Problem trudności wychowawczych

Dziecko w każdej rodzinie poddawane jest wielostronnemu oddziaływaniu wychowawczemu. Najczęściej przejmuje ono od domowników opinie i poglądy, a także normy zachowań i sposoby postępowania. To właśnie w rodzinie dziecko uczy się odróżniać dobro od zła oraz co jest godne pochwały, a co zasługuje na naganę. Przejawia się to w identyfikacji z rodzicami, co ułatwia dziecku głębokie i trwałe przyswajanie sobie norm i zasad postępowania. Początkowo będzie to naśladowanie, które następnie zmienia się w świadomy wybór.
Wychowanie jest procesem o charakterze społecznym, jego cele i treści zmieniają się wraz z rozwojem społeczeństw i kultury. Składa się na nie mnóstwo zamierzonych oraz narzuconych przez "samo życie" sytuacji specjalnie tworzonych i przypadkowych, wartości i doświadczeń świadomie dobieranych oraz dostarczanych przez codzienne bytowanie w rozmaitych środowiskach życia, zadań wynikających z pełnionych ról, proponowanych i polecanych przez osoby, z których opiniami dziecko się liczy oraz podejmowanych z własnego wyboru. Inny punkt widzenia pozwala stwierdzić, że wychowanie to świadomie organizowana działalność społeczna, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno stroną poznawczo - instrumentalną zawiązaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia.
Reasumując możemy powiedzieć, że wychowaniem będzie planowane i świadome działanie zmierzające do kształtowania osobowości dziecka. Rodzina natomiast będzie tu pierwszym i podstawowym środowiskiem wychowawczym, w którym będzie przebiegała początkowa faza rozwoju osobowości dziecka. Rolę głównego środowiska wychowawczego będzie pełnić rodzina także wówczas, gdy dziecko będzie stopniowo wchodzić w krąg oddziaływań pozarodzinnych środowisk wychowawczych, takich jak przedszkole, szkoła czy grupa rówieśnicza.
W każdej rodzinie, która funkcjonuje prawidłowo, wpływy socjalizujące i wychowawcze powinny się ściśle ze sobą wiązać i tworzyć w ten sposób konsekwentny system oddziaływania na dzieci. Oddziaływanie środowiska rodzinnego na dziecko należy więc przede wszystkim uznać za bardzo ważny aspekt stymulowania jego rozwoju.
Przez środowisko możemy rozumieć system bodźców, wywołujących określone przeżycia psychiczne u jednostki. Tak więc dziecko jest jednym ze składników swego środowiska wychowawczego. Dziecko będzie więc członkiem rodziny połączonym więzią z matką, ojcem, rodzeństwem lub dalszymi osobami z rodziny. Będzie też uczniem jako członek zespołu klasowego lub też dziecko będące członkiem grupy rówieśniczej.
Do podstawowych działań oddziaływania środowiska rodzinnego w stymulowaniu rozwoju dziecka zaliczyć należy:
opiekę nad prawidłowym rozwojem i zdrowiem dziecka oraz troska o rozwój intelektualny,
zaspokajanie potrzeb emocjonalno - społecznych dziecka,
organizację życia rodzinnego.
Ogólnie możemy powiedzieć, że rodzina dziecka w wieku przedszkolnym i w młodszym szkolnym stanowi środowisko wychowawcze o szczególnej doniosłości z uwagi na pierwszeństwo w doświadczeniu indywidualnym. Spotyka się ono w rodzinie z określonymi zachowaniami i wymaganiami ze strony rodziców i pozostałych członków rodziny jak i wzorami pełnienia ról w różnych sytuacjach. Ponadto każda rodzina ustala pewien schemat życia rodzinnego.
Przebieg wychowania zależy od sytuacji, w której się ono dokonuje. Sytuacja wychowawcza będąca ogniwem procesu wychowania będzie zmierzała do zrealizowania określonego celu. Dziecko będzie uczyło się osiągać swe cele w rodzinie przez naśladowanie osób z bogatszym zasobem doświadczeń i tam też spotyka się z intensywnym wzmocnieniem zachowań naśladowczych. Wynikiem tego jest m.in. to, że dzieci, które w swym najbliższym środowisku obcują z osobami będącymi pozytywnymi modelami zachowań, łaniej i szybciej przyswajać będą obowiązujące normy moralne i wartości.
Proces wychowania dokonuje się w określonych sytuacjach wychowawczych, do których zalicza się:
sytuacja stabilności i przymusu - są to sytuacje, w których rytmicznie powtarzają się elementy ładu organizacyjnego. Prowadzi to najczęściej do wyrobienia określonych przyzwyczajeń i nawyków. Jest to wyuczenie norm zachowań bez uzasadnień, bez wyrobienia zrozumienia i akceptacji,
sytuacja samodzielności i wyboru - to sytuacje "otwarte". Dają dziecku możliwość wyboru i odpowiadania za podjętą decyzję. Ponadto, duża ilość wyborów sprzecznych powoduje niepokój i napięcie, a zbyt mało wyborów powoduje monotonię i nudę. Znajomość problemów wychowawczych oraz umiejętność organizowania określonych sytuacji umożliwia przyjęcie przez wszystkich członków rodziny określonego stylu działania wychowawczego, prowadzi do uwzględnienia jednolitej strategii postępowania.
Wynika z tego, że rodzice swym życiem i zachowaniem uczą swoje dzieci tego co stanowi ich program wychowawczy. Jednak by mogli oni być nauczycielami swoich dzieci, to trzeba ich do tej funkcji przygotować, ponieważ często efektem ich nie przygotowania mogą być trudności wychowawcze. Samo słowo "trudność" oznacza coś, co przeszkadza i komplikuje, a tylko czasem całkowicie udaremnia realizację zamierzeń. Wszystkie trudności wychowawcze mają swoją przyczyny, które występują już nawet przed narodzeniem dziecka, a zaliczamy do nich:
brak dbałości o zdrowie przyszłego dziecka i jego przyszłą i teraźniejszą pielęgnację;
rozczarowanie z nieoczekiwanego dziecka, kiedy oboje z rodziców pragną najbardziej kariery zawodowej lub boją się podjąć roli rodzica, bo czują się przestraszeni, szukają wtedy wyjścia z sytuacji, w której się znaleźli. W takim wypadku może dojść do powstania dystansu wobec mającego narodzić się dziecka. Dystans ten przejawia się najczęściej wtedy, gdy podjęcie roli matki lub ojca koliduje z karierą zawodową małżonków lub uniemożliwia realizację planów osobistych lub też, gdy cele małżeństwa nie obejmują rodzicielstwa. Najczęściej po urodzeniu dziecka dystans ten może wyrazić się w postawne jawnie odtrącającej - dochodzi tu do drastycznych rozstrzygnięć, kiedy rodzice oddają dziecko do domu dziecka lub na wychowanie do dziadków czy też dalszej rodziny. Dystans ten też może się ujawnić w postawie unikającej - kiedy dziecko wychowuje się w domu rodzinnym, ale rodzice nie znajdują czasu dla dziecka lub wcale się nim nie interesują.
oczekiwanie dziecka z nadmiernym napięciem, co zwykle potem doprowadza do przesadnej koncentracji na dziecku i ukształtowania się postawy nadmiernie chroniącej.
Kolejne przyczyny mogą ujawnić się podczas obcowania z noworodkiem, które dostarcza wielu rozczarowań zamiast radości. Może wtedy ukształtować się postawa nadmiernie wymagająca. W konsekwencji może ona doprowadzić w przyszłości do tego, że dziecko jest krytykowane, a zadania i wymagania mu stawiane przerastają jego możliwości.
Do następnych przyczyn powstawania trudności wychowawczych w środowisku rodzinnym można zaliczyć niezaspokojenie potrzeb dziecka, w tym:
potrzeba pewności i poczucia bezpieczeństwa;
potrzeba solidarności i łączności z bliskimi osobami;
potrzeba miłości;
potrzeba uznania.

Niezaspokojenie jednej z tych potrzeb prowadzi do nieprawidłowego rozwoju dziecka, a tym samym do powstawania trudności wychowawczych. Jednak do najważniejszych i najbardziej podstawowych potrzeb psychicznych należy potrzeba bezpieczeństwa. Jej znaczenie jest tak ogromne, że uważa się ją za bliską potrzebom biologicznym, pierwotnym. Niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa nie tylko powoduje doraźne przeżycia lękowe, lecz najczęściej prowadzi do trwałych skutków odległych - do zaburzeń funkcjonowania układu nerwowego. Niezaspokojenie tej potrzeby jest skutkiem nieprawidłowego oddziaływania wychowawczego i niewłaściwych postaw rodzicielskich ojca i matki.
Do powstawania trudności wychowawczych przyczyniają się błędy w systemach
wychowawczych takich jak:
wychowanie liberalistyczne (nadmiernie pobłażliwe),
wychowanie rygorystyczne (zbyt surowe),
niekonsekwentne.
Można przy tym wyróżnić trzy typy wadliwych systemów wychowawczych z punktu widzenia popełnionych błędów. Są to:
a) I stopień wadliwego wychowania - występuje tu słabe nasilenie błędów i ich zakres jest mniejszy. Życie dziecka jest nastawione na prawidłowy rozwój. Dziecko otoczone jest troskliwą opieką. ·Więź psychiczna między dzieckiem a rodzicami jest utrzymywana.
b) II stopień wadliwego wychowania - nasilenie popełnionych błędów i ich zakres doprowadzają do uniemożliwienia dziecku normalnego zachowania w większej ilości sytuacji życiowych. Więź psychiczna jest najczęściej rozluźniona.
c) III stopień oddziaływania wychowawczego - występuje, gdy rodzice tracą całkowicie kontakt z dzieckiem, rezygnują z oddziaływania na nie. Mogą też oddziaływać w sposób niewłaściwy, a zarazem nieskuteczny. Więź psychiczna z dzieckiem jest zerwana jednostronnie lub dwustronnie.
Można jeszcze wymienić typy osobowości oraz postawy rodziców, którym przypisuje się szczególne znaczenie patogenne w powstawaniu trudności wychowawczych. Są to następujące typy matek i ojców:
matka agresywna,
matka nadmiernie skrupulatna i lękowa,
matka, dla której dziecko jest środkiem kompensacji niespełnionych pragnień zawiedzionych nadziei życiowych,
ojciec "nieobecny",
ojciec rygorystyczny i surowy,
ojciec groźny.

Problem trudności wychowawczych należałoby rozpatrywać również w aspekcie niedostosowania społecznego. Jednym z głównych czynników jest tu atmosfera rodzinna. Negatywne jej skutki w różnych sytuacjach mogą być przyczyną napięć psychicznych i braku poczucia bezpieczeństwa. Podobne stany mogą powstawać u dziecka na skutek:
(a) ostrych konfliktów między rodzicami, stwarzających uczucie stałej niepewności w domu;
(b) faktycznej dezintegracji rodziny, poczucie obcości;
(c) aktywnego udziału dziecka w rozwiązywaniu sytuacji konfliktowych rodziny, w kłótniach, próbach pozyskiwania dziecka przeciwko jednemu z rodziców;
(d) stałych awantur, przy niskim poziomie kulturowym środowiska, które z istnieniem dziecka w ogóle się nie liczy;
(e) alkoholizmu rodziców, negatywnego wpływu takich sytuacji jak libacje, brak zainteresowania dzieckiem;
(f) egoistycznej postawy rodziców zapewniających wysoki standard materialny, ale z bezkrytycznym eksponowaniem tego stanu na zewnątrz;
(g) izolacji rodziców od otoczenia, zamknięcia się jedynie w kręgu rodziny;
(h) postaw rodziców reprezentujących odmienne od proponowanych przez szkołę treści wychowawczych.

Istotny wpływ na powstawanie trudności wychowawczych mają nieprawidłowe postawy rodziców, czyli:
1. postawa lękowa,
2. postawa agresywna,
3. postawa bagatelizująca
które prowadzą do zakłóceń stosunku ucznia do szkoły.

Innym środowiskiem będącym przyczyną trudności wychowawczych jest szkoła. Jej patogenna rola może prowadzić do powstawania zaburzeń rozwoju ucznia w przypadkach gdy:
(a) szkoła pełni rolę pierwotnej przyczyny zaburzeń rozwoju,
(b) szkoła jest terenem, na którym ujawniają się istniejące już zaburzenia rozwoju,
(c) szkoła jest jednym z ogniw w złożonym procesie patologizacji dziecka, jeśli staje się ona miejscem porażek oraz przeżywanych niepowodzeń.

Do pierwotnych przyczyny zaburzeń rozwoju ucznia można zaliczyć następujące czynniki:
(a) nieprawidłowe warunki życia szkolnego (przeludnienie klas, źle warunki lokalowe);
(b) nie dostosowany do możliwości dziecka system wymagań i nieprawidłowy sposób ich realizacji;
(c) niekorzystne dla procesu dydaktyczno - wychowawczego cechy nauczyciela – wychowawcy.

Dodatkowo wymienia się też dzieci trudniejsze do wychowania, jako dzieci z zaburzeniami rozwoju, a więc:
1. dzieci chore i niedomagające somatycznie;
2. dzieci z uszkodzonym układem nerwowym;
3. dzieci z silnie zaznaczonymi właściwościami indywidualnymi, których rozwój jest nietypowy.

Globalnie ujmując problem powstawania trudności wychowawczych możemy stwierdzić, że ich przyczyny są bardzo różnorodne i wielowarstwowe. Zaliczamy do nich m.in. takie czynniki jak:
nieprzestrzeganie godzin snu dziecka, posiłków, kąpieli; nieodpowiednie odżywianie;
źle zorganizowany plan dnia dziecka;
nadmiar wrażeń;
opóźniony rozwój psychoruchowy dziecka;
zaburzenia rozwoju sfery emocjonalnej i uczuciowej;
zaburzenia procesów uwagi;
nadpobudliwość psychoruchowa;
choroba dziecka;
niezamierzone działanie rodziców wynikające z określonych sytuacji dnia codziennego;
brak harmonii i dobrego współżycia w rodzinie;
rozwód rodziców;
złe warunki materialne i mieszkaniowe rodziny;
wychowanie tolerancyjne;
wychowanie rygorystyczne;
kary cielesne;
nadmierną czułość;
niejednakowy stosunek do wszystkich dzieci w rodzinie;
nieustanne zmienianie sposobów postępowania wobec dziecka;
wyłączenie się ojca z aktywnego wychowania dziecka;
obecność dziadków, którzy mogą powodować konflikty;
brak zainteresowania sprawami dziecka;
wrogie ustosunkowanie się do szkoły;
trudności w nauce;
nerwowość rodziców,
niezrównoważenie rodziców,
nierówne usposobienie prowadzące do częstych zatargów, awantur, do napiętej atmosfery, która burzy równowagę psychiczną dziecka;
brak doświadczenia rodziców w wychowywaniu dzieci,
zmienność metod wychowawczych stosowanych przez ojca: od pobłażania do surowości (w rodzinie alkoholika),
przeciwstawne metody wychowawcze ojca i matki.

Istnieje zatem wiele przyczyn, które mogą być podłożem trudności wychowawczych. Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że rodzice często są nieświadomi popełnianych błędów.
Kolejnym tematem wymagającym omówienia jest problem wpływu wychowania w rodzinie na trudności wychowawcze oraz będące ich przyczyną objawy zachowań. Negatywne czynniki środowiskowo - wychowawcze, takie jak napięcie nerwowe panujące w rodzinie, konflikty między rodzicami i dziećmi, brutalne kary, agresywna postawa wobec dziecka, nadmierne surowe oraz niekonsekwentne wychowanie bywaj ą podstawowymi przyczynami zachowań agresywnych dzieci, ich przestępczości jak i postaw lękowych oraz obojętności uczuciowej dziecka.
Typ matki agresywnej może mieć różne odmiany. Matki takie wychowują dzieci w nienawiści czy niechęci do ojca lub całą swą agresję, będącą wynikiem różnego typu frustracji życiowych kierują na swoje dzieci lub na jedno z nich. W tym wypadku dziecko traci więź uczuciową z matką, jest do niej bardzo wrogo nastawione, tym samym coraz bardziej się od niej oddala. Mogą nastąpić agresje słowne, fizyczne na rodzeństwie lub na rówieśnikach.
Typ matki nadmiernie skrupulatnej może mieć także różne odmiany. Matka taka, nastawiona przez dziecko zazwyczaj lękowo wychowuje dzieci oraz utrzymuje dom w nadmiernej "aseptycznej" czystości lub chroni swoje dziecko przed wpływami środowiska rówieśników.
Natomiast matki perfekcjonistki najczęściej sprawdzają i kontrolują każdy krok dziecka, zadanie, pracę w celu wprowadzenia korekty i polepszenia wyników działania. Dziecko wychowywane w ten sposób może rozpocząć perfidne wykorzystywanie najbliższej osoby. Objawia się najczęściej w zmuszaniu matki do odrabiania lekcji, oszukiwania w szkole, robienia ciągłego bałaganu w mieszkaniu doprowadzając w ten sposób matkę do ciągłego sprzątania. Dziecko też zaczyna oszukiwać matkę, wychodzi się z domu pod różnymi pretekstami, wyłudza pieniądze. Dziecko takie bywa opryskliwie, aroganckie, pełne pretensji i żalu. Matka uczy swoje dziecko w ten sposób lenistwa, kłamstwa i oszustwa. Będzie to podłożem wielu konfliktów, osamotnienia i braku uznaniu. Stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych nasila upór dziecka, wzrasta jego negatywizm i agresja. Mogę pojawić się reakcje nerwicowe, wyrażające się najczęściej moczeniem nocnym.
Dzieci ojców rygorystycznych, surowych, alkoholików mogą wyrażać czynną agresję i to zarówno na rówieśnikach, rodzeństwie, jak i później na rodzicach. Dziecko zostaje uświadomione, że rygor, bicie, alkohol powinny być bardzo ważne w życiu i najczęściej w dorosłym życiu zaczyna postępować tak samo jak jego ojciec. Nerwowe napięcia w rodzinie oraz patogenna rola ojca sprzyjają powstawaniu zaburzeń emocjonalnych o charakterze lękowym u dzieci.
Możemy zatem stwierdzić, że wychowanie zbyt tolerancyjne jak i zbyt rygorystyczne jest pełne błędów wychowawczych, wyzwalających i nasilających zaburzenia zachowania dziecka a tym samym powodujących trudności wychowawcze.
Rodzice stosują w różnej postaci kary i nagany, gdyż są przekonani, że jest to środek najskuteczniej odstraszający dziecko od niewłaściwego postępowania. Ciągle dziecko strofują, zawstydzają, ubliżają mu, ośmieszają i poniżają, a także stosują kary cielesne. Takie postępowanie wpływa w poważnym stopniu na trudności wychowawcze. Wpływa na wrogie nastawienie dziecka do rodziców, rozbudza agresję, chęć odwetu i postawę buntowniczą. Dziecko odsuwa się stopniowo od swych rodziców, którzy tracą najczęściej kontakt ze swym dzieckiem, a z czasem nie mają wpływu na jego postępowanie. Także niejednakowy stosunek do dzieci może zburzyć dobre współżycie rodzeństwa. Prowadzi to do wzajemnej niechęci i rywalizacji między rodzeństwem. Dzieci takie mogą stać się bardzo nieznośne, opryskliwe, pojawić się mogą kłamstwa, kradzieże, ucieczki z domu, agresje fizyczne.
Poważne trudności wychowawcze mogą też wystąpić w domach, w których wychowaniem zajmuje się babcia. Jest ona najczęściej zbytnio pobłażliwa i ustępuje dzieciom. Prowadzić to może u dziecka do rozpoczynającego się procesu lekceważenia osób starszych.
Także nie uzgodnione wzajemnie postępowanie rodziców, często zależne od ich zmiennych nastrojów i uczuć, a także przypływy czułości i surowości zaburzają prawidłowy rozwój dziecka. Dziecko staje się lękliwe, żyje w ciągłym poczuciu niepewności, mimo woli uczy się krętactwa i kłamstwa, a z biegiem czasu zupełnie przestaje liczyć się ze zdaniem rodziców.
Trudności wychowawcze narastają również w rodzinach, gdzie rodzice wychowują swe dziecko w kulcie dla pieniędzy. Tu dziecko uczy się wyrachowania i próżniactwa, lekceważenia wszelkich obowiązków i pomijania niematerialnych sytuacji.
Do powstawania trudności wychowawczych przyczyniają się zarówno postawy nadmiernie chroniące, zbyt wymagające, jak i odtrącające. Wśród niekorzystnych postaw rodziców dominuje najczęściej brak związku uczuciowego wobec dzieci, nadmierne wymagania, przesadne rozpieszczanie. Najczęściej występuje buntowanie się dziecka, zerwanie z rodziną i poszukiwanie akceptacji w grupach rówieśniczych, przeżywanie konfliktów wewnętrznych, zmniejszanie poczucia właściwej potrzeby wzrostu, dojrzewania, kształtowanie się osobowości aspołecznej.
Reasumując możemy powiedzieć, iż wychowanie w rodzinie ma duży wpływ na trudności wychowawcze, które mogą się ujawniać i być przyczyną wielu konfliktów. Niebagatelne znaczenie dla poprawy tego stanu rzeczy ma świadomość popełnianych błędów przez rodziców oraz chęć wyeliminowania trudności wychowawczych. W tym aspekcie bardzo ważną rolę odgrywa sprawa profilaktyki i zapobiegania trudnościom wychowawczym.
W dalszej części przedstawione zostały postawy rodzicielskie oraz wzorce zachowań i postępowania z dzieckiem, które można traktować jako rodzaj profilaktyki. Dziecko rozwinąć może w pełni swe możliwości tylko wtedy, gdy odczuwa, że jest kochane, bezpieczne i dowartościowane. Niezbędnym warunkiem jest pełna akceptacja dziecka przez rodziców. Oznacza to przyjęcie dziecka takim, jakie jest, z jego cechami fizycznymi, usposobieniem, możliwościami umysłowymi, z łatwością osiągnięć w jednych dziedzinach i trudnościami w innych. Dziecko powinno być kochane przez rodziców nawet wówczas jeśli pod jakimś względem nie okazało się takie, jak oczekiwali.

Postawa akceptująca wymaga od rodziców, by prezentowali om poniższe postawy i typy zachowań:
darzyć dziecko uczuciem oraz uznawać potrzebę i prawo wyrażania tego uczucia;
zostawić dziecku swobodę w wyrażaniu uczuć;
gdy dziecko przejawia uczucia negatywne, rodzice nie powinni zmieniać swego stosunku uczuciowego, powinni być wyrozumiali i odwzajemniać się uczuciami pozytywnymi;
utrzymywać stały kontakt z dzieckiem i śledzić uważnie wszystko, co może wymagać ich interwencji;
obserwować swoisty rozwój dziecka, starać się tę swoistość pielęgnować w granicach zdrowej osobowości i społecznego przystosowania;
uznawać u dziecka potrzeby bycia sobą i wyodrębnienia się jako samodzielnej jednostki;
kochać dziecko bez zastrzeżeń.
Dziecko ma prawo do własnej niepowtarzalności, indywidualnych celów, planów, koncepcji i drogi życia. Aby zrozumieć dziecko, skutecznie się z nim porozumiewać, wpływać na j ego rozwój rodzice powinni stale poznawać swoje dziecko i życzliwie obserwować.
Rodzice także powinni orientować się w potrzebach psychicznych swoich dzieci, powinni je rozwijać i zaspokajać. Wiedza o dziecku powinna ułatwiać orientację w poziomie jego wrażliwości na sprawy własnego życia i problemy innych ludzi. Ważnym elementem właściwej postawy rodziców powinno być przekonanie, że nie wychowuje dziecka dla siebie.
Można również przedstawić szereg warunków jakie powinna spełniać tzw. wzorcowa rodzina, w której nie powinny występować trudności wychowawcze:
1. zapewnić wystarczająco długi okres oddziaływania;
2. konsekwentnie utrzymywać przyjęty kierunek oddziaływań pozytywnych;
3. zapewnić stabilność środowiska wychowawczego;
4. skupiać członków rodziny wokół autentycznych, cennych dla wszystkich wartości;
5. stwarzać możliwość wspólnego działania dla wspólnego dobra;
6. pozwolić dziecku najpełniej rozwijać się i wyrażać swoją indywidualność.


Z powyższej pracy wynika, że wychowanie w rodzinie ma bezpośredni wpływ na powstawanie trudności wychowawczych z dziećmi, z którymi stykamy się w procesie dydaktyczno - wychowawczym realizowanym przez takie placówki jak przedszkole i szkoła. W opracowaniu tym przedstawiono objawy i skutki nieprawidłowego procesu wychowawczego w rodzinie oraz przytoczono szereg postaw i zachowań rodziców, które pozwalają unikać problemów i trudności. Zalecenia profilaktyczne w tym zakresie najkrócej można by ująć w trzech punktach:
I. rodzice powinni dążyć do zmiany, szczególnie atmosfery domowego ogniska, co zapewne choć w mniejszym stopniu wpłynie na wyeliminowanie niektórych trudności z dzieckiem,
II. powinni więcej czasu poświęcać swojemu dziecku, współdziałać z nim, uznawać jego prawa i akceptować go takim jakie jest, a nie ciągle popierać w przekonaniu, że nie ma nic do powiedzenia, gdyż jego zdanie się nie liczy,
III. powinni też dążyć do sprawiedliwego dozowania nagród i kar, co zapewne będzie miało wpływ na lepszy rozwój dziecka, a szczególnie jeżeli chodzi o wyrażanie uczuć do członków rodziny.


BIBLIOGRAFIA:
1. H. Filipczuk .Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży", Warszawa, 1980;
2. K. Kuberska - Gaca, A. Gaca .Profilaktyka niedostosowania społecznego w szkole", Warszawa 1986;
3. J. Maciaszkowa „O współżyciu w rodzinie", Warszawa, 1980;
4. W. Okoń "Słownik Pedagogiczny", Warszawa, 1984;
5. H. Pielka (red) ,,Rodzina - Wychowanie -Nauczanie", Koszalin, 1995;
6. Popielarska, M. Mazur ,,Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze?",Warszawa, 1973;
7. J. Raczkowska .Na tropach rodzicielskich niepowodzeń", Warszawa, 1988;
8. H. Spionek "Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne", Warszawa, 1981.