Próba definicji metod aktywizujących

Metody aktywizujące, wykorzystywane w katechezie, to takie sposoby zorganizowania pracy w grupie, które pozwalają sprowokować uczestników do podejmowania własnych działań, pomagają im zaangażować się w prace nad proponowaną tematyką. Można je roboczo podzielić na: dyskusyjne, dramowe, prowokowania twórczego myślenia, plastyczne, integracyjne. Ich cechą charakterystyczną jest praca nad konkretnym zadaniem według określonej procedury. Odbywa się ona w małych, kilkuosobowych grupach. Metody aktywizujące są narzędziem pracy dydaktycznej przynoszącym obiecujące efekty, także w innych obszarach tematycznych: sprzyjają rozwojowi myślenia, rozwojowi emocjonalnemu, budują więzi w grupie.
Polskie Stowarzyszenie Pedagogów Zabawy KLANZA wychodzi z propozycją metod aktywizujących dotyczących pracy nad tekstami biblijnymi. Autorzy tych metod stwierdzają, że Słowo Boże jest centrum, osnową i źródłem programów katechetycznych. Poza tym przykłady oparte na fragmentach Pisma Świętego będą stawały się przydatnym "zestawem narzędzi" dla katechetów realizujących różne programy.
Od 1995 roku, a więc od daty powstania Klanzy, w „Katechecie”, publikacjach książkowych, a także w internecie jest zgromadzony materiał, który ma być pomocą dla katechetów. Autorom zależy na tym, aby stworzyć potężny "bank pomysłów" metodycznych pomocny katechetom w przygotowywaniu i prowadzeniu zajęć. Realizacji tego celu służą:
• opisy metod aktywizujących - dyskusyjnych, dramowych, twórczych, plastycznych - które zaadaptowano do pracy z tekstami biblijnymi;
• relacje dotyczące praktycznego wykorzystywania metod aktywizujących w odniesieniu do konkretnej grupy i tematu; relacje z lekcji szkolnych, ze spotkań w grupach wspólnotowych, ze spotkań rekolekcyjnych, a także z kursów, na których katecheci poznają te metody, wymiana doświadczeń katechetów w praktyce stosujących te metody;
• małe dawki teorii metodyki pracy z grupą;
• omówienia zagadnień metodyki dotyczącej wprowadzania porządku na lekcji religii.
• forum dyskusyjne.
Stosowanie odpowiednich metod w katechezie ma pomagać młodym chrześcijanom wyrastać na ludzi głęboko świadomych swoich zadań i odpowiedzialnych, twórczych, aktywnych i zaangażowanych. Wynajdywanie coraz to nowych sposobów aktywizacji ma na celu pokierowanie pracą uczniów, pobudzenie do samodzielnego myślenia i poszukiwania właściwych rozwiązań.
Istnieje cały szereg analiz metod katechetycznych, wraz z ich charakterystycznymi cechami. Wśród posiadających poważne znaczenie w przyswajaniu sobie wiedzy przez jednostkę, należy zwrócić uwagę na takie cechy jak:
• Aktywność jednostki.
• Motywacja jednostki.
• Uczestnictwo w grupie.
• Rola kierownika (animatora zespołu).
• Samoocena dokonywana przez jednostkę lub grupę.
Wyniki nauczania mają związek z zaangażowaniem osoby w to, co się robi, przykładowo:
• 10 procent tego, co czytamy
• 20 procent tego, co słyszymy
• 30 procent tego, co widzimy
• 50 procent tego, co widzimy i słyszymy jednocześnie, natomiast gdy sami jesteśmy aktywni:
• 80 procent tego, co mówimy
• 90 procent tego, co mówimy przy robieniu czegoś, nad czym myślimy i co nas dotyczy.
Wewnętrzna motywacja katechizowanego polega na posiadaniu przez niego świadomości znaczenia danej sprawy dla niego samego tzn., że dotyczy jej osobiście. Prowadzi to do zmiany w postawach i zachowaniach, a nie na zdobyciu pewnej sumy wiadomości.
Uczestnictwo w grupie przygotowuje ucznia do życia społecznego, do współżycia z innymi i współpracy. Doświadczenie ostatnich lat katechezy wskazuje, że stosowanie metod aktywizujących daje w procesie nauczania dobre wyniki. Informacje, które padają na przygotowany „grunt” są lepiej przyswajane i wywierają większy wpływ na postawę osoby.
Kolejność działań w metodach aktywizujących jest inna niż w metodach tradycyjnych: najpierw doświadczenie w zetknięciu z problemem, „odkrycie” trudności, własne poszukiwania rozwiązań, a dopiero potem informacje, które są potrzebne, oczekiwane, które przychodzą jako odpowiedź na pytania zrodzone w trakcie „zmagania” z problemem.
Idąc za M. Majewskim, można dokonać następującego podziału:
a) metody biblijne
- dramatyzacyjne
- egzegetyczne (interpretacyjne)
- egzystencjalne
b) metody dydaktyczne
ze względu na strukturę katechezy antropologiczno-kerygmatycznej:
- metody wzbudzające zaciekawienie
- metody służące przekazywaniu treści
- metody służące kształtowaniu postaw i przekonań
Pomocą w odpowiednim wyborze metod katechetycznych są dokumenty Kościoła. Ważne wskazówki dla istoty katechezy kreśli Jan Paweł II w Adhortacji Apostolskiej „Catechesi Tradendae”. Treści te znajdują odzwierciedlenie w „Dyrektorium Ogólnym o Katechizacji”, gdzie czytamy, że: „żeby katecheza osiągnęła swój własny cel, to jest wychowanie w wierze, niezbędne jest wprowadzenie różnych metod, stosownych do wieku i rodzaju umysłu katechizowanych, dojrzałości eklezjalnej i duchowej, oraz indywidualnych uwarunkowań” (CT 51 i DOK 148).
Z treści dokumentów papieskich wynika, że Jan Paweł II ceni sobie rolę nowych metod dydaktycznych i środków komunikacji ze światem, oraz ich znaczenie w służbie ewangelizacji. Nowe czasy wymagają zarazem – pisze J. Długosz, by chrześcijańskie orędzie było przekazywane współczesnemu człowiekowi nowymi metodami i wyrażane w języku i w formach czytelnych dla dzisiejszego człowieka, poszukującego Chrystusa i spragnionego Ewangelii.
Potrzeba aktywizacji
Aktywizacja katechizowanych to całokształt czynności katechetów oraz katechizowanych, zapewniających tym ostatnim, odgrywanie czynnej roli w realizacji zadań przekazywania zbawczego orędzia i wychowania w wierze.
Metody aktywizujące odgrywają ogromną rolę w katechetycznej posłudze słowa. Właściwie rozbudzona wśród uczniów aktywność, może stanowić pomoc dla katechizowanych w ich osobistym przeżywaniu omawianych prawd. Nie pozwoli ona wówczas zostać obojętnym wobec Bożych propozycji. Z kolei bierność uczniów byłaby klęską nie tylko pedagogiczną, ale także rozmijałaby się z osobowym aspektem Objawienia.
Nie wdając się w szczegółową analizę tradycyjnych metod nauczania, należy stwierdzić, że nie mogły one wyzwolić aktywności uczniów, ich czynnej postawy w procesie nauczania, ich zainteresowań. Metody te były dla jednych uczniów powodem biernej negacji lub samoobrony w postaci ucieczki w kraj fantazji, a dla drugich – przyczyną niekarności, działania wbrew i na przekór nauczycielowi. Postawa jednych i drugich była jednakowo szkodliwa dla kształtowania się osobowości.
Pozytywnym skutkiem aktywizowania uczniów na katechezie jest zmiana postawy uczniów, którzy stają się podmiotami aktywnymi, poszukującymi odpowiedzi na postawione pytania problemowe. Aktywizacja może jednak również zawierać negatywne skutki. Przykładowo, wspólna praca nad tekstem biblijnym, dyskusje katechizowanych, odmienność zdań, prowadzi niejednokrotnie do nadmiernego pobudzenia emocji i może doprowadzić do przesunięcia granicy aktywności, do takiego rozbudzenia uczestników katechezy i dekoncentracji, mogących sprowokować zachowania świadczące o braku szacunku do Pisma Świętego. Zanim katecheta zdecyduje się na pracę opartą na aktywizacji, musi być pewien siebie i swoich możliwości oraz tego, że w razie potrzeby będzie w stanie zapanować szybko nad klasą i przywrócić porządek.
Aktywność jest ściśle związana z życiem i rozwojem człowieka. Psychologia podkreśla, że w całym procesie rozwoju człowieka decydującą rolę w podejmowaniu aktywności maja jego potrzeby i chęć ich zaspokojenia.
Aktywizowanie jednostek i grup społecznych jest dziś ważnym zadaniem. Mówiąc o bliższym lub dalszym celu aktywizowania, należy mieć na uwadze pobudzanie aktywności w konkretnej sytuacji, celem osiągnięcia jakiegoś wyniku, oraz ukształtowanie osobowości dojrzałej, mającej aktywną postawę wobec świata, ludzi i wobec siebie, osobowości wolnej i umiejącej korzystać z wolności, osobowości twórczej i odpowiedzialnej, a w odniesieniu do grupy – uczynienie z niej grupy spójnej, a jednocześnie otwartej i umiejącej współpracować z innymi grupami, grupy w której procesy komunikacji pobudzają twórczość i sprzyjają rozwojowi uczestników, grupy, która realizuje swoje cele mimo napotykanych trudności.
Aktywne metody dają się stosować w każdym etapie kształcenia, od etapu nauczania zintegrowanego do klas maturalnych włącznie. Metody aktywne to takie metody, których założeniem jest zaangażowanie osób uczących się w proces dydaktyczny. Stosowanie metod aktywnych wpływa korzystnie nie tylko na ucznia (wiedza i umiejętności zdobyte samodzielnie są trwalsze), lecz także na nauczyciela stawiając go w roli badacza i twórcy. Istotą metod aktywnych jest przewaga uczenia się nad nauczaniem.
• Uczenie się (uczeń) – to stosowanie metod aktywnych, które prowadza do trwałych zmian w myśleniu i działaniu, do zdobywania nowych doświadczeń
• Nauczanie, kształcenie (nauczyciel) to stosowanie metod aktywizujących, które polegają na wzajemnym oddziaływaniu nauczyciela i ucznia w celu spowodowania zmian u ucznia.
Wychodząc od aktywności należy uwzględnić fakt, że dzieli się na aktywność intelektualną i aktywność poznawczą.
• Aktywność intelektualna jest aktywnością umysłową. Wyraża się ona w potrzebie i chęci tworzenia, projektowania i rozwiązywania problemów wskazanych przez nauczyciela.
• Aktywność poznawcza – praktyczna przejawia się w działaniu ucznia, to znaczy w stosowaniu zdobytej wiedzy w różnych sytuacjach życiowych lub dydaktycznych.
Starania o aktywność w katechezie powinny obejmować sfery: emocjonalną, intelektualną, sensomotoryczną a także recepcyjno – werbalną. Chcąc uaktywnić u katechizowanych wyżej wymienione sfery należy stosować różnorodne sposoby aktywizowania. Muszą one korespondować z werbalną i niewerbalną aktywnością katechizowanych.
Zarówno aktywizacja, jak i aktywność – zdaniem D. Topy są wielkościami zmiennymi, zależnymi tak od warunków zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Im wyższa intensywność działań aktywizujących, tym większa aktywność podmiotu, na który owe oddziaływania zostały skierowane. Istnieje związek funkcjonalny pomiędzy aktywizacją, aktywnością i osiąganymi wynikami kształcenia.
„My upatrujemy” w osobie nauczającej główną podstawę do aktywizacji uczniów. Decydujące znaczenie ma przygotowanie merytoryczne, umiejętności metodyczne oraz cechy osobowościowe i autorytet. Aktywizacja – jej zdaniem – „jest zespołem świadomych oddziaływań katechety, mających swe źródło w doskonałym przygotowaniu zarówno merytorycznym jak i metodycznym, które pozwalają wyzwolić aktywność uczących się”.
Aktywizacja w katechezie na pewno stanowi dla niej szansę, kiedy korzystanie z metod aktywizujących jest właściwie wkomponowane w proces katechetyczny i przebiega według określonych kryteriów doboru. Może też jednak być zagrożeniem dla katechezy wtedy, gdy sama metoda staje się celem katechezy, kiedy kosztem metody zostaje wypaczona treść orędzia katechetycznego lub też wtedy, gdy nastąpi ograniczenie roli katechety i właściwego zaangażowania katechizowanych. Metody aktywizujące powinny być zawsze