których częste używanie świadczy o ubóstwie słownictwa i braku znajomości zasad kultury języka oraz kultury bycia. Z kolei hasło poezji śpiewanej odesłało mnie do terminu piosenki , która bardzo lakonicznie i ogólnie definiuje , że jest to utwór słowno – muzyczny wykonywany przez śpiewaka solistę lub zespół. Nieco szersze wyjaśnienia udało mi się znaleźć w źródle internetowym w Wolnej encyklopedii Wikipedia , która podaje , iż poezja śpiewana (także piosenka literacka) to pojemny i nieprecyzyjnie określony gatunek muzyczny, w którym utwory składają się z wiersza, zwykle o charakterze ballady oraz skomponowanej specjalnie do utworu muzyki. Najczęściej są to kompozycje o głębokiej treści, wyszukanej, często delikatnej melodii oraz skromnej aranżacji (zwykle na gitarę lub fortepian).Do polskich wykonawców tego gatunku możemy zaliczyć m.in: Elżbietę Adamiak, Wojciecha Bellona, Ewę Błaszczyk, Ewę Demarczyk, Marka Grechutę, Jacka Kaczmarskiego, Renatę Przemyk , Grzegorza Turnaua i Magdę Umer. Pierwsze ślady poezji śpiewanej odnajdujemy już w przedhomerowej Grecji , gdzie Aojdowie śpiewacy, akompaniujący sobie na formindze lub kitarze (dawne instrumenty strunowe), wykonywali własne, surowe w odbiorze, kompozycje opisujące losy bohaterów i sławiące władców. To samo źródło podaje , że rap to muzyczna część kultury hip-hopu, gatunek charakteryzujący się rytmiczną melorecytacją. Powstał w latach siedemdziesiątych XX wieku w Nowym Jorku w południowej części dzielnicy Bronx, zamieszkanej głównie przez Afroamerykanów. Do polskich raperów zaliczyć można: Ajrona, Duże P , Donia, Jeden Osiem L, Mezo, O.S.T.R., Peję i wielu innych. Praca nad tym zagadnieniem miała charakter badawczy , a brak literatury podejmującej ten temat wymusił na mnie przyjęcie roli badacza i odkrywcy , bazującego tylko na tekstach będących materiałem badawczym ( teksty piosenek). Wszelkie sugestie ,wnioski i uogólnienia wypływają z mojego rozumienia tekstów i indywidualnego podejścia do tematu , co w przypadku analizy tekstów jest rzeczą naturalną i prawidłową. Zaznaczę jeszcze , że wybrałam drogę nieco trudniejszą niż dokładne analizowanie pojedynczych tekstów piosenek, starałam się spojrzeć na teksty piosenek rap całościowo i problemowo , co zostało poprzedzone dokładną lekturą kilkunastu tekstów , bo tylko wtedy można wysnuć prawidłowe wnioski i uogólnienia.
W poezji śpiewanej szczególny nacisk jest położony na stronę słowną utworów. Decydując się na jej odbiór czynimy to z pewnym nastawieniem , które wymaga od nas „ innego" myślenia. Ta inność polega, między innymi na sposobie naszego myślenia, w poezji bowiem wszystko jest możliwe, możemy oczekiwać paradoksów , niespodzianek , absurdalnych zestawień , słowem łączenia rzeczy nie dających się połączyć w świecie rzeczywistym. Odbiór tego typu tekstów jest zadaniem otwartym dla czytelnika i słuchacza , który ten tekst konkretyzuje dzięki swojej wyobraźni i interpretuje jego znaczenia w miarę swych kompetencji i uzdolnień , ale i pragnie otrzymać doraźną odpowiedź na pytania , które go nurtują dziś , w tej chwili , w związku z jego stanem ducha i umysłu . Wszystko zależy bowiem od indywidualnego odbioru , od wyobraźni odbiorcy i od jego wewnętrznych przeżyć. Poezja wprowadza w inny świat , w którym wszystko jest możliwe i wszystko może się zdarzyć, a wykonywana przy dźwiękach nastrojowej czy nostalgicznej muzyki staje się jeszcze bardziej subiektywną , gdyż jej odbiór przez tzw . przeżywanie , zostaje wzmożony i spotęgowany. Niezwykła symbioza muzyki i poezji – muzyka , która jest poezją i poezja , która jest muzyką . Taka jest moc poezji śpiewanej , która staje się formą ekspresji treści skażoną magią i metafizyką , bo czego nie wyartykułuje słowo , to wykrzyczy i wyśpiewa muzyka. Tematyka tych tekstów oscyluje wokół problemowego podejścia do człowieka i jego życia. Życie to bal , wędrówka, cygański zajazd czy ocean ulotnych chwil wypełnionych po brzegi miłością , tęsknotą, marzeniami , a przede wszystkim przeciętnością. Życie człowieka przełomu wieków nie toczy się w wirze historii czy zrywów narodowo – wyzwoleńczych , lecz jest ściśle związana z kontekstem teraźniejszości. Ludzie pojawiający się w tych tekstach są np. dobrzy , źli, moralni , skrzywdzeni czy zakompleksieni , ale zawsze niosą w sobie pierwiastek uczuciowości. Poezja śpiewana podejmuje tematykę ważną dla współczesnego człowieka,dotyka jego problemów , trosk i radości , przemijania, śmierci , miłości wiele uświadamia , czasami zwraca na coś uwagę , niekiedy pozwala zapomnieć , jeszcze kiedy indziej coś uzmysławia. Wspomniana wielość tematyczna i dobór różnorakich , delikatnych dźwięków towarzyszących tym magicznym słowom decyduje o specyfice tej poezji i jej różnorodności. Do poezji śpiewanej często zaliczane są też teksty poetów współczesnych pisane na „ zamówienie" wykonawcy. Bardzo często piosenka poetycka bywa tzw. piosenką autorską – dzieje się tak wówczas , gdy wykonawca jest jednocześnie autorem tekstu i muzyki. Piosenka poetycka dąży niekiedy do powielania wzorów poetyki charakterystycznej dla twórczości lirycznej , funkcjonującej w wysokim obiegu kultury . Niektórzy oddzielają piosenkę poetycką od poezji śpiewanej , jako od utworów które nie były w zamierzeniu przeznaczone do śpiewu np. Norwida Bema pamięci żałobny rapsod , utwór wykonywany przez Czesława Niemena, i od utworów lirycznych , które chociaż nie były inspirowane bezpośrednio tekstem muzycznym , stylizowane były na tekst słowny piosenki , np. Piosenka dla zmarłej Jarosława Iwaszkiewicza , którą też wykonuje Czesław Niemen. Charakterystyczną cechą tychże utworów poetyckich przeznaczonych do śpiewu jest ich rytmiczności, śpiewność , meliczność , powtórzenia , refreny , paralelizmy składniowe, wykrzyknienia , pytania retoryczne , antytezy, wzniosłe metafory , epitety czy personifikacje.
Z kolei język muzyki hip – hop jest językiem żywym, spontanicznym , ponieważ wiele tekstów piosenek powstaje w wyniku tzw. freestyle'owania , czyli rymowania na żywo , bez uprzedniego przygotowania. Pojęcie rymu jest niezwykle ważne w tym gatunku muzycznym i wręcz nieodzowne , można odnaleźć w nich niemalże wszystkie rodzaje rymów znane nam z lekcji poezji, czyli męskie , żeńskie , dokładne , niedokładne, gramamatyczne i niegramatyczne itd.. Jakkolwiek ta subkultura ma swoje ściśle określone korzenie ( czarne slamsy wielkich miast amerykańskich) , zaś w Polsce zadomowiła się przede wszystkim w blokowiskach miast takich jak Warszawa , Łódź, Wrocław będę analizować jej język w oderwaniu od jej rodowodu. Myślę , że szczególną uwagę trzeba zwrócić na charakterystyczne nazwy , pojęcia i specyficzne użycie języka budujące świat tejże kultury oraz przywołanie kontekstów w jakich się pojawiają. Teksty piosenek hip – hop ukazują , że stale obecnym elementem przestrzeni świata jest miasto
Noc, miasto, czas dla poszukiwaczy wrażeń, Światła, rytm, ulic szyk, non-stop prowadzi nas razem… (O.S.T.R. Tabasko)
Od 22 lat tu, w sferze legend i faktów
w miejscu, gdzie Bóg psuje nastrój
widmem codziennych obrazków
ciągnę świat swój
(O.S.T.R. Echo miasta)
…Ten sam widok za oknem od lat obserwuję
Pytasz jak jest w moim mieście
Mówię: dobrze się tu czuję
Chociaż w ramach zamknięty w cieniu bloków pozostaję…
(Jeden Osiem L Miasto bez snu)
i w jego kontekście właśnie pojawiają się takie słowa jak szarzyzna , ulice , dzielnice bloki , ludzkie masy , ziomale , łąwki , browarex . Bardzo często wyrazowi miasto towarzyszą zaimki moje , nasze, wskazujące na poczucie wspólnoty całej społeczności miejskiej – lokalny patriotyzm , choć Miasto zamyka, w mieście jest źle, będzie gorzej, miasto jest „pokręcone i pokrzywione", w mieście „Bóg psuje nastrój" to jednak „ Po to się urodziłem , żeby stać w jego obronie/Zakochany w swoim mieście choć narzekań wciąż milion/ Zakochany w swoim świecie przez swą miłość zniewolony…(Jeden Osiem L Miasto bez snu )
Czas w tych tekstach upływa szybko i nieuchronnie i niestety nie niesie większych zmian , może nawet ucieka , ulatuje , „ jest czasem werbla":

Czas przemija czas przemija odchodzi w zapomnienie każda upragniona chwila.
(Peja Czas przemija)
Znów kolejny dzień ci uciekł, głupot narobiłeś jeszcze więcej…
(Peja Kolejny stracony dzień)
Istotną sprawą jest dość wyraźny podział na grupy społeczne .Na społecznej mapie hip-hopu język rysuje podstawową opozycję „my – oni", w której „my" obejmuje wspólnotę subkultury zaś etykieta „innych" dotyczy przede wszystkim policji, polityków, ludzi mediów, wykształconych, bogatych i tzw. fałszywych freestyle'owców. Dość ciekawym zjawiskiem jest stosowanie różnorodnych form językowych na określenie występujących grup społecznych. Kobieta to fajna babka lub pani jeśli mówi się o niej w sensie pozytywnym i negatywnym lanca , babera, dziwka, mieszkańcy blokowisk to ziomale , ziomy , ziomki, ziomple, biedni , bezrobotni to robokopy, ospale i ludzie bez nazwiska , Polacy na życiowym kacu. Równie obszerne słownictwo służy określaniu wrogów , antagonistów i tak policja zasadniczy wróg tej wspólnoty to psy , pał, mendy , suki. Osoby wykształcone to wiedzojady, studenty , magister –blokers. Politycy czyli judasze, szczury, osły, partyjne cioty i ludzie mediów , czyli gady to kolejni wrogowie tejże subkultury. Chciałabym zwrócić uwagę na wizerunek kobiety wykreowany w kulturze hip – hopu. Obserwując słownictwo, jakim posługują się teksty mówiące o kobietach, dojść można do wniosku, że kultura hip-hop jest kulturą skrajnie szowinistyczną. Suczka, niunia, fluszka, sztunia, lolitka, bitch i niekumata to wyrazy określające młodą dziewczynę, występujące w jednej tylko piosence hip-hopowej (Ascetoholix Suczki) . Obraz kobiety jest na ogół zwulgaryzowany i często żądnej pieniędzy i dóbr kobiety-materialistki , która prawie zawsze jest obiektem seksualnym. Przywołane przeze mnie przykładowe słownictwo języka hip – hop znajduje uzasadnienie w kreacji świata i poruszanej problematyce Świat kreuje relacja człowiek – pieniądz i w związku z tym społeczeństwo jest podzielone na biednych i bogatych , a problemy społeczne najczęściej wynikają z nędzy (nędza , bida, bagno , szarzyzna) bądź też z nadmiernego , otumaniającego bogactwa. Autorzy tekstów zawzięcie walczą z fałszem i obłudą , negując tym samym wartość pieniądza ( hajsu , forsy szmalu). Świat ukazany w tych tekstach jest fragmentaryczny niespójny i bardzo silnie zwulgaryzowany . Dla ilustracji wspomnę , że w piosence Materialna dziwka Peji wulgaryzmy stanowią 4 procent wszystkich słów, zaś w Kakofonii O.S.T.R.- 2,5 procent. Choć dużo w tekstach tej muzyki kolokwializmów i wulgaryzmów to i nie brakuje środków typowych dla wielkiej poezji , czyli metafor ,porównań ,epitetów czy antytez.
Porównując oba gatunki , czyli poezję śpiewaną i piosenki rap zauważam różnice i podobieństwa. Niewątpliwą cechę wspólną tych tekstów jest zauważalność problemów jakie nurtują człowieka w świecie współczesnym. Czas w jakim powstają i rodzą się narzuca niejako tematykę współczesną i bliską człowiekowi przełomu wieków. Oba gatunki muzyczne zauważają zło i reagują na nie, przypominają o mijającym czasie i uświadamiają jak krótkie jest życie ludzkie, ujawniają wiele prawdziwych , choć często smutnych życiowych prawd .Wykonawcy nie boją się głośno śpiewać o problemach nurtujących człowieka i to na pewno ich łączy . Niewątpliwie wykonawstwo obu gatunków muzycznych nastawione jest na słowo , to ono wiedzie prym , muzyka jest tylko tłem , czynnikiem towarzyszącym, w tym również tkwi podobieństwo .Zasadniczą różnicą tych tekstów jest strona językowa , ukształtowanie tekstu i sam odbiorca , gdyż oczywiste jest , że każdy z omawianych gatunków ma swoich konkretnych odbiorców i określoną publikę. Jednak trzeba zauważyć i podkreślić jeszcze raz wspólność przesłania tychże tekstów , jakim jest walka i troska o dobro człowieka , podejmowanie tematów wręcz filozoficznych , bo przecież poruszających problem i złożoność natury ludzkiej i baczną obserwację otaczającej nas rzeczywistości. Mówienie NIE temu co niezgodne z wyznawanymi wartościami , czyli postawa buntownicza , tuż obok niej postawa poszukująca , chociażby sensu ludzkiego życia , co często przejawia się w wykorzystywaniu motywu Boga i wiary , czy miłości , która powinna być nieodzownym towarzyszem człowieka w ziemskim życiu, to wszystko scala , jednoczy i wyznacza wspólny tor dla wykonawców tych gatunków muzycznych.
Reasumując powyższe rozważania i obserwacje trzeba podkreślić , że zarówno poezja śpiewana jak i piosenki rap czy hip – hop nie są wytworem kultury masowej. Nie są przeznaczone dla przeciętnego odbiorcy i nie będą dla takowego jasne i zrozumiałe , bowiem ich odbiór wymaga pewnego przygotowania , specyficznych procesów myślowych , rozumienia kodu , czyli języka tych specyficznych kręgów , wreszcie znajomości kultur ,na podwalinach których powstały. Te gatunki są skierowane do ludzi wybranych , inteligentnych , świadomych odbiorców. Oczywiste jest , że krąg odbiorców poezji śpiewanej jest węższy niż kultury hip – hop, która jest zjawiskiem niezwykle skomplikowanym i szerokim , ujawniającym się nie tylko w tekstach muzycznych, na których oparłam się w tej pracy. Pora zatem odpowiedzieć na pytanie czym są testy piosenek rap , czy poezją śpiewaną, czy mową potoczną? Uważam w świetle powyższych obserwacji , że teksty tych piosenek mają wiele wspólnego z poezją śpiewaną, - podobnie jak ona są mową uczuć , głosem człowieka czującego i reagującego, wreszcie podobnie jak ona zmusza do głębokich refleksji nad ludzkim życiem i co ważne podobnie jak ona pozwala na indywidualny , subiektywny odbiór przekazywanych treści. Choć piosenki rap wykorzystują mowę potoczną w różnych jej odmianach i zabiegach , to jednak nie można jej z nią utożsamiać – język hip – hop to język wybranych, niosący głębokie treści , zmuszający do zadumy, niezwykle ekspresyjny i niewiele ma on wspólnego z językiem ,jakim posługujemy się w codziennych , luźnych kontaktach.


Bibliografia

Anusiewicz J., Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki., Wrocław 1994 .
Anusiewicz J.Kulturowa teoria języka. Zarys problematyki. [w]: Język a kultura, tom I, red. J. Anusiewicz i J. Bartmiński, Wrocław 1991.
Balcerzan E.,Popularność literatury a literatura popularna(Na przykładzie poezji i piosenki),[w zbiorze:]Problemy socjologii literatury, red J. Sławiński, Kraków 1971.
Buda, A.,: Historia kultury hip-hop w Polsce 1977-2002, Głogów 2001.
Kowalikowa J., Żydek – Bednarczuk U., Współczesna polszczyzna. Podręcznik jężyka polskiego dla szkół średnich, Kraków 1999.
Słownik terminów literackich,red.J Sławiński, Wrocław-Warszawa-Kraków 2002.
Słownik literatury polskiej XX wieku, red.A. Brodzka , M. Puchalska, M. Semczuk,A. Sobolewska, E. Szary – Matywiecka, Wrocław1992.
Szymczak M., Słownik języka polskiego,Warszawa1978.
Wolna encyklopedia Wikipedia .