Nauczyciel, jako twórca kształtowania postaw prospołecznych u dzieci w wieku przedszkolnym

Dziecko poprzez kontakty z innymi osobami zdobywa wiedzę o sobie, buduje swój obraz, poznaje otaczającą je rzeczywistość przyrodniczo- społeczną. Pierwsze społeczne doświadczenia zdobywa dzięki nawiązywaniu relacji osobowych z najbliższymi, przede wszystkim z rodzicami, rodzeństwem, bliższymi i dalszymi krewnymi i znajomymi rodziny. W raz z wiekiem poszerzają się one o kontakty z innymi osobami, a szczególności z rówieśnikami. Od jakości relacji dziecka z najbliższymi oraz innymi ludźmi zależy jego rozwój społeczny. W rodzinie i pierwszych kręgach społecznych dokonuje się proces rozwoju społecznego oraz socjalizacji. Doświadczenia zdobywane w pierwszej w życiu placówce edukacyjnej mają ogromne znaczenie w kształtowaniu się postawy, kompetencji i umiejętności społecznych oraz odczuwanej jakości życia. Dobre relacje społeczne zawsze dają dużo satysfakcji, poczucia emocjonalnego bezpieczeństwa, zaufania, podnoszą samoocenę, rozwijają kreatywność i zdolności poznawcze. Przedszkole w odróżnieniu do rodziny jest systemem, który formalizuje role społeczne. Dziecko musi ten świat poznać oraz się do niego przyzwyczaić. Dziecko w tym okresie może identyfikować się z nauczycielką, podobnie jak z własną matką. Obcowanie z nią prowadzi do reorganizacji jego osobowości. Nauczyciel powinien postępować według uogólnionych kryteriów, czasami są one jednakowe dla wszystkich dzieci, czasem jednak są zdecydowanie inne. Na nauczycielu spoczywa obowiązek zorganizowania przestrzeni edukacyjnej w aspekcie materialnym i funkcjonalnym, ale przede wszystkim musi opracować zasady społecznych zachowań obowiązujących w danej grupie zapewniających bezpieczeństwo wszystkim dzieciom. Przedszkolne doświadczenia są dla dziecka szczególnie ważne w internalizowaniu wzorów osobowych. Dziecko uzewnętrznia społeczne wartości i normy, które mu pokazuje rodzina i inne grupy społeczne.
Prawidłowe kontakty społeczne dziecka w dużej mierze uzależnione są od jego rozwoju emocjonalnego. Dzieci w wieku przedszkolnym charakteryzują się znaczną labilnością emocjonalną- silne emocje w tym okresie łatwo powstają, trwają krótko i szybko się zmieniają. Bogatsze są jednak ich przejawy. Prócz ruchów i mimiki do wyrażania uczuć dzieci w tym okresie włączają reakcje werbalne. Czynnikiem emocjonalnym stają się spostrzeżenia i wyobraźnia dziecka. Bardziej złożone stają się także reakcje emocjonalne wobec innych ludzi. W ogólnym rozwoju dziecka sfera emocjonalna jest najbardziej delikatną, a jednocześnie najtrudniejszą do kształcenia. Dla właściwego rozwoju emocjonalnego dziecka w wieku przedszkolnym największe znaczenie ma autentyczne zainteresowanie się jego odczuciami i zaspokojenie jego podstawowych potrzeb psychicznych takich jak: poczucie bezpieczeństwa, miłości i stabilizacji uczuciowej oraz akceptacji i uznania. W przedszkolu zakres jak i jakość kontaktów społecznych znacznie się zwiększa. Stopniowo wdraża się ono do przestrzegania zasad współżycia w grupie, uczy zachowywać się w zróżnicowanych sytuacjach przedszkolnych, ma możliwość pełnienia różnych ról społecznych. Asymilując i konstruując wiedzę i umiejętności społeczne, dziecko uczy się w przedszkolu ról społecznych. Z takim procesem socjalizacji, w którym jednostka zdobywa wiedzę, umiejętności i dyspozycje, umożliwia jej uczestniczenie w roli mniej lub bardziej efektywnego członka grupy i społeczeństwa. Współdziałanie stwarza sprzyjające warunki do kształtowania się u dzieci złożonych zachowań i uczuć społecznych. Przeszkodą w tworzeniu wzajemnych stosunków jest trudność dzielenia się zabawkami, a także słaba dojrzałość działania wyrażająca się brakiem umiejętności planowania. Do piątego roku życia dziecko rozwija się społecznie powoli, później następuje duże przyspieszenie, wyraźnie wzrasta rola zabawy w gronie rówieśników, wykonywanie wielu działań wspólnie z innymi. Często występują nieporozumienia między dziećmi i konflikty z dorosłymi. Są one jednak bardzo podatne na wpływy dorosłych, którzy dostarczają im społecznych wzorów zachowania. Łatwo przyjmują jasno określone i konsekwentnie wprowadzane w ich życie dyrektywy. Potrafią podporządkować swoje postępowanie wymaganiom dyscypliny i normom moralnym, niestety równie łatwo, jak wpływom dodatnim, ulegają ujemnym wpływom otoczenia.
Dlatego też w procesie kształcenia postaw społeczno-moralnych dzieci, nauczyciel zobowiązany jest do stwarzania takich sytuacji wychowawczych, które zachęcają do opiekowania się innymi ludźmi, a także innymi istotami żywymi. Sytuacje te posłużą do rozwijania wrażliwości dziecka na cierpienie, ból, samotność ludzi bądź zwierząt potrzebujących pomocy. Czynności, które dziecko będzie podejmowało na rzecz określonych osób, mające na względzie ich dobre imię, zdrowie, majątek, życie, oparte są w znacznej mierze na zjawisku empatii, a więc zdolności wczuwania się w stany psychiczne innych ludzi, rozumienia ich i współodczuwania z nimi. Ponadto powinien sprawić, aby przedszkole w naturalny sposób stało się najmilszym miejscem po domu rodzinnym dla zaspokojenia jego podstawowych potrzeb psychicznych będących bazą budowania się relacji społecznych. Dziecko w tak zorganizowanych sytuacjach interakcji społecznej ma możliwość dojść do przekonania, że każdy człowiek patrzy na daną sytuację z innego, własnego punktu widzenia. Jest to bardzo ważny element rozwojowy, który zapoczątkowuje zanikanie egocentryzmu dziecięcego. Wiek przedszkolny jest takim okresem, w którym można wspomagać wrażliwość dzieci na potrzeby, oczekiwania i życzenia drugiej osoby. Dzieci w tej fazie rozwojowej potrafią już dostrzegać i rozumieć potrzeby innych osób, tych, z którymi łączą je bliskie więzi emocjonalne, jak i tych im nieznanych.
Jednymi z powszechnie stosowanych metod wychowawczych, wspomagających postawy prospołeczne u dzieci, są nagrody i kary. Psychologiczną podstawą ich skuteczności jest to, że są one dla dziecka źródłem stanów emocjonalnych, przy czym emocje i uczucia powstające pod wpływem nagród (radość, przyjemność, nadzieja) mają większe znaczenie motywacyjne niż te powstające pod wpływem kar (strach, niepokój, obawa). Nawet dzieci w wieku przedszkolnym można zachęcić do podejmowania zachowań prospołecznych, ukazując im dostatecznie rozbudowany i wyraziście przedstawiony obraz, jaki mają osiągnąć w rezultacie swojej pracy, uświadamiając społeczne skutki ich czynów. Na prospołeczne zachowania dzieci bardzo często wpływa obserwowanie tego, co robią inni. Obserwowanie prospołecznych zachowań przejawianych przez inne osoby sprzyja ich przyswajaniu, występowaniu u dzieci zachowań podobnych. Ten sposób uczenia się zachowań prospołecznych jest tym efektywniejszy, im bardziej atrakcyjna jest dla dziecka osoba obserwowana (pamiętać należy, że dziecko kieruje się przede wszystkim zaobserwowanym zachowaniem, a nie wypowiedziami dorosłych). Sposoby kształtowania postaw prospołecznych będą efektywne tylko wówczas, gdy dziecko będzie miało rzeczywistą możliwość prospołecznego zachowania się w życiu codziennym, dlatego też należy powierzać mu zadania do wykonania w domu i przedszkolu, uwzględniać obowiązki wobec najbliższego otoczenia, ponieważ sprzyja to powstaniu tendencji do przyjmowania na siebie odpowiedzialności za to, co dzieje się z inną osobą.


Bibliografia:

A. Klim- Klimaszewska, Pedagogika przedszkolna. Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005.

J. Walczyna, Kształtowanie postaw społeczno- moralnych dzieci w wieku przedszkolnym, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978.

J. Lubowiecka, Kompetencje społeczne dzieci, Wychowanie w przedszkolu nr. 4/2012 ISSN 0137-8082.

D. Al- Khamisy, Edukacja przedszkolna a integracja społeczna. Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”, Warszawa 2006.

J. Karbowniczek, M. Kwaśniewska, B. Surma, Podstawy pedagogiki przedszkolnej z metodyką. Wydawnictwo WAM, Kraków 2012.