Sofokles Antygona - opracowanie lektury

SOFOKLES ANTYGONA
Lekcja 1.
Temat: Cechy teatru i dramatu antycznego.
Cztery razy do roku obchodzono święto ku czci Dionizosa, boga winnej latorośli, urodzajów i wiecznej beztroski. W miastach (wiosną)odprawiano Dionizje Wielkie, które dały początek tragedii, na wsiach (jesienią) - Dionizje Małe, które dały początek komedii. Uczestnicy tych świąt bardzo często przebierali się, śpiewano, tańczono i pito obficie. Z tych uroczystości utworzył się najpierw dytyramb – pieśń pochwalna wykonywana przez chór. Miały one najpierw charakter wesoły, później pojawiły się treści poważniejsze, wykonywał je przodownik chóru – koryfeusz na zmianę z chórem. Tak z pieśni kultowej powstał utwór zwany tragedią.

NOTATKA
Tragedia – gatunek zrodzony w starożytnej Grecji, wywodzący się z obrzędów religijnych. Podczas świąt ku czci boga Dionizosa często przebierano się, tańczono, pito i śpiewano pieśni pochwalne – dytyramby. Spomiędzy osób śpiewających (chóru) wyodrębniono jedną osobę (koryfeusz), która śpiewała na zmianę z chórem. W ten sposób narodził się dialog, rozmowa na scenie, co było początkiem utworów dramatycznych.
Ośrodkiem i motorem akcji w tragedii antycznej jest konflikt między dążeniem jednostki, a siłami wyższymi, np. wolą bogów, zasadami moralnymi, prawami historii. Bohater z góry skazany jest na niepowodzenie.
Celem tragedii było „oczyszczenie” – katharsis poprzez wzbudzenie litości (odbiorcę smuciły smutne losy bohatera) i trwogi (bał się, że może go spotkać podobny los). Poprzez intensywne przeżywanie tych uczyć odbiorca mógł się od nich uwolnić i osiągnąć spokój wewnętrzny.

Twórcy dramatu antycznego.
Tespis (VI w. p.n.e.)– pierwszy znany autor dramatyczny, wprowadził pierwszego aktora, który występował w różnych rolach i prowadził rozmowę z chórem.
V w. p.n.e. był złotym wiekiem teatru greckiego. Tragedie tworzyli wtedy:
• Ajschylos – wprowadził drugiego aktora.
• Sofokles – wprowadził trzeciego aktora, co wpłynęło na rozwój dialogów i akcji, wprowadził dekoracje sceniczne oraz postaci kobiece, ograniczył rolę chóru.
• Eurypides – pogłębił psychologię postaci.
Komedie tworzył Arystofanes.

Kompozycja tragedii:
• Prolog – określał główny temat dramatu oraz zarysowywał sytuację wyjściową (Mówił co działo się wcześniej, opisywał wydarzenia, które doprowadziły do obecnej sytuacji. Wykonywał go najczęściej jeden aktor.)
• Parodos – pierwsza pieśń chóru
• Epeisodia – część akcji w formie dialogów lub monologów
• Stasimony – pieśni chóru będące najczęściej komentarzem do akcji właściwej, występowały między epejsodiami
• Exodos – końcowa pieśń chóru, podsumowanie wydarzeń

W tragedii antycznej obowiązywała zasada trzech jedności:
• jedność czasu – akcja rozgrywała się w ciągu jednego dnia.
• jedność miejsca – wszystkie wydarzenia rozgrywały się w jednym miejscu (np. w komnacie, przed pałacem), to co działo się poza tą przestrzenią było relacjonowane, opowiadane np. przez posłańca.
• jedność akcji – przedstawiano jeden wątek.

• W jednej scenie mogło występować najwyżej trzech aktorów.
• Na scenie nie pokazywano scen brutalnych (np. morderstw, samobójstw) – ktoś je później relacjonował.
• Role kobiece grali mężczyźni.
• Chór nie wpływał na bieg wydarzeń, wyrażał jedynie swoje poglądy, komentował akcję, zapowiadał wydarzenia i wejście postaci, rozmawiał z bohaterami, podsumowywał wydarzenia.
• Do stałych rekwizytów aktora należały: maska, kostium, buty na koturnie.

Pojęcia związane z tragedią grecką:

Tragizm – sytuacja, w której bohater musi dokonać wyboru między dwoma równorzędnymi racjami. Niezależnie od tego co wybierze spotka go klęska, najczęściej śmierć.

Konflikt tragiczny – stanowi istotę tragedii. Polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru. Bohater znajduje Się w sytuacji bez wyjścia, każde posunięcie zbliża go do katastrofy.

Fatum – inaczej los, przeznaczenie. Starożytni Grecy wierzyli, że los każdego człowieka jest mu z góry przypisany i nie da się go uniknąć. To fatum decydowało o sytuacji, dziejach bohaterów.

Lekcja 2.

Temat: „Antygona” Sofoklesa – omówienie wydarzeń.

1. Mit rodu Labdakidów.

NOTATKA
Za grzechy młodości na Lajosa została rzucona klątwa – miał zginąć z ręki syna, który poślubi później własną matkę. Po narodzeniu dziecka porzucono je w górach. Chłopca odnaleźli pasterze, a wychowała para królewska z Koryntu. Król Polybos traktował go jak syna. Edyp nie znał więc prawdy o swoim pochodzeniu. Po latach w drodze do wyroczni delfickiej doszło do spotkania Edypa i Lajosa. W wyniku kłótni Edyp zabił ojca. Poznawszy przepowiednię Edyp, przekonany, że para królewska z Koryntu to jego prawdziwi rodzice, udał się do Teb. Pokonał nękającego miasto Sfinksa (rozwiązanie zagadki) i ożenił się z królową Jokastą. Po latach Teby nawiedziła zaraza, wyrocznia delficka nakazała wygnać z miasta mordercę Lajosa. Gdy po śmierci przybranego ojca Polybosa Edyp poznał prawdę o swoim pochodzeniu, pozbawił się wzroku, Jokasta zaś powiesiła się. Wygnany z miasta Edyp przeklął własnych synów i tułał się z córkami aż do śmierci. Wtedy Antygona i Ismena wróciły do Teb. Miastem mieli rządzić na zmianę bracia. Jednak po upływie wyznaczonego roku Eteokles nie chciał zrzec się tronu na rzecz brata. Polinejkes , wspierany przez armię króla miasta Argos, napadł więc na Teby. Wybuchła wojna, bratobójczy pojedynek zakończył się śmiercią Eteoklesa i Polinejkesa. Władzę w mieście przejął brat Jokasty – Kreon. Zgodził się on na uroczysty pogrzeb Eteoklesa jako obrońcy ojczyzny, zabronił natomiast pochówku Polinejkesa, uznając go za wroga i zdrajcę Teb.

2. Właściwa akcja „Antygony”.
Opowiadamy.

• Antygona, mimo zakazu Kreona, postanawia pochować Polinejkesa.
• Strażnik obwieszcza Kreonowi, iż ktoś pogrzebał ciało Polinejkesa. Zdenerwowany władca każe odnaleźć winnego.
• Strażnik przyprowadza Antygonę, która przyznaje się do popełnienia owego czynu. Wyznaje, że wyżej niż rozkaz królewski ceni prawa boskie, które nakazują grzebać zmarłych.
• Ismena chce wziąć na siebie część winy, ale siostra wyśmiewa ją. Chce sama ponieść konsekwencje – chwałę i śmierć.
• Mimo próśb syna Haimona – narzeczonego Antygony, Kreon postanawia ukarać nieposłuszną dziewczynę. Uważa, iż wszyscy są równi wobec prawa, a on nie może robić wyjątków. Aby w państwie panował porządek, musi być ono rządzone silną ręką, a rozkazy władcy w żadnym wypadku nie powinny być łamane.
• Wróżbita Tyrezjasz radzi Kreonowi zmienić decyzję względem ciała Polinejkesa, w przeciwnym wypadku zostanie on ukarany: zginie jego syn i miasto powstanie przeciw niemu.
• Przestraszony Kreon podejmuje decyzję o uwolnieniu Antygony, a sługom każe pochować Polinejkesa.
• Jest już jednak za późno: zamurowana żywcem w grobowcu Antygona powiesiła się; Haimon widząc nieżywą ukochaną przebił się mieczem; dowiedziawszy się o śmierci syna Eurydyka popełniła samobójstwo.
• Kreon zrozumiał, że popełnił błąd; zostaje sam, zrozpaczony wzywa śmierć.

Uczniowie samodzielnie tworzą w domu plan wydarzeń.
Lekcja 3.

Temat: „Antygona” Sofoklesa – charakterystyka bohaterów.

Kolejni uczniowie charakteryzują poszczególnych bohaterów, swoje wypowiedzi popierając cytatami
z dramatu.

1. Charakterystyka bohaterów.

• Kreon – król Teb, mąż Eurydyki, ojciec Haimona. Surowy, konsekwentny, okrutny ale jednocześnie sprawiedliwy. Pragnie, by w wyniszczonych walkami Tebach zapanował porządek i jest przekonany, że tylko silna władza oraz bezwzględne przestrzeganie prawa mogą do tego doprowadzić. Kieruje się wyłącznie własnym punktem widzenia, nie waha się, nie przewiduje konsekwencji swoich działań. Zarówno od rodziny jak i od poddanych wymaga całkowitego posłuszeństwa. Zabronił grzebać ciało Polinejkesa (co było wykroczeniem wobec praw boskich), by jego los odstraszał innych zdrajców. Wszyscy jego bliscy umierają, zostaje sam, ale nawet w chwili klęski nie jest zdolny zrozumieć istoty swojego błędu. Dostrzega jedynie ogrom nieszczęścia jakie na niego spadło, pogrążając go w rozpaczy.

• Antygona – córka Edypa i Jokasty, siostra Ismeny, Polinejkesa i Eteoklesa, narzeczona Haimona. Odważna, nieugięta, samowolna, uparta, odznacza się siłą woli i charakteru. Podziw budzi jej miłość do brata i determinacja w walce z Kreonem. Przekonana o tym, iż jej pierwszym obowiązkiem jest posłuszeństwo prawom boskim, łamie prawo ustanowione przez Kreona i grzebie ciało Polinejkesa. Zdaje sobie sprawę z konsekwencji - jest gotowa ponieść śmierć w obronie swoich przekonań. Jej zdaniem władza powinna służyć ludziom.

• Ismena – siostra Antygony. Bezradna, zagubiona, nie jest w stanie podjąć ryzykownej decyzji ani nie aprobowanego powszechnie działania. Nie chce walczyć przeciwko Kreonowi, jest jego poddaną i czuje się zobowiązana wypełniać jego postanowienia. Kocha jednak zmarłego brata i siostrę, chce wziąć na siebie część jej winy, gotowa jest razem z nią umrzeć, aby tę miłość potwierdzić.

• Haimon – syn Kreona i Eurydyki, narzeczony Antygony. Potrafił spojrzeć na sprawę, określone wydarzenie z różnych perspektyw. Kochał ojca ale dostrzegał błędy jego postępowania. Podobnie jak Antygona, zdawał sobie sprawę, że to władza ma służyć ludziom, a nie odwrotnie. Widząc zmarłą ukochaną popełnia samobójstwo.

• Eurydyka – żona Kreona, matka Haimona. Kobieta cicha, podporządkowana mężowi, ponad wszystko ceniąca rodzinę. Po śmierci syna popełnia samobójstwo.

• Tyrezjasz – stary, ślepy wróżbita przestrzegający Kreona przed nieposłuszeństwem wobec boskich praw.

Lekcja 3.

Temat: Kto miał słuszność? Poznajemy racje Kreona i racje Antygony.

2. Dyskusja na temat tego kto miał rację. Czyje argumenty nas przekonują (ich wymienienie).

3. Zapisujemy tabelkę.

racje Kreona:
• Polinejkes zdradził ojczyznę, jego los musi odstraszać innych zdrajców.
• Musi bronić ustalonych praw.
• Wszyscy obywatele powinni być posłuszni władcy.
• Musi istnieć autorytet władcy i porządek w kraju.
• Wydany rozkaz obowiązuje wszystkich.
• Dobro kraju jest ważniejsze niż uczucia rodzinne, dobro ogólne musi być ważniejsze niż sprawy jednostki.

Stawia wyżej prawo państwowe niż boskie.

racje Antygony:
• Tradycja i obrządek religijny każą pochować zmarłego (inaczej jego dusza nie zazna spokoju - Syzyf).
• Siostrę obowiązuje miłość do brata i powinność pochowania go według obrządku.
• Władza powinna służyć ludziom.
• Uczucia jednostki nie mogą zostać zdeptane przez bezduszny rozkaz.

Stawia wyżej prawo boskie niż państwowe.