Pojęcie agresji i przemocy w szkole

Wstęp

Z agresją spotykamy się niemalże wszędzie. Miejscem jej występowania może być dom, ulica, emanują nią również w zatrważającej ilości środki masowego przekazu.

Przedmiotem moich rozważań jest zjawisko przemocy i agresji w szkole
oraz sposoby jej przeciwdziałania. Szczególnie ważna będzie praca z dzieckiem – ofiarą przemocy. To właśnie występowanie długotrwałej przemocy (istnienie kozłów ofiarnych) jest wysoce niebezpieczne. Dzieci ulegające takiemu działaniu przeżywają głębokie uczucie poniżenia, strachu i upokorzenia. Cechuje je niska samoocena, brak szacunku wobec siebie samego, a w konsekwencji, izolacja społeczna czy skłonności autodestruktywne.
Dlatego tak istotna jest szybka interwencja.



Pojęcia agresji i przemocy

1. Pojęcie agresji i jej rodzaje

Według W. Szewczuka agresja to wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej – rzeczywistej bądź symbolicznej – jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości.
A. Frączek „agresją nazywa czynności mające na celu zrobienie szkody
i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego”.
Agresja może przybierać formy psychiczne i fizyczne. Do tych pierwszych należy agresja słowna. Jest nią ubliżanie, grożenie, wyśmiewanie, dokuczanie, przezywanie.
Jej konsekwencje to poczucie zagrożenia, odrzucenie i wyizolowanie z grupy.
Agresja fizyczna to fizyczny atak na drugą osobę lub jej własność.
Tadeusz Pilch wyróżnia dwie główne postaci agresji fizycznej: agresję zamierzoną instrumentalną i zamierzoną celową. Pierwsza polega na „podjęciu czynności zmierzających do uzyskania określonego celu, w wyniku czego ktoś lub coś doznaje krzywdy lub jest niszczone”. Ten typ agresji spotykamy m.in. w przestępczości zorganizowanej czy grze sportowej. Agresja zamierzona celowa to „czynności nakierowane wyłącznie
na wyrządzenie szkody lub krzywdy przedmiotowi agresji”, np. agresywne zachowania chuliganów.
W. Szewczuk wyróżnia samoagresję – przejaw agresji skierowanej na samego siebie, agresję bezpośrednią – zwróconą w kierunku osoby lub rzeczy wywołującej uczucie wrogości oraz agresję przemieszczoną – skierowaną na obiekt zastępczy.
Agresja przemieszczona wywołuje bardzo niekorzystny wpływ na współżycie
w grupie, jaką jest klasa szkolna. Jej przedmiotem są bowiem osoby atakowane bez żadnego, zrozumiałego dla nich powodu. Wzbudza to poczucie krzywdy, przeświadczenie
o niesprawiedliwym traktowaniu, a nieraz również chęć odwetu za doznane przykrości,
co przyczynia się do powstawania i narastania konfliktów grupowych.
Agresja emocjonalna występuje wtedy, gdy osoba, np. dziecko, przeżywa lęk lub złość.
Jej przykładem będzie zachowanie agresywne dziecka, które zostało wyśmiane przez nauczyciela przed całą klasą.
Psycholodzy wyróżniają agresję frustracyjną, instrumentalną i naśladowczą, badania fizjologiczne natomiast wykazują istnienie agresji patologicznej.
Agresja frustracyjna – bywa konsekwencją blokady potrzeby afiliacji (związków uczuciowych) spowodowanej oziębłością uczuciową rodziców, nadmierną surowością
oraz stosowaniem kar fizycznych; blokady potrzeby uznania społecznego, spowodowanej zbyt częstym upominaniem go, wytykaniem braków itp.; blokady potrzeby samodzielności, wywołanej zbyt licznymi zakazami i nakazami pochodzącymi od dorosłych.
Agresja naśladowcza – stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa wzorców agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się w swym otoczeniu; modelem bywa zachowanie rodziców, kolegów, sąsiadów, mogą to być również filmy, książki itp.
Agresja instrumentalna – jej motywem są określone cele działania, agresja odgrywa rolę instrumentu umożliwiającego osiągnięcie celu; jej przyczyną może być nieprawidłowo ukształtowana hierarchia wartości lub przeświadczenie o wyższości lub nadzwyczajnych przywilejach, np. chłopiec wymuszający pieniądze od innych dzieci, grożący pobiciem
i w razie niespełnienia jego rozkazu realizujący swe groźby. Jeśli kilkakrotnie uda mu się osiągnąć cel, agresywne zachowanie ulegnie utrwaleniu.
Agresja patologiczna – jej przyczyną są procesy chorobowe zachodzące w układzie nerwowym; można ją stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników, oligofreników i psychopatów.
Wyróżnijmy jeszcze agresję czynną i bierną. Agresja czynna (krzyki, oskarżenia, złośliwości, szyderstwa, groźby i przemoc fizyczna) jest równie często stosowana przez dzieci w szkole jak i agresja bierna. Te dzieci, które uciekają się do agresji biernej zazwyczaj zaprzeczają, że czują gniew wobec drugiej osoby czy wobec samego siebie.
Do form biernej agresji należą między innymi:
• nieodzywanie się, obrażanie się;
• tzw. techniki zwlekania: lenistwo, spóźnianie się;
• nieprzyznawanie się do gniewu;
• ignorowanie rozmówcy;
• rozpuszczanie plotek i jednoczesne unikanie bezpośredniej konfrontacji;
• świadome drażnienie drugiej osoby, bez przekraczania granicy otwartego konfliktu.
Bierna agresja to próba manipulacji drugą osobą, dokuczenia jej lub zranienia
bez ryzykowania otwartego konfliktu. Jest bardziej destrukcyjna od czynnej. Agresor bowiem nie daje się złapać na gorącym uczynku, w związku z czym skłonienie go do podjęcia uczciwych, równoprawnych negocjacji może okazać się bardzo trudne.

2. Poglądy na mechanizm powstawania agresji

W literaturze przedmiotu przyczyny ludzkiej agresji wyjaśniają trzy główne teorie.
• teoria instynktów - wg niej agresja jest wrodzonym instynktem, człowiek zachowuje się agresywnie i stosuje przemoc, gdyż to wynika z jego natury;
• teoria frustracji - wg której przyczyną zachowań agresywnych jest frustracja, wynikająca
z niezaspokojenia potrzeb jednostki;
• teoria społecznego uczenia się - ludzie uczą się zachowań agresywnych przez własne, bezpośrednie doświadczenie lub przez naśladownictwo.


3. Definicja przemocy i jej rodzaje

Agresja jest bardzo często utożsamiana z pojęciem przemocy. I. Pospiszyl uważa, że „celem agresji jest zaszkodzenie ofierze”, podczas gdy celem przemocy jest „wywarcie pewnego wpływu” na ofiarę, aby zmusić ją do postępowania zgodnie z wolą agresora. Zwykle definicje przemocy biorą pod uwagę trzy podstawowe kryteria: rodzaj zachowania, intencje oraz skutki przemocy. I. Pospiszyl uwzględnia te składniki, nazywając przemoc „wszelkimi nieprzypadkowymi atakami godzącymi w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnej relacji.
Najczęściej o istnieniu przemocy świadczy występowanie kilku symptomów łącznie, nie należy ich zatem rozpatrywać pojedynczo.
W literaturze przedmiotu można wyróżnić następujące rodzaje przemocy:
• emocjonalna – izolowanie, odrzucanie, szantaż emocjonalny;
• fizyczna – bicie, szarpanie, kopanie;
• słowna – dokuczanie, poniżanie, obrzucanie obelgami;
• zaniedbywanie – niezaspokajanie potrzeb życiowych i emocjonalnych dziecka, brak ciepła, czułości, uwagi;
• seksualna – wykorzystywanie dziecka do zaspokajania potrzeb seksualnych.

Przemoc podzielić można na trzy kategorie: przemoc skierowana na siebie samego (autoagresja), przemoc interpersonalna oraz przemoc grupowa. Na autoagresję składa się zarówno zachowanie samobójcze, jak i samouszkodzenie, przy czym zachowanie samobójcze to nie tylko samobójstwo dokonane, ale również jego usiłowanie lub samo myślenie o nim.
Przemoc interpersonalną można podzielić ze względu na osoby, na które jest ukierunkowana. Pierwszą grupę osób stanowią najbliżsi: dzieci, partnerzy, osoby starsze. Druga grupa składa się z osób niespokrewnionych, często nieznanych.
Przemoc grupowa występuje wtedy, gdy jest stosowana przez członków określonej grupy wobec przedstawicieli innej grupy. Z taką przemocą mamy do czynienia np. podczas walk pseudokibiców lub osiedlowych gangów, które rywalizują o władzę na określonym terenie.
Według Dana Olweusa: „O zjawisku mobbingu (przemocy) można mówić wówczas, gdy ofiara przez dłuższy czas jest wielokrotnie narażona na negatywne działania ze strony innej osoby lub osób”.

4. Przyczyny agresji i przemocy

D. Olweus wskazuje, że na powstawanie zjawiska agresji mają wpływ warunki rozwoju i elementy wychowania dziecka, czyli środowisko rodzinne. Podkreśla, iż bardzo ważne jest emocjonalne nastawienie ro¬dziców do dziecka (szczególnie w pierwszych latach życia), zwłaszcza głównego opiekuna (najczęściej matki). Negatywne nastawienie rodziców, brak bliskich więzi, zwiększa ryzyko wrogości wobec oto¬czenia.
Innym istotnym czynnikiem jest przyzwalanie na agresywne zachowania dziecka. Do wzrostu agresji dochodzi wtedy, gdy rodzice nie ograniczają jego negatywnych zacho¬wań wobec rodzeństwa, kolegów i dorosłych.
Istotny wpływ na zwiększenie poziomu agresji u dziecka ma stosowanie przez rodziców metod wychowawczych opartych na sile, takich jak kary cielesne, którym towarzyszą wybuchy zło¬ści i agresji, czy też przemoc fizyczna.
Ostatnim elementem jest charakter samego dziecka. Istnieje duże prawdopodobieństwo,
że agresja rozwinie się u dziecka aktywnego, o większym temperamencie, niż u dziecka
o łagodniejszym usposobieniu.
Dzieci, które czują się bezpieczne w swoich relacjach z rodzicami, są mniej agresywne
i lepiej radzą sobie z emocjami. Otoczone miłością i zainteresowaniem mają mało powodów do agresji czy wrogości. Stosują ją wtedy, gdy się boją, są osamotnione, mają potrzebę akceptacji lub zwrócenia na siebie uwagi.
Dużą rolę w procesie powstawania zachowań agresywnych odgrywa środowisko szkolne. Szkoła jako instytucja posiadająca określony sposób organizowania procesu dydaktycznego i spędzania czasu, może również powodować zachowania agresywne zarówno u uczniów, jak i nauczycieli. Wpływa na to między innymi zbyt duża liczba uczniów w klasie, czas spędzony głównie w sposób ukierunkowany, hałas, mała przestrzeń
i ograniczona ruchliwość, stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek, zbyt wiele sytuacji bez możliwości wyboru lub wycofania się z pracy grupy, anonimowość uczniów i nauczycieli.
Przyczyny psychologiczne powodujące wzrost zachowań agresywnych to m.in. frustracja wynikająca z braku dobrego kontaktu z dorosłymi, niskie poczucie własnej wartości połączone z dużą ilością otrzymywanych negatywnych komunikatów od dorosłych, mała umiejętność radzenia sobie z przeżywaniem silnych i negatywnych uczuć, brak umiejętności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów.
Wśród czynników pedagogicznych wymienić można np. niewłaściwy sposób komunikowania się nauczyciela z uczniem (ośmieszanie, straszenie, podkreślanie władzy), nieskuteczne rozładowanie napięć podczas lekcji.
Grupa rówieśnicza ma również silny wpływ na powstawanie agresji. Jest jednym
z podstawowych środowisk, w których przebywa młody człowiek. Od jej członków uczy się on zachowań społecznie aprobowanych oraz niepożądanych. Nie będzie stronił od zachowań agresywnych, jeśli zobaczy, że kolega agresor nie spotyka się z konsekwencjami swych czynów a w grupie nie traci swojej popularności i jest często przedmiotem podziwu. Będzie powielał jego zachowanie, by zapewnić sobie satysfakcjonującą pozycję
w grupie rówieśniczej, czy podobać się przywódcy grupy.
Media ukazujące przemoc to kolejne źródło oswajania się dzieci i młodzieży
z agresją. Badania pokazują, że przemoc w telewizji może wpłynąć na agresywne zachowania, tłumić wrażliwość w odbiorze realnego życia i uczyć dzieci zachowań niemających miejsca w rzeczywistym świecie. Akty przemocy nie pokazują bowiem cierpienia i krzywdy ofiar. Nie są ukazywane negatywne skutki przemocy. Efektem jest przekonanie, że zachowania agresywne i akty przemocy są normą.

5. Agresja w szkole

U dzieci i młodzieży agresywne zachowanie się często przyjmuje formę bójek i kłótni z rówieśnikami, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwych plotek, mściwości przejawianej w stosunku do kolegów. Agresywność przyjmuje także formę różnego rodzaju czynów chuligańskich, niszczenia mienia społecznego, czy uszkodzenia ciała powodującego trwałe kalectwo. Przedmiotem agresji bywają również osoby dorosłe: nauczyciele, rodzice, znajomi, sąsiedzi, osoby obce. Agresywne zachowanie może przejawiać się w przeszkadzaniu nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, w przedrzeźnianiu rodziców, w próbie uderzenia lub pobicia nieznanego przechodnia na ulicy. Agresja bywa też skierowana na inne istoty żywe oraz na przedmioty martwe przyjmując formę znęcania się nad zwierzętami, łamania roślin lub kwiatów, niszczenia albo uszkadzania przedmiotów stanowiących własność społeczną bądź należącą do innych osób.
Agresja w szkole ma często podwójny cel. Pierwszy z nich, instrumentalny, polega na odebraniu, przy pomocy gróźb lub siły, jakiegoś przedmiotu, np. śniadania czy drobnych pieniędzy. Drugi jest dla agresorów rodzajem okrutnej zabawy, w której stosowanie przemocy, poniżanie ofiar, obserwowanie jej strachu i bezsilności, dostarcza sprawcom satysfakcji.
Ogromne rozmiary agresji szkolnej spowodowały działania mające na celu jej ograniczenie i stopniową eliminację.

Bibliografia:
J. Danielewska, Agresja u dzieci- szkoła porozumienia, Warszawa 2002
A. Frączek, Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii społecznej
za: Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa
A. Kołodziejczyk, E. Czemierowska, T. Kołodziejczyk , Spójrz inaczej na agresję. Program zajęć wychowawczo – profilaktycznych dla szkół podstawowych i gimnazjów, Starachowice 2001
F. Minirth, P. Meier, S. Arterburn, W stronę wartości – encyklopedyczny poradnik życia rodzinnego, Warszawa 1998
D. Olweus, Mobbing-fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Warszawa 2007
T. Pilch, Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagrożenia ładu społecznego w: Pedagogika społeczna,
red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1995.
I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994
Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976
W. Szewczuk, Słownik Psychologiczny, Warszawa 1979