Zapobieganie i terapia agresywnego zachowania dzieci w wieku przedszkolnym

Warunkiem skutecznego zapobiegania i terapii agresji jest uwzględnienie mechanizmu jej powstawania oraz dostosowania do niej środków oddziaływania pedagogicznego. Wymaga to dokonania diagnozy oraz określenia genezy agresywnego zachowania się dziecka. Znając przyczyny zachowań agresywnych należy zastanowić się jak można zapobiegać destrukcyjnym formom agresji, które stanowią problem zarówno dla nas samych, jak i dla dzieci.
Profilaktyka przyczyniająca się do eliminacji lub ograniczenia agresji powinna obejmować rodzinę i udzielanie jej pomocy.
J. Rumpf uważa, że „ należy wspomagać działalność obejmującą :
• edukację rodzinną,
• poradnictwo w zakresie wychowania i rozwoju,
• czas wolny i wypoczynek rodziny”
Szczególnym zainteresowaniem powinno się obdarzyć edukację rodzin. Należy wykazywać zrozumienie wobec potrzeb, zainteresowań oraz doświadczeń rodzin, które znajdują się w różnych sytuacjach życiowych i wychowawczych. Ważne jest organizowanie spotkań ze specjalistami z zakresu edukacji rodziny, którzy dzielą się wiedzą i udzielają wyczerpujących informacji na ten temat. Terapia rodzinna ma na celu uwrażliwienie rodziców na problemy dziecka, zrozumienie jego prawidłowości rozwojowych i potrzeb, a także zrozumienie przez rodziców , jakie sytuacje rodzinne powodują i nasilają zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka. Rozwiązanie problemów dziecka wymaga działania dwukierunkowego: pracy z samym dzieckiem i z jego rodziną. Rodzice wraz z dzieckiem powinni korzystać z poradni psychologiczno – pedagogicznej oraz w niektórych wypadkach powinni współpracować z lekarzem domowym i pediatrą. Rodzice muszą być świadomi, że duże znaczenie w rozwoju zachowań dziecka posiada czas wspólnie spędzony z nimi, zabawy, spacery i rozrywki kulturalne.
W przedszkolu muszą funkcjonować jasne zasady regulujące prawa dzieci i nauczycieli. Dzieci muszą wiedzieć, czego się od nich oczekuje i na co mogą liczyć. Zawarte umowy z dziećmi powinny być dotrzymywane i konsekwentne. Nauczyciel powinien posiadać odpowiednią wiedzę, aby umiał zdać sobie sprawę z tego, że agresja to nie tylko bójki, scysje, ale także nieodpowiednie słowa, spojrzenie, czy też gesty. Nauczyciel powinien być autorytetem i wzorem do naśladowania. Oddziaływanie wychowawcze nauczyciela powinno być prawidłowe: umiejętność wytwarzania przez nauczyciela odpowiedniej atmosfery, zdolność zapobiegania konfliktom i szybkiego ich likwidowania.
„Nauczyciel pomaga dziecku jeżeli:
• stara się zrozumieć dziecko
• traktuje zachowanie dzieci jako wyraz jego problemów, a nie złej woli
• postępuje tak, aby dziecko mogło mu zaufać i czuć się bezpieczne,
• znajduje czas na indywidualny kontakt z dzieckiem,
• potrafi wysłuchać bez wygłaszania potępiających uwag,
• jest w stanie zachować pełną dyskrecję,
• posiada takt i dużo cierpliwości,
• pomaga dziecku odkryć jego wartości,
• pomaga dziecku odnaleźć miejsce w grupie rówieśników,
• potrafi nawiązać współpracę z rodzicami dziecka”.
Nie należy stosować kar cielesnych oraz obelżywych słów, natomiast konieczne są wzmocnienia pozytywne nawet za najmniejsze przejawy zachowań społecznie akceptowanych.
W zapobieganiu agresji naśladowczej istotne znaczenie ma zabezpieczenie dzieci przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania się. Osobie agresywnej należy ograniczyć liczbę i kontrolować czas oglądanych filmów ukazujących obrazy agresji. Sceny powinny być odpowiednio komentowane przez dorosłych w celu wytworzenia postaw i ocen moralnych przeciwdziałających występowaniu agresywnego zachowania się. Należy starać się zainteresować dzieci audycjami telewizyjnymi i książkami ukazującymi pozytywne modele zachowania się. Jeśli modele agresji występują w otoczeniu społecznym dziecka, należy izolować je od zachowujących się agresywnie kolegów, znajomych, czy też sąsiadów.
Ważne znaczenie terapeutyczne posiadają różne metody pracy z dziećmi. Szczególne znaczenie posiada rysunek w terapii, muzykoterapia, bajkoterapia, niedyrektywna terapia zabawowa oraz ćwiczenia ruchowe, pantomima.
1. Rysunek w terapii – na podstawie rysunku dziecka można wnioskować o osobowości dziecka, procesach emocjonalnych, stosunku do otoczenia. W rysunku dziecko odzwierciedla otaczającą go rzeczywistość, przekazuje nam swoją wiedzę o tym , co się dzieje dookoła niego. A. Kozłowska stwierdza, iż „analizując rysunki dziecka można zrozumieć, w jaki sposób odbiera ono i przeżywa sytuację rodzinną i swoją rolę w domu, poznać jego myśli i pragnienia, marzenia trudne do zrealizowania w rzeczywistości, rozczarowanie lub radość i nadzieje”1. Nauczyciel w przedszkolu wykorzystuje diagnostyczną i terapeutyczną wartość rysunków dziecięcych. Warunkiem szczerego wypowiedzenia się dziecka w rysunku jest poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z osobą proponującą mu taką formę zabawy. Nauczyciel powinien umieć obserwować i słuchać i starać się zrozumieć, co dziecko chciałoby wyrazić.
2. Terapia poprzez muzykę – znaczenie muzykoterapii polega na ułatwianiu ekspresji w wyrażaniu uczuć oraz na umożliwieniu odreagowania przeżyć dziecka. Jak stwierdza E. Galińska „ muzyka obniża samokontrolę, sprzyja więc w otworzeniu się przed innymi, może wpłynąć na zmniejszenie nasilenia mechanizmów obronnych, co zapewnia swobodniejsze komunikowanie się pacjentów w grupie”.
3. Niedyrektywna terapia zabawowa – w tej metodzie zadaniem terapeuty jest stworzenie takiej sytuacji, w której dziecko czując się bezpiecznie, wyraża bez obawy swoje uczucia i pragnienia. Terapeuta dostarcza dziecku duży wybór zabawek, lecz jemu pozostawia decyzję w co się chce bawić. Zabawie dziecka powinno towarzyszyć poczucie wolności i swobodny wybór drogi, na której chce realizować samego siebie. Wartości niekierowanej terapii zabawowej polegają przede wszystkim na umożliwianiu dziecku wyrażania swoich uczuć, rozładowywania napięć emocjonalnych , stopniowym wglądzie w samego siebie. Przede wszystkim dziecko powinno mieć poczucie, że jest akceptowane przez nauczycielkę i to niezależnie od formy swojego zachowania.
4. Ćwiczenia ruchowe, pantomima – poprzez ruch, gesty , mimikę twarzy dziecko uzewnętrznia swoje uczucia. Ruch pozwala w większym stopniu niż słowa odreagować napięcie. Ćwiczenia ruchowe stosuje się wówczas, gdy przypuszcza się, że jakaś określona sytuacja jest ważna dla dziecka i gdy chcemy poznać na ile jest ona obciążona negatywnym doświadczeniem.
5. Bajkoterapia – według M. Molickiej „bajka terapeutyczna ma następujące cele:
• zastępczo zaspakaja potrzeby, dowartościowuje dziecko, które jest w trudnej sytuacji
• daje wsparcie poprzez zrozumienie, akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei, przyjaźni, jaką zapewniają bajkowe postacie
• przekazuje odpowiednią wiedzę o sytuacji lękowej i wskazuje sposoby radzenia sobie z nimi”.
Bajki terapeutyczne pokazują inny sposób myślenia i co się z tym wiąże inny sposób odczuwania i reagowania. Nie narzucają sposobów działania. Bohater nie jest podobny do dziecka. Podobieństwo dotyczy sytuacji i doświadczenia podobnych emocji. Dziecko słuchając tych bajek nie czuje się zagrożone ani ośmieszone. Opisywanie stanów emocjonalnych w bajkach sprzyja kształtowaniu empatii, rozumieniu siebie i innych, ułatwianiu komunikacji, a tym samym skłanianiu do niesienia pomocy. Bajki wskazują na sposoby radzenia sobie w trudnych okolicznościach, takich jak: rozwód rodziców, alkoholizm w rodzinie, pobyt w przedszkolu, nowe dziecko w rodzinie, kompromitacja.
Ważna rolę w przezwyciężaniu agresji odgrywają zabawy i ćwiczenia interakcyjne jako pedagogiczny środek pomocniczy. Oferują one dzieciom otwarte systemy interakcji, które ułatwiają im zdobywanie różnorodnych doświadczeń ze sobą samym, a także z innymi ludźmi. Dotyczy to w szczególności zabaw społecznych, głównie takich ćwiczeń i zabaw, w których nie ma zwycięstwa i przegranej. W ćwiczeniach i zabawach interakcyjnych agresjom można nadać określoną formę.
R. Portmann stwierdza, iż tego rodzaju pozorne walki „spełniają szereg funkcji:
• służą wyrażaniu złości i wrogości,
• pozwalają na przynoszącą ulgę regresję, to znaczy oddalają od społecznego przymusu,
• prowadzą paradoksalnie do solidarności i zaufania u uczestników,
• uwrażliwiają na społeczną definicję agresywnego zachowania,
• dzięki nim można bez wstydu i sankcji rozmawiać na tematy tabu, na przykład o przekleństwach,
• możliwa jest zamiana ról, także w formie odwróconej hierarchii”.
Autorka R. Portmann zabawom i ćwiczeniom interakcyjnym przypisała „szczególne cele nauczania:
• dostrzeganie i wyrażanie agresywnych odczuć,
• rozpoznawanie elementów wyzwalających w nas złość i agresję,
• lepsze zrozumienie siebie samego i innych ludzi,
• opanowanie agresji i wściekłości, a także ich przezwyciężanie,
• budowanie poczucia wartości samego siebie i silnej tożsamości,
• nawiązywanie nieagresywnych kontaktów,
• pokojowe rozwiązywanie konfliktów”.