Zdrowie psychiczne i jego promocja

Depresja, schizofrenia, choroba Alzheimera, demencje i inne zaburzenia degeneracyjne centralnego systemu nerwowego to występujące dość często w populacji ludzkiej stany chorobowe. Są one o tyle niebezpieczne, gdyż ich skutki są brzemienne dla prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie, a w części przypadków prowadzą do śmierci. Dlatego też promocja zdrowia psychicznego jest niezwykle ważnym zadaniem, tym bardziej w sytuacji, gdy choroby zdrowia psychicznego są traktowane, jako choroby wstydliwe, a te są na poły tabuizowane. Niniejsza praca ma na celu prezentację problematyki promocji zdrowia psychicznego we współczesnym świecie, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia samobójstw, jako skutku zaburzeń psychicznych.
Mówiąc o promocji zdrowia psychicznego należy w pierwszej kolejności zdefiniować czym jest zdrowie i jego promocja. Zgodnie z jedną z najstarszych współczesnych prób definicji, zdrowie to stan pełnego dobrostanu fizycznego, umysłowego i społecznego, a nie tylko nieobecność choroby lub niepełnosprawności (1946 r.; Światowa Organizacja Zdrowia -WHO ang. World Health Organization). Definicja ta sugeruje, że zdrowie to ogólny stan „dobra” organizmu, tzn. dobre samopoczucie psychosomatyczne, duchowe, społeczne i seksualne. Jest ono subiektywne i zmienne pod wpływem czynników takich jak ekonomia, rozwój społeczny, środowisko, relacje społeczne itp . Zgodnie z ustaleniami Światowej Organizacji Zdrowia, promocja zdrowia jest procesem społecznym i politycznym obejmującym działania ukierunkowane na zwiększenie umiejętności i możliwości wpływu ludzi na poprawę ich zdrowia . Będą to zatem wszelkie działania informacyjne, edukacyjne, wdrażające konkretne programy, promujące odpowiedni styl życia, których celem jest poprawa świadomości o dobrostanie zdrowotnym człowieka oraz podniesienie poziomu życia do uzyskania pożądanego, optymalnego stanu zdrowia osobniczego i społecznego.
Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat zagadnieniem, które budzi coraz większe zainteresowanie wśród teoretyków promocji zdrowia, jest problem odporności psychicznej, mającej być jednym z najważniejszych wyznacznikiem zdrowia. O konieczności podejmowania teoretycznych poszukiwań, które mają skutkować praktycznymi wskazówkami rozwiązywania problemów, świadczy wzrostowa tendencja do podejmowania prób samobójczych, nadużywania alkoholu i narkotyków, doznawania i stosowania przemocy fizycznej w domu i szkole oraz występowanie różnego rodzaju urazów i chorób przewlekłych związanych z ludzką psychiką. Na zaburzenia dobrostanu psychicznego wpływają także różnorakie przeżycia traumatyczne, związane z coraz częstszymi nieprawidłowościami w konstruowaniu poprawnego modelu społecznej koegzystencji, np. rozwody, separacja rodziców, przemoc w rodzinie itp.
Problemem jest próba skonstruowania jednoznacznej i spójnej definicji odporności psychicznej, mającej być wyznacznikiem zdrowia osobniczego. Wśród wielu określeń, można wyróżnić ogólne ujęcie M. Tyszkowej, określającej odporność psychiczną, jako emocjonalną odporność odznaczającą się niskim stopniem wrażliwości na stresory, jak i zdolność do poprawnego funkcjonowania pomimo podniecenia emocjonalnego, czyli ogólną odporność na stres . Należy zaznaczyć, iż stan odporności psychicznej nabywa się przez całe życie, a w szczególności w okresie dzieciństwa i wczesnej adolescencji. Pomimo różnych definicji, wśród czynników warunkujących rozwój rzeczonej odporności, zazwyczaj zaznacza się rolę: cech temperamentu, procesów poznawczych, umiejętności społecznych oraz poprawnych relacji w rodzinie, jak i formalnych i nieformalnych grupach rówieśniczych. Stąd pożądanym stanem podczas pracy nad temperamentem dziecka jest osiągnięcie przez niego cech: wytrwałości (radzi sobie z frustracją), plastyczności zachowań, promowania pozytywnych emocji i postrzegania otaczającej rzeczywistości oraz ekstrawertyzmu w kontaktach społecznych (skutkuje wysoką jakością relacji społecznych). O odporności psychicznej, szczególnie w okresie pełnej adolescencji, decydują rozwinięte procesy poznawcze, na które składają się: ogólna inteligencja, przetwarzanie i reorganizacja informacja o własnej osobie oraz określone struktury mentalne. Wysoki poziom rozwoju procesów poznawczych pozwala na łatwiejsze rozwiązywanie problemów, jakie stawia przed człowiekiem życie codzienne oraz budowanie wysokiej jakości interakcji międzyludzkich. Wysoka samoocena i poczucie własnej wartości oraz skuteczności naszych działań, chroni przed negatywnymi skutkami czynników ryzyka . Trzecią dużą grupą czynników wpływających na budowanie odporności psychicznej człowieka są poprawne interakcje emocjonalne z najbliższym otoczeniem, tj. społecznością, grupą rówieśniczą, a w szczególności we wczesnej fazie rozwojowej – z rodziną. Budowanie poprawnych relacji emocjonalnych rodzicami daje dziecku poczucie bezpieczeństwa i gotowości do wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych ze strony bliskich . Ciepło i opiekuńczość rodziców buduje fundament nabycia przez dziecko i późniejszego dorosłego człowieka odporności psychicznej pozwalającej mu stawiać czoła życiowym przeciwnościom.
Nabycie odporności psychicznej w drodze rozwoju osobniczego jest niezwykle ważne, z uwagi na związek jaki ma niski poziom owej odporności z chorobami nękającymi ludzkość. Wśród dziesięciu głównych przyczyn obciążenia chorobami w ustabilizowanych gospodarkach rynkowych i byłych gospodarkach socjalistycznych, aż połowa związana jest bezpośrednio z problemami mającymi swoje źródło w zaniżonej odporności psychicznej (m.in. samouszkodzenia ciała, nadużywanie alkoholu, depresja) . Do skutków niskiej odporności na stresory oraz inne czynniki endo- i egzogenne należy stale zwiększający swoje śmiertelne żniwo, problem samobójstw. Okazuje się bowiem, że są one przyczyną 15 % zgonów osób w wieku 15-24 lat. Często przypadki te są związane z zażywaniem środków odurzających i psychoaktywnych (alkohol i narkotyki). Zjawisko to intensyfikuje się z wiekiem i dotyka ludzi w średnim wieku, a często osoby po 85 roku życia. Częściej dotyka mężczyzn niż kobiety. Do przyczyn popełniania czynów samobójczych zalicza się czynnik, jakim jest występowanie niezdiagnozowanej i nieleczonej depresji. Innymi czynnikami zagrożenia są: bezrobocie, ubóstwo, migracja i problemy z akomodacją do nowego otoczenia, bezdomność, samotność, załamanie więzi społecznych gwałtowna zmiana sytuacji społecznoekonomicznej (utrata pracy) i brak środków do życia . Wszystkie te czynniki w połączeniu z niskim poziomem odporności psychicznej i braku fachowej opieki lekarskiej (psychiatrycznej lub psychologicznej) mogą stać się przyczyną powstawania stanów skłaniających do odebrania sobie życia, jako jedynego „rozsądnego” wyjścia z beznadziejnej sytuacji. Stąd niezwykle ważna rola promocji i profilaktyki zdrowia psychicznego, szczególnie w technicznym społeczeństwie Zachodu.
Jak już wspomniano odporności psychicznej człowiek nabywa głównie w okresie dzieciństwa i wczesnej adolescencji. Promocja zdrowia w tym okresie rozwoju jest przedsięwzięciem złożony, wielozakresowym i długofalowym. Powinny ona prowadzona zarówno wobec dzieci o rozwiniętych umiejętnościach poznawczych i ustabilizowanej sytuacji rodzinnej, jak i przede wszystkim, wobec tych, które doświadczają traumy związanej z zaburzającą poczucie ich bezpieczeństwa sytuacją np. separacji, czy rozwodu rodziców. Działanie te powinny być nakierowane nie tylko na same dzieci, ale na całe rodzina, a ich celem powinno być uniknięcie nieprawidłowości w ich (dzieci) psychospołecznym funkcjonowaniu i rozwoju. Celami pośrednimi tych zabiegów w pierwszej kolejności jest dynamizowanie źródeł odporności dzieci. Jego realizacja polega na budowaniu u dziecka pozytywnego obrazu samego siebie, kontrolę emocji, wypracowywanie strategii radzenia sobie w trudnych i problemowych sytuacjach. Następnym ważnym czynnikiem budującym odporność psychiczną dziecka jest budowanie bliskości emocjonalnej rodzic-dziecko, poprzez umiejętne wychowywanie stosujące np. rozumne dyscyplinowanie dziecka i wspieranie go w procesie rozwiązywania trudności życiowych. Społecznym źródłem odporności jest wysoka jakość instytucji edukacyjnych, promujących rozwój czynności poznawczych i gwarantujących nawiązywanie zdrowych relacji społecznych .
Dotychczasowe rozważania na temat odporności psychicznej, sprowadzają ją do wypadkowej powiązań pomiędzy cechami psychiki danej osoby, środowiska w którym żyje i doświadczeń życiowych. Odporność ta decyduje także o sposobie radzenia sobie danej osoby z różnorakimi zadaniami jakie postawi przed nią życie. Przykładem popierającym powyższą konstatację mogą być badania Sulskiej i Sumiły, w których młodociani podejmujący próbę samobójczą, jako jej bezpośrednią przyczynę podają konflikty rodzinne, problemy szkolne oraz poczucie nieradzenia sobie z sytuacją życiową . Z uwagi na znaczenie zdrowia psychicznego w życiu osobniczym, społecznym i międzynarodowym w 2005 roku w Helsinkach odbyła się konferencja, której owocem była deklaracja na rzecz ochrony zdrowia psychicznego w krajach europejskich. Jej główne przesłanie można streścić w wyjątku z tegoż dokumentu: „Wyzwania stojące przed państwami na najbliższe 5–10 lat to opracowanie, wprowadzenie w życie i ewaluacja polityki i ustawodawstwa, pozwalających na podejmowanie działań na rzecz ochrony zdrowia psychicznego, przyczyniających się do dobrostanu całego społeczeństwa, zapobiegających pojawieniu się problemów związanych ze zdrowiem psychicznym i przyczyniających się do integracji oraz sprawnego funkcjonowania osób mających problemy ze zdrowiem psychicznym” .
Za deklaracjami stanęły konkretne działania. Przykładem może być brytyjski program promocji zdrowia psychicznego, który koncentruje się na kilku priorytetowych celach: radzenie sobie z własnym światem wewnętrznym, organizowanie swojego życia i radzenie sobie z podejmowanym ryzykiem, funkcjonowanie w świecie społecznym przez kształtowanie uczucia przynależności i uczestniczenia oraz tworzenie zdrowych społeczności dających poczucie wspólnoty . Program ten wpasowuje się w potrzeby jakich doświadcza młodzież nastoletnia. W okresie tym pojawia się wiele emocji i zachowań wcześniej niewystępujących. Poszukiwanie przynależności prowadzi do pojawienia się sytuacji
(m.in. zawiązywanie przyjaźni, pierwsze miłości, poszukiwanie akceptacji w krupie rówieśniczej, itp.) wywołujących silne przeżycia emocjonalne. Sytuacje te mogą przybierać formy in plus, ale niekiedy niosą za sobą stany negatywne, wystawiające na próbę równowagę psychiczną i tak już rozchwianego młodego organizmu. Wówczas mogą się pojawić, a u części młodych ludzi pojawiają się, stany skutkujące usiłowaniem odebrania sobie życia. Ich przyczyną mogą być trudności w rozumieniu siebie i innych. W wielu takich sytuacjach pojawia się uczucie bezsilności, braku wpływu na to, co dzieje się aktualnie, w krótszej czy dłuższej przeszłości. Traci się uczucie podstawowej nadziei, a to pozbawia życie sensu. Takich stanów doświadcza wiele osób z zaburzeniami zdrowia psychicznego; występują one w wyniku traumatycznych wydarzeń życiowych, w efekcie niespodziewanego i niezrozumiałego zachowania innych osób, w konsekwencji kryzysów rozwojowych, zwłaszcza kryzysu okresu dorastania, okresu wieku średniego, czy wieku podeszłego .
W tych powyższych niezwykle ważną rolę odgrywa promocja zdrowia psychicznego. Promocję tą należy rozumieć, jako kształtowanie umiejętności rozumienia samego siebie, rozpoznawania własnych stanów emocjonalnych i radzenia sobie z nimi. Ponadto, ma ona prowadzić do budowania pozytywnych relacji z innymi ludźmi. Umiejętności te pozwalają przez wewnętrzną i zewnętrzną obserwację na szukanie rozwiązań problemowych sytuacji, przed jakimi stajemy na co dzień. Pozwala także szukać pomocy u innych, gdy sami czujemy się bezsilni. Ważnym jest również odpowiednie szkolenie personelu opieki zdrowotnej, w tym lekarzy rodzinnych do rozpoznawania problemów zdrowia psychicznego. Narzędziem pomagającym ustalenie wstępnej diagnozy tego typu może być Wskaźnik Dobrego Samopoczucia (WHO-5) .
Współczesny świat wystawia nasze organizmy na nieustanne próby. Stresogenny tryb życia prowadzi często do zachwiania stanu psychicznej homeostazy. Skutkuje to wieloma schorzeniami, a w skrajnych przypadkach podjęciem próby samobójczej. Z uwagi na powyższe niezwykle ważnym jest w toku procesu rozwoju człowieka, poprzez odpowiednią politykę promocji zdrowia psychicznego, budowanie odporności psychicznej na czynniki prowadzące do pojawienia się różnorakich schorzeń. Proces ten należy wprowadzać od najwcześniejszych lat życia człowieka, w jego rodzinnym otoczeniu i kontynuować, aż po jego kres. Podstawowymi jego wytycznymi powinno być budowanie wewnętrznej równowagi emocjonalnej, samopoznania, promowanie postaw prospołecznych, budowanie poprawnych relacji międzyludzkich, uczenie radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych oraz kształcenie personelu medycznego, celem profilaktyki i zapobiegania szkodliwym skutkom schorzeń i zaburzeń psychicznych.


Bibliografia:

1.Karski J., Postępy promocji zdrowia – przegląd międzynarodowy, wyd. III, CeDeWu, Warszawa 2008.
2.Promocja zdrowia psychicznego jako działania zapobiegające samobójstwom, pod red. Jan Czesław Czabała, [w:] Suicydologia, tom 4, nr 1, s. 5, Warszawa 2008.
3.Promocja zdrowia w teorii i praktyce psychologicznej, pod red. Heleny Wrony-Polańskiej, Wydawnictwo UJ, Kraków 2009.
4.Psychopatologia okresu dorastania. Wybrane zagadnienia, Radziwiłłowicz W., Sumiła A. (red.), Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006.
5.Zdrowie 21 – zdrowie dla wszystkich w XXI wieku, red. wyd. polskiego A. Kozierkiewicz, ”Vesalius”, Warszawa-Kraków 2001.

Netografia:
1.http://www.cure4you.dk/354/WHO-5_Polish.pdf .
2. http://www.ipin.edu.pl/who/polska/helsinki_dokumenty.pdf .