Zabawa i jej znaczenie w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

Zabawa to jeden z najważniejszych przejawów aktywności dziecka. Składa się z wielu różnych czynności i działań. Jest działalnością najbardziej typową dla okresu dzieciństwa, ale występuje również u młodzieży i ludzi dorosłych. W literaturze przedmiotu trudno znaleźć jednoznaczną definicję zabawy, gdyż jest ona nie tylko zjawiskiem psychologicznym, ale także szerszym zjawiskiem kulturowym. Wincenty Okoń tak opisuje zabawę: „jest ona działaniem wykonywanym dla własnej przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość. Choć działaniem tym rządzą reguły, których treść pochodzi głównie z życia społecznego, ma ono charakter twórczy i prowadzi do samodzielnego poznawania i przekształcania rzeczywistości” (Okoń, 1987, s. 44). Zdaniem Brzezińskiej dostrzec można pewne cechy, które wyróżniają zabawę spośród innych form aktywności. Autorka wskazuje na to, że:
- zabawa to aktywność spontaniczna, podejmowana z własnej woli,
- w zabawie ważny jest proces zabawowy, a nie jego rezultat,
- czas w zabawie niejako przestaje istnieć, ponieważ dziecko pochłonięte jest stworzoną przez siebie sytuacją,
- w zabawie dziecko stwarza sytuacje, które wywołują u niego wiele różnorodnych emocji,
- podczas zabawy występuje określony ład, porządek, skupienie, a dziecko koncentruje się na swoim działaniu (Brzezińska, 1989).
Zabawa to działanie wykonywane dla przyjemności, a nie z obowiązku, jak to ma miejsce w przypadku podejmowania pracy czy nauki. Nie oznacza to jednak, że między tymi rodzajami działalności nie istnieją żadne powiązania. Antoni Makarenko twierdzi, że dobra zabawa podobna jest do dobrej pracy, a w pewnym sensie dzieci do takiej pracy przygotowuje. Z kolei tym, co łączy zabawę i naukę jest możliwość zdobywania wiedzy, umiejętności oraz nowych doświadczeń podczas wykonywania obu rodzajów aktywności (Przetacznik – Gierowska, Makiełło – Jarża, 1992).
W czasie zabawy dziecko doświadcza wielu różnych emocji, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, np. radości i smutku, dumy i wstydu, zadowolenia czy żalu. W każdej zabawie, nawet wówczas, gdy dziecko bawi się samodzielnie, młody człowiek stosuje się do określonych reguł, tkwiących w logicznym układzie danej czynności (Przetacznik – Gierowska, Makiełlo – Jarża, 1992).
Zabawy dziecka mogą być różnorodne. W literaturze przedmiotu spotyka się klasyfikacje, które dzielą tego typu działalność według różnych kryteriów. W zależności od poziomu własnej aktywności dziecka wyróżnia się zabawy swobodne lub dowolne, które podejmowane są z inicjatywy dziecka oraz zabawy kierowane przez inne osoby, np. matkę, rodzeństwo czy nauczyciela. Ze względu na liczbę dzieci biorących udział w zabawie wyodrębnić można zabawy indywidualne, czyli samotne oraz grupowe; natomiast biorąc pod uwagę poziom uspołecznienia dzieci można wskazać trzy rodzaje zabaw dzieci przebywających w grupie: równoległe (paralelne), gdy dzieci bawią się obok siebie, ale nie ze sobą, wymieniając co najwyżej zabawki czy nawiązując kontakt wzrokowy, zbiorowe, podczas których dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą między siebie ról i funkcji oraz zespołowe, podporządkowane wspólnemu celowi, z podziałem ról, przywódcą i wykonawcami poszczególnych zadań. W sytuacji, gdy dziecko nie ma towarzystwa lub gdy chce izolować się od grupy, bawi się ono same. Taka zabawa nazywana jest zabawą samotną, indywidualną. Kolejna klasyfikacja zabaw związana jest z przebiegiem zabawy, czyli strukturą czynności, składającą się na daną zabawą. Biorąc pod uwagę to kryterium możemy wyróżnić zabawy o różnym stopniu uporządkowania elementów w czasie i przestrzeni, od zabaw chaotycznych i otwartych do planowanych i zamkniętych (Przetacznik – Gierowska, Makiełło – Jarża, 1992). Podziału zabaw można dokonać również ze względu na ich treść. Wyróżnia się wówczas:
- zabawy manipulacyjne, pojawiające się u dzieci najwcześniej. Polegają one na manipulowaniu przedmiotami w rozmaity sposób. Zabawy te pozbawione są treści, nie mają określonej struktury. Angażują spostrzeganie wzrokowe, słuchowe, dotykowe oraz wymagają złożonych ruchów rąk, dzięki czemu doskonale służą poznawaniu przedmiotów.
- zabawy konstrukcyjne, najbardziej typowe dla dzieci w wieku przedszkolnym. Polegają na tworzeniu wytworu z dowolnego materiału. Zabawy te uczą dzieci projektowania, planowania, doskonaląc jednocześnie funkcje spostrzeżeniowo - ruchowe, wyzwalają pomysłowość, pobudzają wyobraźnię oraz wdrażają do skupienia uwagi.
- zabawy ruchowe, zaspokajające potrzebę ruchu. Służą one również poznawaniu najbliższego otoczenia. Początkowo podejmowane są przez dzieci indywidualnie, z czasem stają się zabawami zespołowymi. Wyróżnia się wśród nich zabawy ruchowe podejmowane spontanicznie oraz zabawy ruchowe organizowane. Tego typu dziecięca aktywność pozwala utrwalać wiele pojęć, kształtować nawyki kulturowe, pozytywne cechy charakteru, a w szczególności dyscyplinę i karność.
- zabawy tematyczne, nazywane także zabawami w role, „na niby”, fikcyjnymi, iluzyjnymi, dramatycznymi, twórczymi, symbolicznymi czy naśladowczymi. Podczas tych zabaw dziecko naśladuje czynności i odtwarza sytuacje zaobserwowane w swoim otoczeniu.
- zabawy dydaktyczne, organizowane najczęściej przez osobę dorosłą. Bawiąc się dziecko zdobywa dzięki nim nowe wiadomości z różnych dziedzin, poznaje nowe słowa i pojęcia, ćwiczy spostrzegawczość i umiejętność myślenia (Elkonin, 1984).
Nie sposób pominąć funkcji i ogromnego znaczenia zabawy w rozwoju dziecka. Zabawa jest swoistą formą uczenia się: zdobywania wiadomości, umiejętności i sprawności. Stanowi dla dziecka doskonałą okazję ku temu, by poszerzać krąg doświadczeń, żeby nauczyć się celowo i skutecznie działać i oddziaływać na otoczenie. Pozwala utrwalać oraz operować zdobytymi informacjami (Przetacznik – Gierowska, Makiełło – Jarża, 1992). W literaturze przedmiotu podkreśla się szczególne znaczenie zabawy w role. Odtwarzając w takich zabawach działalność osób dorosłych pozwala poszerzyć orientację w zawodach i zajęciach wykonywanych przez różnych ludzi, w miejscach i instytucjach, gdzie pracują, w stosunkach społecznych, jakie między sobą nawiązują. Dzięki tego typu aktywności dziecko wchodzi w świat wyższych form działalności ludzkiej, w świat zasad, ludzkich relacji, które poprzez zabawę stają się źródłem rozwoju moralnego dziecka. Hurlock twierdzi, że „zabawa uczy dawać, brać, dzielić się, współpracować i podporządkowywać swoją osobowość grupie” (Hurlock, 1985).
Zabawa towarzyszy człowiekowi już od najwcześniejszego okresu życia. Formami zachowania, przypominającymi zabawę i mającymi z nią wiele wspólnych cech, są – występujące u dzieci już w okresie niemowlęcym – czynności ruchowe, prowadzące do zmiany położenia ciała lub przemieszczania się w przestrzeni oraz czynność manipulacyjne na przedmiotach. Poprzedzają one nieco późniejsze zabawy manipulacyjno – eksploracyjne i ruchowo – manipulacyjne (Przetacznik – Gierowska, Makiełło – Jarża, 1992).
Zabawą przesycona jest niemal wszelka działalność dziecka w wieku przedszkolnym. Zajmuje ona więc zasadnicze miejsce w procesie jego rozwoju i wychowania. Zabawa w tym wieku określana jest więc jako najważniejsza linia rozwoju (Wygotski, 2002e). Szczególną rolę w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym upatruje się w twórczych zabawach tematycznych, podczas których dotychczasowe doświadczenia dziecka zostają uzupełnione czynnością jego wyobraźni i fantazji. Zabawy te to takie, w których dziecko sobie i innym osobom lub przedmiotom nadaje pewne role, udaje, że jest kimś lub czymś, na przykład lekarzem, nauczycielką, supermanem, koniem (Brzezińska, 2005). Początkowo w zabawach tych dziecko uczestniczy samo, natomiast starsze dzieci przedszkolne chętnie angażują się w aktywności zespołowe. Dziecko odgrywa swego rodzaju przedstawienie, w które chce włączyć inne osoby, najczęściej swoich rówieśników, a gdy jest to niemożliwe, angażuje dorosłych. Dzieci trzyletnie łączą się zazwyczaj w małe, 2-3 osobowe grupy, podczas gdy ich nieco starsi koledzy (4- i 5-letni) łączą się w zespoły już nawet 5-cio osobowe. W czasie zabaw tematycznych często ich uczestnicy wykorzystują różnego rodzaju rekwizyty, którymi mogą być zarówno zabawki, jak i inne przedmioty, którym dzieci nadają znaczenie symboliczne (Przetacznik – Gierowska, Makiełło – Jarża, 1992). „W zabawie na niby patyk włożony między nogi może stać się konikiem, a małe dziecko z miską na głowie i gumowym wężem w ręku – strażakiem” (Brzezińska, 2005, s. 199). Zmiany w zabawie tematycznej związane są z wiekiem i doświadczeniem dziecka.
Tego typu aktywność młodego człowieka spełnia kilka bardzo ważnych rozwojowo funkcji. Dzięki zabawie tematycznej dziecko spełnia swoje najważniejsze pragnienia, niemożliwe do realizacji w tym wieku w innej formie, a nadawanie nazwy, czyli określanie siebie jako mamy, lekarza czy nauczyciela ułatwia dziecku uświadomienie roli, jaką odgrywa (Brzezińska, 2005). Dzięki wchodzeniu w role dziecko zmienia swą postawę wobec osób dorosłych, których działanie postrzega jako wzorzec. Czując się już w pewnym stopniu samodzielne i zaradne, chce uczestniczyć w ich zajęciach przynajmniej w formie zabawy (Przetacznik – Gierowska, Makiełło – Jarża, 1992). W zabawie w role następuje przekształcenie zachowania się dziecka, które staje się zachowaniem dowolnym, działaniem, które realizuje zgodnie z pewnym wybranym wzorcem. Normy, które leżą u podstaw wzajemnych stosunków międzyludzkim stają się poprzez zabawę podstawą rozwoju moralnego (Elkonin, 1984). W trakcie zabawy rozwija się również sfera wartości dziecka. Potrzeba dostosowania się do norm świata zewnętrznego pomaga dziecku w zrozumieniu zasad i reguł, jakimi powinno kierować się w życiu. Udział w zabawach tematycznych jest również ściśle związany z doskonaleniem się mowy młodego człowieka. Mowa towarzyszy działaniu dziecka, jak również kreuje akcję zabawy. Niepodważalny jest zatem fakt, że dzięki zabawom w role dziecko poszerza swój zasób słownictwa, a także doskonali umiejętności porozumiewania się z rówieśnikami (Przetacznik – Gierowska, Makiełło – Jarża, 1992).
Dziecko w wieku przedszkolnym podejmuje również zabawy konstrukcyjne. Młody człowiek manipuluje przedmiotami w celu skonstruowania czegoś z gotowych elementów. Już dzieci 3- i 4- letnie podejmują się tego rodzaju zabaw i przystępują do budowania z klocków z pewnym ustalonym zamiarem, jednak nie zawsze doprowadzają swój zamysł do końca. Dzieci nieco starsze wyobrażają sobie już nieco bardziej szczegółowo co chcą budować i dążą do uzyskania końcowego wyniku swego działania. Maluch w wieku przedszkolnym nie tylko podejmuje się samorzutnych zabaw konstrukcyjnych klockami lub innym materiałem, ale także często bawi się w układanie różnych elementów według modelu przedstawiającego konkretny przedmiot, postać, scenę albo abstrakcyjny wzór (Przetacznik – Gierowska, Makiełło – Jarża, 1992).
Zabawy konstrukcyjne rozwijają techniczną myśl dziecka i wyobraźnię przestrzenną, która wiąże się z oceną przez dziecko kształtu, odległości, kierunków i innych wymiarów oraz rozmieszczenia przedmiotów w przestrzeni. Pozwalają na zapoznanie się przez dziecko z właściwościami różnych tworzyw. Zabawy te uczą dzieci projektowania, planowania, co jest niezbędne w przyszłej nauce i pracy, przy rozwiązywaniu rozmaitych zadań. Niewątpliwie wpływają też na usamodzielnienie się i uspołecznienie dzieci (Kwiatkowska, 1985).
Dzieci w wieku przedszkolnym potrzebują ruchu i odczuwają konieczność częstej zmiany pozycji. Stąd też duże znaczenie zabaw ruchowych w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym. Dzieci niejednokrotnie z własnej inicjatywy opanowują podstawowe formy biegu, skoki, wspinanie się, pełzanie, rzucanie, chwytanie, toczenie, przesuwanie, utrzymywanie równowagi. Dzięki zabawom ruchowym ćwiczą swoją siłę, szybkość, wytrzymałość. Uwrażliwienie dzieci w wieku przedszkolnym na potrzebę ruchu i wytworzenie w nich zamiłowania do nabywania sprawności, czyni je gotowymi do uprawiania sportu (Kwiatkowska, 1985)
Różne formy ruchu dziecko ćwiczy również w toku zabaw dowolnych, podejmowanych z własnej inicjatywny. Zachowanie dzieci podczas zabaw dowolnych, wybór tej, a nie innej roli, pełnienie funkcji przywódcy, sposób obchodzenia się z zabawkami ma niewątpliwie wartość diagnostyczną, gdyż informuje o świecie wewnętrznych przeżyć młodego człowieka, o jego ewentualnych problemach i trudnościach.
Zabawy stanowią główny rodzaj działalności małych dzieci, zwłaszcza w wieku przedszkolnym, zajmują też wiele miejsca w życiu dzieci w młodszym wieku szkolnym. Z chwilą rozpoczęcia nauki szkolnej zmienia się forma i treść zabaw. O ile u młodszych dzieci bardziej istotne były czynności zabawowe niż uzyskanie końcowego wyniku, o tyle u dzieci sześcioletnich i starszych, osiągnięcie wyniku staje się ich głównym zamierzeniem. Zabawy tematyczne utrzymują się przez cały okres młodszego wieku szkolnego. Niektóre tematy utrzymują się nadal, jednak poszerza się ich treść, gdyż tematy do zabaw dzieci czerpią ze swoich ulubionych lektur, programów telewizyjnych czy filmów. Tego typu aktywność doskonali przyswojone już wcześniej sposoby myślenia i działania oraz wzbogaca zasób wiedzy o świecie. Z kolei zabawy konstrukcyjne przekształcają się stopniowo w majsterkowanie oraz inne zajęcia manualne i techniczne. Coraz chętniej dzieci angażują się w zespołowe gry i zabawy z regułami, które są przez uczestników rygorystycznie przestrzegane. Nie słabnie również zainteresowanie dzieci zabawami ruchowymi, których udział wspomaga prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny oraz pozwala wyzwolić nagromadzoną energię (Przetacznik – Gierowska, Makiełło – Jarża, 1992). Duże znaczenie mają zabawy ruchowe z rówieśnikami, gdyż pomagają w zacieśnieniu stosunków koleżeńskich między dziećmi, uczą „zdrowej” rywalizacji oraz doskonalą umiejętność przestrzegania obowiązujących norm i zasad. Wzrasta zainteresowanie uczniów klas początkowych zabawami dydaktycznymi, które dają dzieciom okazję do porządkowania swoich wiadomości, operowania nimi, rozumowania i dociekania. Aktywność zabawowa dostarcza dziecku radosnych przeżyć, łagodzi wysiłek związany z wypełnianiem obowiązków szkolnych. Umożliwia młodemu uczniowi zdobywanie wiedzy i umiejętności jej wykorzystania w działaniu (Elkonin, 1985). Podczas zabaw dziecko wyraża swoje uczucia i pragnienia, rozwija zdolności twórcze. Zabawy w wieku wczesnoszkolnym są najczęściej zabawami zespołowymi; stymulują więc rozwój społeczny. Hemmerling (1990) uważa, że stosowanie zabaw w nauce szkolnej stanowią ważny, lecz często niedoceniany czynnik integrujący nauczanie i wychowanie, a także funkcjonujące u dzieci procesy poznawania, działania i przeżywania.
Zabawa jest zatem aktywnością, która pełni ważną rolę we wszechstronnym rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Konieczne jest, aby wychowawca był świadomy znaczenia tego rodzaju działalności. Rozsądny nauczyciel musi pamiętać, że jego rolą jest wspieranie i stymulowanie inicjatywy dziecka oraz urealnianie ich pomysłów, gdyż zabawa ma również duże znaczenie kształcące.


Bibliografia:

- Bogdanowicz, Z. (1967). Zabawy dydaktyczne dla przedszkoli. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych.
- Brzezińska, A. (6/1989). Zabawa a postawa twórcza człowieka. Wychowanie w Przedszkolu.
- Brzezińska, A. (2005). Psychologiczne portrety człowieka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
- Brzezińska, A., Burtowy, M. (1992). Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
- Dunin – Wąsowicz, M. (red.) (1980). Vademecum nauczyciela sześciolatków. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
- Elkonin, E. (1884). Psychologia zabawy. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
- Hemmerling, W. (1990). Zabawy w nauczaniu początkowym. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
- Hurlock, E.B. (1985). Rozwój dziecka. Warszawa: PWN.
- Kwiatkowska, M. (red. (1985). Podstawy pedagogiki przedszkolnej. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
- Okoń, W. (1987). Zabawa a rzeczywistość. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
- Przetacznik – Gierowska, M., Makiełło – Jarża, G. (1992). Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.