Postępowanie z dzieckiem leworęcznym

Organizm ludzki cechuje tylko pozorna symetria. Naturalnością jest asymetria budowy oraz funkcjonowania ciała ludzkiego. Wśród przejawów asymetrii anatomicznej na pierwszy plan wchodzą różnice pomiędzy półkulami mózgu (lewa posiada większą objętość). Najbardziej widoczne przejawy asymetrii czynnościowej to dominowanie jednego z narządów ruchu i zmysłu.
W zachowaniu człowieka obserwujemy specjalizację funkcji asymetrię funkcjonalną, która w odniesieniu do parzystych narządów ruchu i organów zmysłu przejawia się jako preferencja do używania kończyn, oka, ucha leżących po jednej stronie osi ciała. Zjawisko to ujawnia się podczas wykonywania czynności wymagających udziału tylko jednego organu, a także, wtedy gdy zaangażowane są obydwa parzyste organy ruchu i zmysłu - wówczas mamy do czynienia z przyjęciem roli wiodącej. Organ ten przyjmuje rolę dominującą, natomiast leżący po przeciwnej stronie osi ciała to organ pomocniczy. Zjawisko przewagi funkcjonalnej nosi nazwę lateralizacji, czyli stronności.

Uogólniając możemy powiedzieć, że „LATERALIZACJA" (słowo pochodzi z języka łacińskiego), to czynnościowa asymetria ciała ludzkiego, wyrażająca się większą sprawnością narządów (ręka, noga, oko) położonych po jednej (prawej lub lewej) stronie ciała. U większości ludzi przeważa sprawność prawej strony, związana z dominacją lewej półkuli mózgu. Niekiedy lateralizacja zaznacza Się w sposób skrzyżowany, prawo-lewy (np. przewagę funkcjonalną u tego samego osobnika zyskuje prawe oko, lewa ręka i prawa noga).
Asymetria funkcjonowania półkul mózgowych rozwija się w ciągu życia dziecka. W kolejnych okresach rozwoju układu nerwowego dochodzi do ustalenia w mózgu odpowiedniego położenia ośrodków poszczególnych funkcji. Decyduje to o postępowaniu procesu specjalizacji półkul mózgowych.
Z przeprowadzonych badań wynika, że w poszczególnych etapach rozwoju dziecka możemy zaobserwować następujące symptomy i objawy związane z lateralizacją:
Od trzeciego kwartału życia dziecka można zaobserwować początki preferencji jednej z rąk, co świadczy o wzrastającej dominacji przeciwległej półkuli.
W wieku przedszkolnym w zakresie czynności ruchowych zauważalna jest dominacja jednej ręki. Ponadto pojawiają się objawy dominacji odnośnie pola widzenia i słyszenia związane z odbiorem werbalnym.
W wieku wczesno-szkolnym ostatecznie ustala się ręka dominującą oraz stabilizują się ośrodki mowy w jednej z półkul. Ok. 10 roku życia kończy się proces ustalania się dominacji percepcyjnej.
W wieku dorastania proces lateralizacji zostaje zakończony.
Początkowo zaburzenia lateralizacji czynności ruchowych były sprowadzane do problemu leworęczności. Obecnie poglądy te uległy zmianie - za prawidłowe uznaje się modele lateralizacji jednorodnej, a więc prawostronnej lub lewostronnej, uwarunkowane dominacją jednej z półkul mózgu. W związku z tym np. leworęczność nie jest uznawana za nieprawidłową. Jedynie w sensie statystycznym odbiega od normy, ponieważ jest rzadziej spotykana.
Pomimo, iż leworęczność nie jest czymś nieprawidłowym, to jednak stwarza dziecku, na przykład w szkole, szereg trudności. Dzieci leworęczne mają w początkowym okresie edukacji więcej trudności w opanowaniu umiejętności pisania niż dzieci praworęczne. Wynika to między innymi z samego kierunku naszego pisma (od lewej do prawej). Zdarza się wówczas, że dzieci leworęczne przyzwyczajone do odwrotnego kierunku początkowo posługują się tzw. „pismem zwierciadlanym". Kolejną trudnością jest właściwe ułożenie ręki i zeszytu podczas pisania. Może wtedy dochodzić do zasłaniania i rozmazywania napisanego tekstu.
Za nieprawidłową uznaje się leworęczność uwarunkowaną patologicznie, jako efekt uszkodzenia jednej z półkul mózgowych i przejęcia dominacji przez półkulę nieuszkodzoną. Dzieci takie mogą mieć poważne zaburzenia sprawności motorycznej. Podobnie jest u dzieci leworęcznych, które niesłusznie są przyuczane na prawą rękę.
Nieprawidłowa lateralizacja często współistnieje z zaburzeniami funkcji percepcyjnych, nieprawidłowym wykształceniem się orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. W tych przypadkach, pomimo normalnej sprawności intelektualnej, u dzieci mogą występować trudności w czytaniu (dysleksja) i pisaniu (dysgrafia, dysortografia).
Zasadniczym problemem związanym z dzieci leworęcznymi jest ich nietypowość rodząca wiele trudności w życiu codziennym, toteż oddziaływania wychowawcze powinny być na to ukierunkowane. Celem powinno być ułatwienie dzieciom egzystencji w świecie przystosowanym dla ludzi praworęcznych poprzez:
usprawnianie, podnoszenie sprawności ruchowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej;
pomoc w rozwiązywaniu problemów dotyczących pisania i rysowania;
pomoc w obsłudze urządzeń technicznych, np. poprzez przekonstruowanie niektórych elementów.


W wieku przedszkolnym dzieci leworęczne powinny wykonywać wszystkie czynności lewą ręką, ponieważ służy to usprawnieniu ich motoryki. Głównym zadaniem opiekunów i pedagogów jest przyswojenie prawidłowych nawyków ruchowych podczas wykonywania czynności grafomotorycznych oraz wykształcenie właściwej postawy wobec leworęczności. W tym celu powinno się dbać o poprawne trzymania ołówka i korygować ewentualne nieprawidłowe nawyki ruchowe. Jest to bowiem ostatni okres przygotowania dziecka do nauki pisania, w którym można tego dokonać stosunkowo łatwo i z dobrym efektem.
Niektóre dzieci w tym wieku nadal przejawiają oburęczność. Wówczas celowe jest demonstrowanie mu wzorców praworęczności i zachęcanie do eksperymentowania, czyli prób wykonywania tej samej czynności raz jedną, raz drugą ręką. Obserwujemy sposób pracy, szybkość, precyzję oraz stosunek emocjonalny dziecka do posługiwania się każdą z rąk. To wszystko ma za zadanie ułatwić wybór "odpowiedniej" ręki. Pod koniec okresu przedszkolnego zapada decyzja, którą ręką będzie posługiwało się dziecko.
W pierwszych klasach szkoły podstawowej najważniejszym zadaniem ucznia jest opanowanie umiejętności czytania i pisania. Dzieci leworęczne z reguły wymagają zwracania baczniejszej uwagi na technikę pisania. Dotyczy to m.in. takich elementów jak: ustawienie ręki podczas pisania, właściwe oświetlenie i ustalenie miejsca w ławce, ułożenie zeszytu i dobór odpowiedniego narzędzia pisania. W przypadku dzieci mało sprawnych ruchowo konieczne jest wprowadzenie dodatkowych zajęć manualno-motorycznych. Nie bez znaczenia jest także ukształtowanie postawy dziecka wobec leworęczności. Atmosfera w klasie nie może wpływać na intensyfikację jego "inności", ponieważ może to prowadzić do izolacji i wyobcowania z otoczenia kolegów.
Zasadniczym problemem pedagogicznym nie są trudności techniczne dziecka leworęcznego, lecz raczej konsekwencje niewłaściwego z nim postępowania. Reasumując powyżej przedstawione informacje możemy stwierdzić, iż do podstawowych zasad postępowania i pracy z takim dzieckiem należą:
1) właściwa postawa wobec leworęczności: uznanie zjawiska za naturalny i normalny przejaw dominacji półkuli prawej;
2) wczesna diagnoza leworęcznego dziecka: by to stwierdzić konieczna jest obserwacja dziecka w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym;
3) trafna decyzja co do dalszego postępowania z dzieckiem leworęcznym: należy pamiętać o tym by nie przeuczać tych dzieci, a także oburęcznych i lewoocznych, mało sprawnych motorycznie, opóźnionych w rozwoju umysłowym, o wczesnych przejawach lateralizacji (gdy przewagę ma lewa ręka) oraz tych dzieci, które nie akceptują prób przeuczania.
4) prawidłowa postawa ciała dziecka leworęcznego podczas pisania: tułów powinien znajdować się w pewnej odległości od ławki lub stołu, przedramiona powinny opierać się na blacie stołu, światło powinno padać z przodu lub od strony prawej (z tego powodu w klasie dziecko leworęczne powinno siedzieć w środkowym rzędzie), siedząc w ławce szkolnej dziecko leworęczne powinno mieć sąsiada po swojej prawej stronie (w ten sposób ręka, którą pisze znajduje się po zewnętrznej stronie ławki i dzieci sobie nie przeszkadzają);
5) właściwe położenie zeszytu: powinien znajdować się w pewnej odległości od brzegu ławki (tak by móc przeć przedramie piszącej ręki), powinien być ułożony ukośnie i nachylony w prawą stronę (jego lewy górny róg do góry, a prawy dolny do dołu), a ponadto powinien znajdować się nieco na lewo od osi ciała, co zapewnia swobodę ruchu piszącej lewej ręki;
6) prawidłowy sposób trzymania pióra: zanim dziecko leworęczne zacznie posługiwać się piórem powinno rozpocząć naukę pisania od ołówka; wspomniane narzędzie należy trzymać w trzech palcach (podobnie jak u osoby praworęcznej), natomiast ręka powinna znajdować się w odległości ok. 2 cm od powierzchni papieru, by dziecko nie miało trudności ze śledzeniem napisanego tekstu;
7) prawidłowy układ dłoni, nadgarstka i przedramienia: dłoń, nadgarstek i przedramię należy oprzeć o stół i zeszyt; dłoń i palce trzymające pióro powinny znajdować się poniżej liniatury zeszytu, by nie zasłaniać napisanego tekstu;
8) organizacja ruchów pisania: w tym celu istnieje potrzeba ćwiczeń w zakresie progresji dużej (płynnego przesuwania ręki od lewej do prawej krawędzi zeszytu) oraz małej (tak by podczas pisania dłoń i przedramię pozostawały w kontakcie z zeszytem, a tylko pióro było unoszone ku górze);
9) kontrola i regulowanie napięcia mięśniowego: zbyt słabe napięcie powoduje, że pismo jest mało czytelne, natomiast nadmierne napięcie wyraża się w całej sylwetce dziecka, które jest przygarbione; w związku z powyższym ważne jest by dziecko leworęczne potrafiło uświadomić sobie własne napięcie mięśniowe;
10) koordynacja ruchów obu rak: ważne by ręka pomocnicza (prawa) dokładnie podtrzymywała zeszyt podczas pisania;
11) współdziałanie oka i ręki: warunkiem poprawnego pisania jest śledzenie wzrokiem tej czynności, czyli powstającego zapisu i ruchów ręki; zaburzenia współdziałania ręki i oka powodują wolne tempo pisania oraz niski poziom graficzny, a także błędy.
Opisane zasady postępowania z dzieckiem leworęcznym są niejako programem działania, który należy jednak sformułować indywidualnie. Zależy on bowiem od danych dotyczących poziomu lateralizacji dziecka oraz osobowości, na którą składają się aspekty somatyczne i motoryczne. Sposób powiązania tych czynników jest dla każdego dziecka inny, dlatego nie należy opracowanego programu uogólniać i stosować dla szerszego grona osób.




LITERATURA:
Marta Bogdanowicz (Instytut Psychologii Uniwersytet Gdański) „Program pracy z dzieckiem leworęcznym”.