Rola ilustracji w książkach dla dzieci w wieku przedszkolnym

Książka należy do najpopularniejszych form kontaktów z kulturą. Literatura pobudza sferę intelektualną, budzi emocje i przeżycia, pobudza wyobraźnię. Jest bardzo wartościowym źródłem wiedzy, inspiruje do samodzielnych poszukiwań, odkrywania świata i jego elementów.
Książka dla dziecka powinna odpowiadać jego zainteresowaniom, posiadać interesującą tematykę, wartko toczącą się akcję i zawierać wyraźnie wyodrębnione wydarzenia. Oprócz interesującego tekstu powinna posiadać również duże, barwne ilustracje i odznaczać się piękną szatą graficzną, która rozwija wyobraźnię i smak estetyczny. Ilustracja książkowa jest bardzo ważnym elementem edukacji dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Powinna być ona świadomie dobrana przez nauczyciela i posiadać wysoki stopień estetyczny oraz artystyczny.
Strona graficzna w książkach dla dzieci stoi na równi z innymi elementami, a przy konstrukcji książki dla dzieci nawet wyżej. Elementy graficzne pomagają skutecznie odbić w psychice człowieka obraz treści. Ilustracje uzupełniają treść, zawartą w utworze, ułatwiają percepcję i potęgują przeżycia młodego czytelnika. Treść odpowiednio przetworzona na obraz graficzny i wkomponowana w stronice książki oddziałuje jako bodziec, niezbędny przy prawidłowej percepcji wiedzy (Głowienka, 2003, s. 291).
Przed przystąpieniem do rozważań na temat roli ilustracji w książkach dla dzieci warto by się zastanowić nad różnicą między obrazkiem a ilustracją.
M. Węglińska uważa, iż „obraz to dzieło plastyczne, które stanowi pod względem treści i formy wyodrębnioną i zamkniętą całość, niezależną od tekstu, jest czymś samodzielnym pod względem dydaktycznym. Ilustracja to kompozycja plastyczna, treściowo i formalnie związana z tekstem, któremu towarzyszy, a więc stanowi jego objaśnienie lub uzupełnienie” (Węglińska, 2000, s. 13).
Nie powinno się tych dwóch terminów stosować zamiennie. Obrazek stanowi zamkniętą, spójną całość, która ma być interesująca bez komentarza. Z kolei ilustracja jest związana z tekstem, jest dopełnieniem pewnych momentów tekstu.
Bez wątpienia najłatwiej może przemówić do dziecka ilustracja różnokolorowa, wywołująca żywe skojarzenia. W wielu wypadkach w rozgrywce między kolorem, treścią, elementami uczuciowymi, humorem, te ostatnie okazują się ważniejsze od barwności (Słońska, 1969, s. 188). Dzieci chętniej sięgają po książki, które są bogato ilustrowane i różnokolorowe i jest to jak najbardziej naturalny i prawidłowy odruch.
W pracy przedszkola ilustracja wraz z żywym słowem wychowawczyni to ważne ogniowo w poznawaniu treści utworu. To właśnie ilustracja „jest pomostem między małym czytelnikiem a drukowanym tekstem. Oglądanie ilustracji w książce budzi pragnienie dowiedzenia się czegoś ciekawego o jej treści, stanowi pierwszy szczebel w kształtowaniu przyszłego odbiorcy utworów literackich” (Mystkowska, 1965, s. 58).
Według E. Szefler „ilustracje mają duży wpływ na zrozumienie utworu. Wzbogacają go i informują dziecko o jego treści. Wywołują lub wzmacniają reakcje emocjonalne czytelnika. Pobudzona wyobraźnia i doznania emocjonalne dzieci, wywołane ilustracją, wpływają na lepsze zrozumienie oraz sprawiają, że treść utworu może być przeżyta głębiej i odebrana w formie obrazowej. Ilustrację można nazwać przewodnikiem po treści utworu. Często uzupełnia tekst, poszerza go, czasem zastępuje” (Szefler, 1998, s. 6).
Dzięki ilustracji dziecko utożsamia się z bohaterem książki, utworu literackiego wczuwa się w jego przeżycia, a przez to łatwiej kształtuje swoją postawę wobec świata. Ilustracje poprzez treść książki przyczyniają się do ogólnego rozwoju dziecka. To właśnie ilustracja pomaga zrozumieć, wyobrazić sobie znaczenie słów, zjawisk, faktów których dziecko nie zna.
Oglądając ilustracje w książkach dla dzieci możemy zauważyć różne style ilustrowania ich: bajkowy, groteskowy oraz realistyczny.
„(...) głównym zadaniem ilustracji do bajek jest przedstawienie na obrazkach w książkach z bajkami bajecznych istot, fantastycznych zdarzeń i dziwnych krajów z bajki, czyli tego wszystkiego, o czym mówią i co opisują teksty bajek”(Szuman, 1951,s. 79).
Przez bajkowe ilustracje dziecko spełnia w myśli różne swoje marzenia, które wydają się w życiu niemożliwe do spełnienia. Może szybko przenieść się z miejsca na miejsce, stać się niewidzialnym, przybierać każdą postać, posiadać niezwyciężoną broń, czarować. Ilustracja bajkowa przybliża to wszystko dzieciom, pomaga mu w tych wyobrażeniach i fantazjach.
Ilustracje bajkowe pełnią niekiedy rolę terapeutyczną. Gdy dziecku zabraknie jednej z podstawowych potrzeb, np. dostatecznej miłości rodziców, zrozumienia dorosłych dla jego marzeń, rodzinnego domu, powodzenia w nauce itp. Poprzez ilustracje bajkowe może chociaż w części zaspokoić te potrzeby, przenieść się w świat bajek i marzeń (Wągiel, 1995, s. 67).
Ilustracje w stylu groteskowym tworzone są do wesołych i dowcipnych wierszyków, opowiastek dla dzieci. Świat groteskowej rzeczywistości istnieje tylko w wyobraźni dziecka i na kartach książek, tworzonych przez artystów- ilustratorów (Szuman, 1951, s. 93).
Celem ilustracji groteskowych jest zabawne przedstawienie czegoś lub kogoś przez podkreślenie i uwypuklenie cech, które z natury rzeczy są śmieszne. Groteska bawi tym, co może być lub tym, co jest śmieszne, ale jej celem nie jest ośmieszanie. Ilustracje w książkach dla dzieci mogą być wesołe, śmieszne i dowcipne, ale nie powinny być karykaturalnie śmieszne (Szuman, 1951, s. 61).
Ilustracje groteskowe są przyjemne i pogodnie śmieszne. Oglądając je, nie tylko dzieci, ale i dorośli, śmieją się, gdy na nie patrzą. Dzieci lubią się śmiać i powinny być raczej wesołe niż poważne. Dobra literatura i towarzysząca jej ilustracja groteskowa rozbudza w nich tę radość życia.
Dziecko w pewnym wieku przestaje interesować się bajkami, przestają je bawić. Gdy zaczyna odróżniać fikcję od rzeczywistości (to co jest realne, od tego co jest zmyślone), zaczyna interesować się tym, co jest naprawdę, a nie tylko w wyobraźni. Ilustracja realistyczna zaznajamia dzieci z realnym życiem, tzn. z przyrodą żywą i martwą oraz z życiem społecznym w różnych jego przejawach. Ilustracje takie pokazują rośliny, zwierzęta, ludzi, krajobrazy, narzędzia, maszyny itp. tak, jak one rzeczywiście wyglądają.
Zastosowanie ilustracji przez nauczyciela powinno być różnorakie. Można zachęcić dzieci, aby zastanowiły się, o czym jest dana książka, opowiadały jej treść w oparciu o ilustracje. Zaproponować również można wyszukiwanie przez dzieci tych samych postaci na rożnych ilustracjach, układanie ilustracji w odpowiedniej kolejności do treści danej książki. Dzieci mogą również porównać różne ilustracje, zawarte na nich postacie, zjawiska, wydarzenia. Zastanawiać się nad przyczyną lub następstwami sytuacji zaistniałej na ilustracji.
Każdy nauczyciel powinien zdawać sobie sprawę z tego jak bardzo odpowiedzialne zadanie stoi przed nim. Wybierając odpowiednią książkę z ilustracjami będącymi na wysokim poziomie artystycznym i estetycznym przyczynia się do kształtowania gustu przyszłego czytelnika. Kolorowy świat słów i obrazków zajmuje od najwcześniejszych lat bardzo ważne miejsce w życiu dziecka. Nauczyciel organizując kontakty dziecka z dobrą książką oraz ilustracją przyzwyczaja je do stałego obcowania z wartościowymi dziełami sztuki oraz literatury.

BIBLIOGRAFIA:
1. Głowienka Z., Znacząca rola ilustracji w książkach edukacyjnych, „Życie Szkoły” 2003 nr 5.
2. Mystkowska H., Książka w wychowaniu przedszkolnym, Warszawa, PZWS 1965.
3. Słońska I., Psychologiczne problemy ilustracji dla dzieci, Warszawa, PWN 1969.
4. Szefler E., Książka literacka dla dziecka w edukacji wczesnoszkolnej, Bydgoszcz, WSP 1998.
5. Szuman S., Ilustracja w książkach dla dzieci i młodzieży, Kraków, Wiedza-Zawód-Kultura 1951.
6. Wągiel P., Biblioterapia dzieci, „Scholasticus” 1995 nr 1.
7. Węglińska M., Jak pracować z obrazkiem?, Kraków, Impuls 2000.

Opracowanie:
mgr Anna Kasprzak
Przedszkole nr 20 w Bydgoszczy