Demoralizacja i przestępczość nieletnich

„Demoralizacja i przestępczość nieletnich - przyczyny powstawania, środki zapobiegania i zwalczania”

Najczęściej przestępczość jest przejawem trwającego przez czas dłuższy procesu, który charakteryzują narastające trudności w zakresie adaptacji społecznej jednostki.
Każda aktywność dziecka jest skierowana na zaspokojenie potrzeb. Niezaspokojenie potrzeb rodzi frustrację, przejawiającą się w różnych formach działania asocjalnego, u dzieci i młodzieży przez różne stopnie tzw. trudności wychowawczych aż do dokonywania przestępstw. Postępowanie takie często w sposób zastępczy, kompensacyjny, ma umożliwić zaspokojenie potrzeb, które nie mogą być zaspokojone w zwykły sposób, typowy dla większości dzieci. Niekiedy jest ono wyrazem zemsty, może wynikać z tendencji do ukarania rodziców za niesprawiedliwe traktowanie, a może też stanowić sposób zadośćuczynienia za doznane cierpienia poprzez samo agresywne działanie. Przestępcze postępowanie może też być wyuczonym sposobem życia.
W celu wyjaśnienia przyczyny powstawania i środków zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich należy w pierwszej kolejności wyjaśnić podstawowe pojęcia i definicje mieszczące się w ramach tego tematu.
Demoralizacja, według słownika języka polskiego, to rozprężenie, szczególnie moralne, zepsucie, rozluźnienie dyscypliny, karności, a w świetle przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oznacza wyjątkowo intensywną i względnie trwałą postać nieprzystosowania społecznego. To pewien proces odchodzenia od obowiązujących w społeczeństwie norm etycznych, a przejawiających się poprzez: naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, ciągłe uchylanie się od obowiązku szkolnego, używanie alkoholu bądź innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwa, udział w grupach przestępczych.
Demoralizacja jest stopniowalna, co jest istotne z punktu widzenia środków zapobiegania jej i resocjalizacji dotkniętych nią nieletnich.
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (w skrócie u.p.n.) także wskazuje na potrzebę uwzględniania w postępowaniu z nieletnimi m.in. stopnia demoralizacji. Jego ocena zależy od ostrości przejawów demoralizacji, częstotliwości i trwałości ich występowania jak również od stopnia kumulacji różnych jej przejawów.
Przez zapobieganie demoralizacji rozumie się stosowanie środków zapo¬biegających zagrożeniu demoralizacją w celu powstrzymania procesu demoralizacji w jego początkowym rozwoju.
Zwalczanie demoralizacji obejmuje stan, w którym nieletni jest już zdemoralizowany. Chodzi w tym przypadku o wysoki stopień, intensywność i trwałość nieprzystosowania społecznego.
Nieletni – jest elementarnym pojęciem dla całej ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i zostało zróżnicowane w stosunku do trzech kategorii osób objętych wspólną nazwą „nieletni” w zależności od rodzaju prowadzonego postępowania, wieku osób oraz stosowanego środka wychowawczego, czy też poprawczego:
1) w zakresie postępowania dotyczącego zapobiegania i zwalczania demoralizacji – nieletnim jest osoba, która nie ukończyła 18 roku życia;
2) w zakresie postępowania o czyny karalne jest to osoba, która dopuściła się takiego czynu po ukończeniu 13 roku życia, a przed ukończeniem 17 lat;
3) trzecie znaczenie nieletności przewidziane w u.p.n. związane jest wyłącznie z postępowaniem wykonawczym, w zakresie wykonywania środków wychowawczych czy też poprawczych. W tym przypadku za nieletniego uważana jest osoba, w stosunku do której środki takie zostały orzeczone, choćby ukończył 18 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia lat 21.
Czwartym progiem wiekowym jest nieukończenie 18 lat w chwili wszczęcia postępowania względem nieletniego, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w kodeksie karnym (w skrócie k.k.).
Osoba nieletnia, która popełniła czyn po ukończeniu 15 roku życia może odpowiadać jak dorosły, jeśli okoliczności sprawy, a także stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze czy też poprawcze okazały się bezskuteczne.
Za obniżeniem wieku odpowiedzialności karnej do 15 lat przemawia fakt narastającego zagrożenia społeczeństwa ze strony zdemoralizowanych, często bardzo brutalnych sprawców oraz okoliczności dotyczące czynów popełnionych przez nieletnich, a także stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste.
Nieletni w rozumieniu prawa karnego to osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 17 roku życia. Odpowiada ona karnie tylko w szczególnych przypadkach, określonych w k.k. i u.p.n.
Czyn karalny – w myśl przepisów jest to czyn zabroniony przez u.p.n. jako przestępstwo, czyli zbrodnia albo występek, przestępstwo skarbowe, a także wykroczenie określone w następujących przepisach kodeksu wykroczeń:
− zakłócanie porządku publicznego,
− niszczenie i uszkadzanie znaków umieszczonych przez organ państwowy,
− uszkadzanie znaków lub urządzeń zapobiegających niebezpieczeństwu,
− rzucanie kamieniami w pojazd będący w ruchu,
− samowolna zmiana znaków lub sygnałów drogowych,
− prowadzenie pojazdów przez osobę będącą po użyciu alkoholu,
− kradzież lub przywłaszczenie mienia,
− paserstwo mienia,
− niszczenie lub uszkadzanie mienia,
− spekulacja biletami wstępu,
− utrudnianie korzystania z urządzeń przeznaczonych do użytku publicznego.
Nieletni sprawca w wieku od 13 do 17 roku życia odpowiada jedynie za wyżej wymienione wykroczenia, które są czynami karalnymi. Inne wykroczenia, które nie mieszczą się w czynie karalnym traktowane są jako przejaw demoralizacji nieletniego. Zatem popełnienie przez nieletniego innego wykroczenia niż wyżej wymienione trzeba określić, jako zachowanie świadczące o jego demoralizacji, co uzasadnia wszczęcie i prowadzenie postępowania w trybie opiekuńczo-wychowawczym.
Jeżeli więc nieletni nie przejawia demoralizacji, ale jest już nią zagrożony, to w myśl u.p.n. możliwe będzie tylko wszczęcie przez sąd rodzinny postępowania opiekuńczego zgodnie z kpc. W pozostałych przypadkach (przejawy demoralizacji, dopusz¬czenie się czynu karalnego) właściwe organy będą stosować przepisy u.p.n.
Istnieje wiele czynników, od których zależy czy młody człowiek wejdzie w kolizję z prawem, np. czynniki genetyczne, rodzinne. Sprzyjają temu także zjawiska patologiczne: alkoholizm i narkomania, a także szeroko rozumiane uwarunkowania środowiskowe.
Fundamentalną przyczyną demoralizacji i przestępczości nieletnich jest: osłabienie więzi uczuciowych w rodzinach, brak miłości, zła atmosfera wychowawcza w domu, brak kontroli wychowawczej, niewłaściwy dobór metod wychowawczych przez rodziców.
Głównym czynnikiem wpływającym na aspołeczność u nieletnich są słabe umiejętności wychowawcze ro¬dziców. Przestępczość jest w rzeczywistości zdrową reakcją dziecka na złe wychowanie i nieodpowiednie nim kierowanie. Normalne dziecko rozwija w sobie zdolność do kontrolowania własnego zachowania, pod warunkiem, że otrzymuje pomoc ze strony stabilnego środowiska domowego. Rodzice dziecka pomagają mu, nadzorując jego zachowanie i odpowiednio stosując dyscyplinę.
Dziecko niekontrolowane w rodzinie poszukuje kontroli poza domem. A więc, zgodnie z tym modelem, zachowanie aspołeczne jest wyrazem uzewnętrznienia przez dziecko jego potrzeby sta-nowczego wychowywania przez rodziców.
Zauważono także, że dzieci ze zdemoralizowanych rodzin uwewnętrzniają swoje wyobrażenie świata. Dzieci nieodpowiednio traktowane przez swoich rodziców tworzą schematyczną reprezentację świata, jako środowiska, które cechuje wrogość i okrucieństwo. Takie dzieci w znacznym stopniu są aspołeczne i negatywnie nastawione do świata. Nienauczone przez swych rodziców pewnych normalnych zachowań, w zetknięciu z innymi ludźmi, te niejasne dla siebie sytuacje interpersonalne interpretują jako agresywne. W rezultacie odpowiadają na nie własną agresją lub zamykają się w sobie.
Metody wychowawcze stosowane przez rodziców to często różne formy represji i karania, np. kary fizyczne, zakaz wychodzenia z domu, zakaz spotykania się z kolegami. Rodzice najczęściej są bezradni, nieudolni wychowawczo, w sytuacjach spornych i nie tylko, przyjmują postawę dominacji, górowania, nie liczą się z uczuciami dziecka. Karygodna jest również postawa dystansu emocjonalnego rodziców względem dziecka.
Różne relacje między rodzicami i dziećmi są powodem pojawienia się u dziecka niepewności emocjonalnej. Powszechnie znane są dwa rodzaje negatywnych relacji między rodzicami i dziećmi, są to:
1) odrzucenie, które wyraża się najczęściej poprzez zaniedbywanie dziecka, surowość w postępowaniu, sztywność, chłód i niezadowolenie z takiego dziecka, jakim ono jest;
2) nadmierna akceptacja dziecka ujawnia się w nadmiernej opiece wywołanej niepokojem o dziecko, zbytnim pobłażaniu, które bywa okazywane w celu pozyskania jego miłości.
Rodzice w kontaktach ze swoimi dziećmi często zachowują się w sposób dwuznaczny. Dochodzi wtedy do łączenia obu wyżej wymienionych form. Uczucia przyjaźni wobec dziecka przeplatają się z uczuciami wrogości. Zdarzają się również przypadki ambiwalencji sztucznej, np. postawa odrzucenia dziecka rodzi poczucie winy, co z kolei kończy się pobłażaniem. Przyczyną pojawiania się tych dwuznacznych, ambiwalentnych postaw w relacjach rodzic – dziecko jest niekonsekwentna i pozbawiona ładu dyscyplina. Ma to bardzo destrukcyjny wpływ na rozwój osobowości dziecka.
Rodzice często mają nikły wpływ na wychowanie dzieci, wynikający przede wszystkim z poświęcenia się pracy zawodowej, co w konsekwencji przyczynia się do braku kontroli rodziców nad dziećmi. Rodzina w coraz mniejszym stopniu spełnia rolę instytucji, która w sposób celowy wdraża młodym ludziom nawyk kon¬trolowania własnych form zachowania oraz wartościowania przyj¬mowanych norm moralno-obyczajowych. Zmieniają się także metody wychowawcze rodziców. Pojawia się zbytnia bezpośredniość, poufałość i pseudokoleżeńskie zachowanie rodziców w stosunku do dzieci.
Należy jednak zauważyć, że zarówno brak kontroli jak również i jej nadmiar czy też niewłaściwe formy wychowawcze, powodują „wymykanie” się dziecka spod nadzoru rodziców, przekraczanie przez nie norm społecz¬nych i popełnianie przez nie przestępstw.
Bardzo duże ryzyko rozwoju u dziecka zachowań o charakterze przestępczym stwarza przestępczość rodziców, dlatego czynniki genetyczne także mają znaczenie w rozwoju osobowości aspołecznej. Negatywny wpływ środowiska rodzinnego wypaczonego przez alkoholizm bądź przestępczość rodziców, niespełnienie podstawowych funkcji opiekuńczych, można zauważyć przeważnie na etapie nauki szkolnej i w kolejnych etapach życia dzieci i młodzieży.
Kolejnym ważnym czynnikiem rodzinnym, który negatywnie wpływa na dziecko, jest rozwód rodziców. Dzieci rozwiedzionych rodziców, m.in. rozwijają długotrwałe problemy behawioralne, cierpią na depresję, a także zaburzenia lękowe. Wiele badań dowodzi, że dzieci, które są wychowywane przez jednego rodzica i odczuwające dużą więź z rodzicem, częściej zachowują się aspołecznie aniżeli dzieci z pełnych rodzin, bardziej przywiązane do obojga rodziców. Dowiedziono także, że dzieci z pełnych rodzin, mocno przywiązane tylko do jednego z rodziców, są bardziej skłonne do popełniania przestępstw.
Przestępcy często pochodzą z rodzin wielodzietnych. Posiadanie rodzeństwa o skłonnościach przestępczych wzmaga ryzyko wejścia na drogę przestępczą. Im liczniejsza rodzina, tym większe prawdopodobieństwo, że młody człowiek będzie świadkiem przestępczych zachowań. Z tego powodu również rodzice mogą mieć większy problem z kontrolowaniem poczynań swoich dzieci, szybkim i właściwym reagowaniem na ich różnorakie zachowania.
Podłożem powstawania demoralizacji i przestępczości nieletnich są także trudne warunki socjoekonomiczne istniejące w rodzinie. Dzieci, które wcześnie doświadczyły takich warunków w dalszym życiu są agresywne i aspołeczne, a w dodatku są mniej lubiane w gronie rówieśników. Bieda jest również powodem stresu, depresji, konfliktów małżeńskich, rozpadu małżeństwa. Zły status materialny wpływa na jakość relacji rodzic – dziecko i rodzic – nastolatek.
Następną, bardzo złożoną kwestią jest wpływ znęcania się w rodzinie na przestępczość nieletnich. Dziecko narażone jest na: fizyczne, werbalne, emocjonalne znęcanie się, molestowanie seksualne, długotrwałe zaniedbywanie i niezaspokajanie potrzeb (w sferze fizycznej, emocjonalnej, edukacyjnej i moralnej), bycie świadkiem znęcania się nad innymi członkami rodziny, bycie świadkiem przemocy i niszczenia dóbr materialnych, bycie wielokrotną ofiarą.
Przestępcze zachowanie dziecka należy traktować jako wyraz jego dążenia do zainteresowania dorosłych, zwłaszcza rodziców, swoją oso¬bą. Obok fundamentalnych przyczyn przestępczości dzieci, tzn. braku zainteresowania i miłości ze strony rodziców należy wymienić tzw. czynniki drugorzędowe, które obejmują szeroko pojęte środowisko: funkcjonowanie szkoły jako instytucji wychowawczej, występujące bezrobocie, które pogarsza status ekonomiczny rodziny oraz demora¬lizujące oddziaływanie środowiska rówieśniczego.
Tak jak dom rodzinny, tak niewątpliwie szkoła ma wpływ na rozwój dziecka. W środowisku tym człowiek styka się z wieloma innymi ludźmi, gdzie każdy musi poddać się pewnym, panującym tu zasadom – dyscyplinie. Dla dzieci i młodzieży głównym stresorem jest szkoła. Presja, aby osiągać coraz lepsze wyniki, zaczyna się bardzo wcześnie. Nie wszystkie dzieci są w stanie sprostać oczekiwaniom rodziców – tym wyższym, z im wyższych klas społecznych rodzice pochodzą. Jak dzieci radzą sobie ze stresem? Bardzo często dzieci próbują odreagowywać nadmierne napięcie agresją – werbalnymi i fizycznymi atakami. Przynosi im to chwilową ulgę, dlatego taka strategia może szybko się utrwalić. Niektóre dzieci radzą sobie ze stresem, wypierając, odrzucając, zaprzeczając lub zniekształcając sytuacje dla nich stresujące. Jest to obrona niedopuszczająca do ujawnienia się stresu w jakiejkolwiek formie. Niewłaściwe sposoby radzenia sobie ze stresem, zwłaszcza te utrwalone, prowadzą do zaburzeń zachowania. Można je podzielić na cztery grupy: stwarzające zagrożenie dla ludzi lub zwierząt, niszczenie mienia, kłamstwa oraz kradzieże, łamanie powszechnych zasad postępowania.
Paradoksalnie, rodzice stosujący bezstresowy model wychowania nie uczą dzieci radzenia sobie ze stresem. Minimalizowanie sytuacji przykrych dla dziecka, brak konsekwencji w przypadku niewłaściwych zachowań, „ugłaskiwanie” sytuacji konfliktowych – wszystko po to, aby nie zdenerwować dziecka – powoduje, że dzieci nie mają żadnej odporności na stres oraz nie potrafią sobie z nim radzić. Bezstresowo wychowywane, gdy trafiają do grupy rówieśniczej na podwórku, w przedszkolu czy w szkole – oczekują traktowania, z jakim spotkały się w domu. Oczywiście, rówieśnicy nie stosują żadnej taryfy ulgowej, co prowadzi do frustracji i poczucia krzywdy.
Wiadomo bowiem, że przyczyną agresji oraz depresji jest frustracja. Trzeba więc tak kształcić nauczycieli, również pod kątem rozwijania ich umiejętności psychopedagogicznych i wyposażyć ich w umiejętności pomagania i nawiązywania kontaktu terapeutycznego: aktywnego słuchania, przekazywania informacji zwrotnych w sposób konstruktywny, czyli otwarty, a zarazem rozwojowy i bezkonfliktowy. Być może jest to sposób na niwelowanie agresji i innych zaburzeń osobowości współczesnej młodzieży.
Nie można jednak na szkołę spychać całej odpowiedzialności za wychowanie dziecka, środowisko to nie było i nie jest w stanie zastąpić dziecku prawidłowo funkcjonującej rodziny. Bez współpracy obu środowisk szkoła nie ma możliwości osiągnięcia sukcesu w walce z demoralizacją i przestępczością nieletnich.
Niezmiernie poważnym, patologicznym zjawiskiem jest nadmierne spożywanie alkoholu przez nieletnich, które ma wpływ na popełnianie przez nich przestępstw.
Uważa się, że przyczyną uzależnień jest zły przebieg procesu socjalizacji dzieci i młodzieży. Te same czynniki predyspozycyjne stanowiące źródło napięć i stresu prowadzą do alkoholizmu, gdy łączą się z niezaspokajaniem pewnych potrzeb, a do przestępczości, gdy towarzyszą im pewne społecz¬nie uwarunkowane frustracje. Osobie uzależnionej przypisuje się brak podstawowych wartości i powszechnie przyjętych norm społecznych.
Uważa się, że alkohol znacznie podnosi ryzyko angażowania się nieletnich, którzy są pod jego wpływem, w działania kryminalne, upośledza wiele czynności mózgu, a objawami tego są: popra¬wa samopoczucia, uczucie uwolnienia od niepokojów, poczucie rozluźnienia i beztroski. Alkohol uznawany jest przez nich również, jako „środek ucieczkowy”, który pozwala zapomnieć o życiu. Pod jego wpływem mają wyższą samoocenę i traktują go jako antidotum na brak perspektyw życiowych. Alkohol osłabia również hamulce moral¬ne i społeczne. Po jego spożyciu znikają: samokontrola, samokrytycyzm, łatwiej jest podejmować ryzykowne, impulsywne i agresywne działania.
Kolejnym, równie niebezpiecznym zjawiskiem patologii społecznej mającym wpływ na demoralizację nieletnich jest narkomania. Zarówno zjawisko narkomanii jak i zjawisko alkoholizmu mające swą genezę w patologii rodziny to nie tylko zagrożenia dla zdrowia lecz także źródło wielu złych zachowań chuligańskich i o charakterze przestępczym. Młodzi ludzie sięgają po narkotyki z ciekawości, chęci naśladowania dorosłych, przyczyną są też zaburzenia natury osobowościowo-emocjonalnej.
Problemem o zasięgu globalnym jest bezrobocie, które wpływa na sytuację materialno – bytową rodziny, brak zabezpieczenia podstawowych potrzeb, frustrację, ogólne zniechęcenie rodziców, którzy w tym wszystkim nie zwracają uwagi na swoje dzieci, a nawet niekiedy zmuszają do żebractwa, kradzieży podstawowych artykułów spożywczych.
Przestępczość nieletnich w grupach jest jednym z etapów demoralizacji. Jest on wyjątkowo niebezpieczny, gdyż wewnątrz grupy zachodzą specyficzne procesy powodujące nagłe przyspieszanie i pogłębianie się owej demoralizacji, która często rozpoczyna się, zanim nieletni wejdzie do grupy przestępczej.
Uważa się, że jedną z przyczyn przynależności do grup przestępczych jest alienacja, czyli poczucie wyobcowania jednostki w pewnych obszarach życia, w których nie ma możliwości realizacji potrzeb. Wydaje się, że młodzież coraz częściej nie ma oparcia w rodzinie i w innych środowiskach społecznych. Nieletni szukają wsparcia poza swoją rodziną, co niestety w wielu przypadkach wiedzie na drogę przestępczą.
Kontrsocjalizacyjny wpływ grup nieletnich może polegać na wywieraniu presji na przejęcie roli wymagających zachowań nie¬zgodnych z obowiązującymi nieletnich normami, np. wagary, picie alkoholu, a także często zachowań sprzecznych z normami prawa karnego, np. kradzieży, zdobywania narkotyków. W grupie nieletni zapoznają się z techniką zachowań przestępczych (np. gdzie i jak można kraść, jak produkować narkotyki) oraz z argumentacją po¬zwalającą usprawiedliwić lub uzasadnić takie zachowanie. Członkowie grup mają przeświadczenie o niekaralności swoich postępków. Do czynników, które najbardziej kształtują więzi w grupach przestępczych wlicza się: geograficzną bliskość, udział we wspólnych grach i zabawach, podobieństwo cech i sytuacji (homofilia), odrzucenie przez rówieś¬ników z ogólnej populacji, a także niepowodzenia szkolne.
Analizując przyczyny demoralizacji i przestępczości nieletnich podkreślić należy duży wpływ na psychikę dzieci telewizji, gier komputerowych i Internetu. Lansowany w telewizji konsumpcyjny styl życia, brutalizacja i agresja często są dla nich jedynym drogowskazem.
Skomercjalizowane media głęboko kształtują świadomość podatnej na manipulację młodzieży. Kryzys wartości – kult sukcesu pojętego jako posiadanie rzeczy, pieniędzy, urody i młodości, bezkompromisowość w dążeniu do celu jest właśnie wynikiem działania mediów, ale też samotności i braku bliskich więzi z rodzicami i nauczycielami.
Dziecko, nieletni posiadający mniejsze niż dorosły do¬świadczenie życiowe również inaczej niż dorosły patrzy na świat. Uczy się także różnych zachowań, czerpiąc wzory postępowania nie tylko od rodziców, ale np. z ekranu telewizora. Oglądając film nie doszukuje się w nim głębszych, ukrytych przesłań natury moralnej, symbolu, podtekstu czy ukrytych przenośni. Do filmu podchodzi bardzo emocjonalnie, identyfikuje się mocno z jego bohaterami, konfrontując swoje przeżycia z ich przeżyciami. Dzieci reagują na przemoc widzianą na ekranie, uczą się jej i same zachowują się coraz bardziej brutalnie.
Analizując problem przestępczości nieletnich, należy również wziąć pod uwagę negatywny wpływ gier komputerowych, które najczęściej pokazują agresję, śmierć i zniszczenie. Skutki gier komputerowych mogą być znacznie poważniejsze niż skutki oglądania telewizji, z powodu aktywnego udziału dziecka w rozgrywającej się na ekranie akcji. Niekontrolowane i nieumiarkowane korzystanie z komputerowych gier wywiera zdecydowanie negatywny wpływ na rozwój psychiczny młodego człowieka, hamując go, a nawet doprowadzając do degradacji nieukształtowanej jeszcze w pełni osobowości. Pobudzanie postawy agresywnej, okrucieństwa i przemocy w przypadku wielu gier wojennych, sensacyjnych czy kryminalnych deformuje młode umysły. Powoduje także coraz częściej występujące uzależnienie medialne.
Z kolei Internet obok walorów pozytywnych i wartościowych treści, niesie ze sobą wiele niebezpieczeństw z powodu łatwego i niekontrolowanego dostępu do demoralizujących treści, takich jak: liczne witryny pornograficzne czy propagujące rasizm, pogardę dla wartości humanistycznych, skrajne poglądy polityczne i terroryzm. Zagrożeniem jest również nawiązanie przez dziecko kontaktu z niepożądanymi, niebezpiecznymi osobami o skłonnościach pedofilnych , homoseksualnych czy też z innymi dewiacjami. Możliwy jest też częsty kontakt z obrazami zła i przemocy prowadzący w efekcie do uodpornienia się na ból i krzywdę drugiego człowieka, do milczącej akceptacji i postawy przyzwolenia dla agresji i okrucieństwa.
Szczególną rolę w zapobieganiu, zwalczaniu demoralizacji i przestępczości nieletnich spełniają komórki ds. prewencji kryminalnej, nieletnich i patologii umiejscowione w komendach miejskich, powiatowych Policji oraz komisariatach Policji, na terenie których występuje duże zagrożenie przestępczością nieletnich.
Policjanci zajmujący się problematyką nieletnich w jednostkach Policji woj. wielkopolskiego są inicjatorami i koordynatorami działań prewencyjno-profilaktycznych prowadzonych na rzecz bezpieczeństwa dzieci i młodzieży. Realizując powyższe zadania ujawniają źródła demoralizacji i przestępczości nieletnich. W realizacji tych przedsięwzięć istotną rolę odgrywają dzielnicowi.
Policjanci pionu prewencji przeprowadzają prelekcje i spotkania z uczniami, rodzicami oraz przedstawicielami szkół. W trakcie prowadzonych zajęć, policjanci omawiają zjawiska przestępczości, demoralizacji, alkoholizmu, narkomanii, aspekty odpowiedzialności prawnej nieletnich, a także zagadnienia ruchu drogowego. Wskazują też na sposoby unikania zagrożeń w różnych sytuacjach i miejscach.
Jednym z przykładów działań prewencyjno – profilaktycznych Policji jest wielkopolski program prewencyjny „Bezpieczna Szkoła”, którego celem wiodącym jest prowadzenie szeroko rozumianej profilaktyki wiktymologicznej – uczenie dzieci i młodzieży unikania zagrożeń, a także edukacja rodziców i nauczycieli w zakresie wychowania i promowania postaw pomagających w zachowaniu bezpieczeństwa.
Z kolei w kwestii dotyczącej środków prawnych stosowanych wobec nieletnich u.p.n. formułuje ogólną zasadę, z której wynika, że zapo¬bieganie i zwalczanie demoralizacji, a także przestępczości nieletnich na¬stępuje głównie przez stosowanie wobec nieletnich środków wychowawczych i środka poprawczego, jakim jest umieszczenie w za¬kładzie poprawczym. Stosowanie wobec nieletnich kary jest dopuszczalne w sytuacjach wyjątkowych, ,,jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego”.
Sąd rodzinny może stosować środki wychowawcze wobec nieletnich, którzy przejawiają cechy demoralizacji, jak i tych nieletnich, którzy dopuścili się czynu karalnego. Środki te mogą być zmieniane bądź uchy¬lane w wyniku postępowania odwoławczego albo na etapie postępowania wykonawczego.
1) Sąd rodzinny może udzielić ,,upomnienia”, które jest środkiem wycho¬wawczym, przydatnym wobec nieletnich o niskim stopniu zdemoralizowania. Sąd rodzinny może środek wychowawczy w postaci upomnienia stosować równolegle z innymi środkami szczególnie z zobowiązaniem nieletniego do określonego postępowania.
2) Sąd rodzinny może ,,zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac albo świadczeń na rzecz pokrzywdzonego bądź też społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki albo pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym czy też szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środo¬wiskach bądź miejscach lub do zaniechania używania alkoholu albo innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia”.
Sąd rodzinny może bowiem zobowiązać nieletniego do określonego postępowania, a w toku postępowania wykonawczego wykonywanie tych obowiązków kontrolować, np. przez nadzór kuratora czy nadzór odpowiedzialny rodziców.
3) Sąd rodzinny może ,,ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców”. Ten środek może mieć zastosowanie tylko w tych przypadkach, gdy rodzice nieletniego dają rękojmię należytego wykonywania władzy rodzicielskiej, a związki emocjonalne nieletniego z rodzicami nie są zerwane. Nadzór ten może polegać m.in. na okresowych sprawozdaniach składanych sądowi z osiągnięć dziecka czy wykonywania nałożonych na nie obowiązków. Nadzór odpowiedzialny rodziców może być powie¬rzony opiekunowi prawnemu, a także tzw. opiekunowi faktycznemu.
4) Sąd rodzinny może również ustanowić nad nieletnim nadzór m.in. osoby godnej zaufania, udzielających poręczenia za nieletniego. Taką osobą może być np. wychowawca klasy, do której uczęszcza nieletni.
5) ,,Zastosowanie nadzoru kuratora” odgrywa w praktyce orzeczniczej sądów rodzinnych największą rolę. Środek ten, z jednej strony po¬zostawia nieletniego w jego dotychczasowym środowisku, ale także pozwala na bezpośrednie oddziaływanie na nieletniego w jego dotychczasowym środowisku. W trakcie prowadzenia nadzoru kuratorzy rodzinni wykonują czynności o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, resocjalizacyjnym i profilaktycznym.
6) Sąd może ,,skierować nieletniego do ośrodka kuratorskiego”, które działają przy sądach rodzinnych. Dzięki wzmożonej opiece wychowawczej umożliwiają sku¬teczne sprawowanie nadzoru nad nieletnimi, które ma duże znaczenie zwłaszcza wtedy, kiedy nieletni pochodzi z rodziny tzw. niewydolnej wychowawczo. Oprócz tego nieletni otrzymuje w takim ośrodku dożywianie i pomoc przy nauce oraz ma zapewnioną możliwość odpowiedniego spędzenia wolnego czasu.
Sąd rodzinny może orzec o ,,skierowaniu nieletniego do instytucji lub organizacji” powołanej do przygotowania zawodowego, zwłaszcza do: szkoły przyzakładowej, zasadniczej szkoły zawodowej, zakładu pracy prowadzącego nauczanie zawodu, Ochotniczego Hufca Pracy. OHP zajmują jedno z ogniw w systemie wychowa¬nia, resocjalizacji i reedukacji młodzieży w wieku poniżej 15 lat.
7) ,,Zakaz prowadzenia pojazdów” może być orzekany tak w sytuacji, kiedy nieletni już posiada uprawnienie do prowadzenia danego rodzaju pojazdu, jak i wtedy, gdy takiego uprawnienia jeszcze nie zdobył. W takiej sytuacji zakaz jest jednoznaczny z zakazem nadania takiego uprawnienia.
8) ,,Orzeczenie przepadku rzeczy uzy¬skanych w związku z popełnieniem czynu karalnego” – tak jak i pozosta¬łych środków wychowawczych – nie jest obligatoryjne. Niektóre jed¬nak rzeczy, na przykład materiały wybuchowe, podlegają przepadkowi obligatoryjnemu. Przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa ulegają również narzędzia albo inne przedmioty, którymi posłużył się nieletni lub które były przez niego przeznaczone do popełnienia czynu karalnego.
9) Młodzieżowe ośrodki wychowawcze są prowadzone dla dzieci i młodzieży niedostosowanych społecznie wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy, wychowania i resocjalizacji jako resocjalizacyjno-wychowawcze, a dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim jako resocjalizacyjno-rewalidacyjne.
Do zadań młodzieżowego ośrodka wychowawczego należy eliminowanie przyczyn i przejawów niedostosowania społecznego, a także przygotowanie wychowanków do życia zgodnego z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi.
Z kolei młodzieżowe ośrodki socjoterapii są prowadzone dla dzieci i młodzieży, które z powodu zaburzeń rozwojowych, trudności w uczeniu się i zaburzeń w funkcjonowaniu społecznym mogą być zagrożone niedostosowaniem społecznym albo uzależnieniem, wymagają stosowania spe¬cjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, jak również specjalistycznej pomocy psychoedukacyjnej.
Zadaniem młodzieżowego ośrodka socjoterapii jest eliminowanie przyczyn i przejawów zaburzeń zachowania, a także przygotowanie wychowanków do życia zgodnego z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi.
10) Jedynym środkiem po¬prawczym, jaki przewiduje u.p.n. jest środek o charakterze izolacyjnym. Sąd rodzinny orzeka o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym wyrokiem po rozpoznaniu sprawy w trybie postępowania poprawczego.
Sąd rodzinny orzekając wobec nieletniego środek poprawczy kieruje się następującymi przesłankami: 1) popełnienie przez nieletniego w wieku od 13 lat do 17 lat czynu karal¬nego określonego jako czyn zabroniony przez ustawę (przestępstwo lub przestępstwo skarbowe); 2) wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego. Nie można więc stosować środka poprawczego w razie popełnienia przez nieletniego jedynie wykroczenia.
Nie ma przeszkód, aby sąd, orzekając o umieszczeniu w zakładzie poprawczym, podał w wyroku także rodzaj danego zakładu, które wymienia §3 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17.X.2001r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich: ,,1) resocjalizacyjne, 2) otwarte- młodzieżowe ośrodki adaptacji społecznej, 3) półotwarte, 4) zamknięte, 5) o wzmożonym nadzorze wychowawczym, 6) resocjalizacyjno- rewalidacyjne, 7) resocjalizacyjno- terapeutyczne”.
11) Jeśli rodzice nieletniego niewłaściwie wykonują władzę rodzicielską albo jeśli nieletni nie ma rodziców, sąd rodzinny może go umieścić w rodzinie zastępczej. W wydanym orzeczeniu sąd może wskazać konkretną rodzinę zastępczą lub może postanowić ogólnie o umieszczeniu nieletniego w takiej rodzinie.
Jeśli u nieletniego stwierdzono upośledzenie umysłowe, chorobę psychiczną lub inne zakłócenie czynności psychicznych bądź nałogowe używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowa¬dzania się w stan odurzenia, sąd rodzinny może umieścić nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Stan zdrowia psychicznego nieletniego powinien być obligatoryjnie stwierdzony przez co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletnie¬mu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec o umieszczeniu go w odpowiedniej ,,placówce opiekuńczo-wychowawczej”, a w przypadku gdy jest on upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga opieki – w domu pomocy społecznej.
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich przewiduje dwa wypadki, w których dopuszczalne jest orzekanie kary wobec nieletnich za popełnione przez nich czyny karalne przed ukończeniem 17 roku życia (art. 13 i 94 u.p.n.). Kodeks karny przewiduje możliwość orzeczenia kar wobec nieletniego tylko w jednym przypadku (art. 10 §2 k.k.). Jednakże wówczas „orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo". Sąd może zastosować także wobec nieletniego nadzwy¬czajne złagodzenie kary (art. 10 §3 k.k.).
Podsumowując należy stwierdzić, że przyczyn demoralizacji i przestępczości nieletnich jest bardzo wiele. Obok czynników genetycznych, demoralizującego oddziaływania rówieśniczego, szczególnie grup przestępczych, funkcjonowania szkoły, jako instytucji wychowawczej oraz zjawisk patologicznych, takich jak: alkoholizm i narkomania, najistotniejsze znaczenie ma środowisko rodzinne nieletniego. To właśnie w rodzinie dziecko spędza najwięcej czasu, tam się wychowuje od najmłodszych lat. Brak zainteresowania się rodziców swoimi dziećmi, brak miłości z ich strony to główne przyczyny demoralizacji i przestępczości ich dzieci. Odpowiedzialność za demoralizację i przestępcze zachowanie młodzieży ponoszą także media – zwłaszcza telewizja – ukazująca popularną wśród młodzieży przemoc.
Z kolei w kwestii zwalczania i zapobiegania przestępczości nieletnich przedstawiłam dostępne środki prawne. Cele przewodnie u.p.n., tj. przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich, stworzenie warunków powrotu do normalnego życia tym nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem, a także umacnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczych, utwierdzają w przekonaniu, że jej dyrektywą przewodnią jest dobro nieletniego.
Przestępczość nieletnich wzrasta i staje się coraz większym problemem społecznym. Należy zdać sobie sprawę, że nieprawidłowości rozwojowe powstałe pod wpływem długo działających negatywnych bodźców są przyczyną kształtowania się niekorzystnych postaw i wadliwych stereotypów zachowań, które utrwalone z trudem lub w niewielkim tylko zakresie ulegają potem korekcji. Powinniśmy ze szczególną wnikliwością poszukać nowego modelu wychowania. Takiego, aby przeciw¬działał przestępczości, narkomanii, alkoholizmowi, agresywnym zachowaniom. Należy wypracować poczucie odpowiedzialności u mło¬dych ludzi za własne czyny, uczyć orientacji w kategoriach dobra i zła. Szczególna rola przypada rodzicom, nauczycielom i mediom. To one mogą zapobiec egoistycznemu i antyspołecznemu traktowaniu ludzi. Jak wszędzie potrzebne jest określenie celów wychowania i środków do ich realizacji. Bowiem źródeł kryzysu wartości wśród dzieci i mło¬dzieży należałoby upatrywać w braku wzorców, czyli w zaniku społecznie akceptowanych wartości wśród dorosłych.
Opracowała:
Ewa Wróbel


Literatura:
1. E. Żabczyńska ,,Przestępczość dzieci”, PWN, Warszawa 1983.
2. C. R. Hollin, D. Browne, E. J. Palmer ,,Przestępczość wśród młodzieży”, GWP, Gdańsk 2004.
3. F. Kozaczuk, M .Radochoński ,,Aktualne problemy pedagogiki resocjalizacyjnej i patologii społecznej”, WSP, Rzeszów 2000.
4. P. Górecki, S. Stachowiak ,,Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz”, PWN, Warszawa 2007.
5. H. Hamer „Psychologia w szkole”, Charaktery, Kielce 2011.