Program logopedyczny "Mówię mimo wszystko"

PROGRAM LOGOPEDYCZNY


„MÓWIĘ MIMO WSZYSTKO”

Wykorzystanie elementów metody behawioralnej w terapii logopedycznej dzieci ze znacznie opóźnionym rozwojem mowy o podłożu niepełnosprawności intelektualnej.

Autor: Paulina Grochowska



Spis treści:

I. Wstęp

II. Założenia programu

III. Cele programu

IV. Realizacja programu

1. Formy realizacji oraz zasady pracy terapeutycznej

2. Etapy oraz kategorie umiejętności

3. Opis umiejętności wraz z przykładami zastosowań terapeutycznych

V. Ewaluacja programu


I. WSTĘP

Niepełnosprawność intelektualna wiąże się z zaburzeniami wyspecjalizowanych struktur mózgowych odpowiedzialnych za przebieg kluczowych procesów intelektualnych, które w sposób istotny wpływają na rozwój dziecka-także na rozwój zachowań werbalnych. Stopień zaburzeń mowy rośnie wprost proporcjonalnie do stopnia niepełnosprawności intelektualnej-im większe deficyty intelektualne tym większe opóźnienie rozwoju mowy. Zaburzenia mowy dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim nie różnią się istotnie od zaburzeń mowy występujących u dzieci w normie intelektualnej. Zatem dobór metod logoterapeutycznych w terapii dziecka z lekką niepełnosprawnością intelektualną zwykle nie stanowi dla logopedy wielkiego wyzwania. Inaczej jest w przypadku dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym i znacznym. Zaburzenia mowy są złożone ,mają charakter sprzężony i zwykle powodują znaczne ograniczenie komunikacji z otoczeniem. W tych przypadkach terapeutycznych chodzi nie tyle o klasyczną korekcję wad wymowy co o naukę mowy i komunikacji od podstaw. Trudnym zadaniem logopedy jest umiejętny wybór skutecznych metod terapeutycznych ,które umożliwią dziecku efektywne porozumiewanie się a dzięki temu wpłyną pozytywnie na rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny. Kilkuletnie doświadczenie w pracy terapeutycznej metodą behawioralną z dziećmi autystycznymi stało się podstawą do napisania programu logopedycznego, który oparty jest na zasadach i technikach stosowanych w terapii behawioralnej.


II. ZAŁOŻENIA PROGRAMU

Program przeznaczony jest do realizacji na zajęciach logopedycznych z uczniami z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym, których możliwości posługiwania się mową werbalną są znacznie ograniczone. Zalecane jest aby realizację programu rozpocząć w miarę możliwości jak najwcześniej, czyli wprowadzać go dzieciom w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym . Program może być również częściowo wykorzystany do realizacji na zajęciach rewalidacyjnych, terapeutycznych przez nauczycieli nie będącymi logopedami .

Należy zaznaczyć ,iż w założeniu terapia logopedyczna prowadzona zgodnie z tym programem nie jest sensu stricte terapią behawioralną. Elementy metody behawioralnej stosowane są w połączeniu z innymi metodami kształtującymi komunikację
- z alternatywnymi sposobami porozumiewania się (AAC) w tym:
- program językowy MAKATON- system gestów i symboli graficznych
-symbolem (symbole PCS-Picture Comuniacation System)
- metodami logopedycznymi

Z uwagi na indywidualny charakter zaburzeń komunikacyjnych oraz możliwości psychoruchowych każdego ucznia program nie jest gotowym i uniwersalnym schematem postępowania terapeutycznego a jedynie propozycją strategii terapeutycznych do wykorzystania i opracowania dla każdego ucznia indywidualnie. Tworząc taki indywidualny program rozwijania systemu komunikacyjnego należy konsultować się z innymi specjalistami pracującymi z dzieckiem-psycholog, pedagog, rehabilitant, oligofrenopedagog.


III. CELE PROGRAMU

CEL GŁÓWNY:

• Podniesienie efektywności porozumiewania się dzieci niemówiących poprzez stworzenie alternatywnego systemu komunikowania się z otoczeniem, który zmieni ich położenie i dostarczy umiejętności komunikacyjnych niezbędnych do wpływania na swoje życie.


CELE SZCZEGÓŁOWE:

• Nauka współpracy z terapeutą w systemie : sesja-przerwa i korzystanie z nagród.
• Nauka naśladowania niewerbalnego jako podstawa do rozwijania kluczowych umiejętności z zakresu komunikacji.
• Usprawnianie narządów mowy poprzez naśladowanie mimiki.
• Kształtowanie prawidłowego oddechu.
• Nauka imitacji werbalnej-wzmacnianie wokalizacji , budowanie podstaw mowy werbalnej poprzez kształtowanie artykulacji.
• Rozwijanie mowy biernej-rozumienia poleceń, słownictwa i pojęć związanych z najbliższym otoczeniem społeczno-przyrodniczym (nauka wspomagana gestem).
• Nauka dopasowania jako wstęp do nauki reprezentacji symbolicznej.
• Wprowadzanie symboli jako systemu komunikacji alternatywnej.
• Nauka używania gestów w kontekście i łączenia ich z pojęciami i doświadczeniami z życia dziecka.
• Rozwijanie mowy i zdolności komunikacyjnych poprzez naukę prostej zabawy.
• Incydentalne nauczanie mowy.


IV. REALIZACJA PROGRAMU

1. FORMY REALIZACJI I ZASADY PRACY TERAPEUTYCZNEJ

-Terapia behawioralna zakłada indywidualne podejście do każdego dziecka dlatego odbywa się w systemie 1:1 .

-Zajęcia przebiegają w określonym systemie-sesja –nagroda-przerwa. Sesja może się składać od kilku do kilkunastu prób w zależności od stopnia koncentracji uwagi dziecka.

- Zgodnie z jedną z głównych zasad behawioryzmu iż ,zachowania ,które zostaną wzmocnione ( nagrodzone) z dużym prawdopodobieństwem pojawią się ponownie ważną rolę stanowią wzmocnienia. Nagrodę dziecko otrzymuje po każdej prawidłowej próbie (poleceniu) albo po kilku próbach w systemie żetonowym (dziecko zbiera określoną na wstępie zajęć ilość żetonów) Wprowadzenie systemu żetonowego uzależnione jest od poziomu i wieku dziecka. Małe dzieci rozpoczynające terapię bądź znacznie niepełnosprawne intelektualnie otrzymują nagrodę po każdej próbie.

Wzmocnienia dobierane są indywidualnie dla każdego dziecka. Mogą to być wzmocnienia biologiczne takie jak słodycze czy inne ulubione smakołyki , rzeczowe –zabawki , społeczne –pochwały słowne. Nagrodą może być również jakaś aktywność , która sprawia dziecku radość np. zabawy paluszkowe czy masażyki.


2. ETAPY ORAZ KATEGORIE UMIEJETNOŚCI

ETAP WSTĘPNY

KATEGORIE UMIEJĘTNOŚCI

1. Umiejętności podstawowe

2. Naśladowanie niewerbalne

- naśladowanie mimiki

- naśladowanie ćwiczeń oddechowych

- naśladowanie ruchów z zakresu motoryki małej

- naśladowanie ruchów z zakresu motoryki dużej

- naśladowanie z użyciem przedmiotów

3. Dopasowanie


ETAP WŁAŚCIWY

KATEGORIE UMIEJĘTNOŚCI

3. Mowa bierna

4. Mowa czynna

5. Nauka gestów wspomagana dźwiękiem oraz symbolem ,ilustracją bądź zdjęciem

6. Incydentalne nauczanie mowy.



3. OPIS UMIEJĘTNOŚCI ORAZ PRZYKŁADY ZASTOSOWAŃ TERAPEUTYCZNYCH

ETAP WSTĘPNY

UMIEJĘTNOŚCI PODSTAWOWE

- Nauka współpracy z terapeutą (reagowanie na głos terapeuty, nauka korzystania z nagród)
- Nawiązanie i utrzymanie kontaktu wzrokowego
- Rozwijanie mowy biernej-rozumienie podstawowych pleceń typu: „usiądź ładnie”, „masz przerwę” , „koniec przerwy”, „koniec zajęć” „daj”, „chodź do mnie”. Wprowadzane polecenia wspomagamy gestem, który na początku terapii stanowi formę podpowiedzi ,potem uczymy samodzielnego stosowania gestu przez dziecko.
- Nauka zasady naprzemienności ,która jest podstawą do nauki zabawy i tworzenia prostych interakcji dialogowych. ( rozumienie zasady: raz TY, raz JA)


NAŚLADOWANIE NIEWERBALNE

Naśladowanie jest fundamentalną umiejętnością warunkującą naukę mowy. Dzięki niej dziecko uczy się obserwować zachowania terapeuty i a z czasem naśladować je. Naśladowanie wspomaga również koncentrację uwagi dziecka a także stanowi doskonałą okazję do nawiązania pozytywnego kontaktu z dzieckiem.
Wszystkie ćwiczenia z zakresu naśladowania wykonujemy siedząc naprzeciw dziecka. Terapeuta wydaje polecenie „Zrób tak samo” i prezentuje ruch. Dziecko naśladuje ruch terapeuty początkowo w oparciu o podpowiedź ( w miarę czynienia przez dziecko postępów w opanowaniu danego uchu stopniowo wycofujemy podpowiedź)


• NAŚLADOWANIE MIMIKI

Naśladowanie mimiki ma na celu usprawnianie narządów artykulacyjnych a także naukę umiejętności kontroli motoryki ustno-twarzowej w konsekwencji umiejętności przechodzenia od jednego układu artykulacyjnego do drugiego.

Przykłady ćwiczeń:

- otwieranie i zamykanie ust
- marszczenie nosa
-marszczenie czoła
- wysuwanie języka na brodę
- unoszenie języka w stronę nosa
-oblizywanie warg
- ściąganie warg w „dziubek”
-rozciąganie warg
- naprzemienne ściąganie i rozciąganie warg (układ artykulacyjny jak przy głoskach „i” oraz „u”)
- „parskanie” –wprawianie warg w drgania
- nabieranie powietrza w usta-„nadymanie”policzków
-zagryzanie warg
- wykonywanie poziomych ruchów warg –w prawo i w lewo

W przypadku znacznie obniżonej motoryki narządów mowy na przykład w przypadku dziecięcego porażenia mózgowego stosujemy masaż logopedyczny.


• NAŚLADOWANIE ĆWICZEŃ ODDECHOWYCH


Ćwiczenia oddechowe mają przede wszystkim na celu kształtowanie prawidłowego toru oddechowego oraz wydłużanie fazy wydechowej.

Przykłady ćwiczeń:

- nauka dmuchania na kuleczki z waty, piórko, skrawki papieru
- dmuchanie baniek mydlanych
- zdmuchiwanie płomienia świeczki
- dmuchanie na wiatraczek


• NAŚLADOWANIE RUCHÓW Z ZAKRESU MOTORYKI MAŁEJ

Przykłady ćwiczeń:

- zaciskanie dłoni w piąstkę
- dotykanie dwóch zamkniętych piąstek
-dotykanie palców wskazujących
-dotykanie palcem wskazującym środka drugiej dłoni
-znak „karo”- stykanie się palców wskazujących i kciuków
- naśladowanie prostego rysowania


• NAŚLADOWANIE RUCHÓW Z ZAKRESU MOTORYKI DUŻEJ

Przykłady ćwiczeń:

- klaskanie
- tupanie nogami
- układanie dłoni na głowę
- wyciąganie rąk w bok
- wyciąganie rąk przed siebie
- klepanie po brzuchu
- klepanie po nogach


• NAŚLADOWANIE Z UŻYCIEM PRZEDMIOTÓW

Terapeuta siedzi naprzeciw dziecka. Na stole leżą 2 zestawy przedmiotów , których używać będziemy do prezentacji ruchu- jeden dla terapeuty i jeden dla dziecka. Terapeuta prezentuje ruch i wydaje polecenie „Zrób tak samo” , dziecko naśladuje ruch terapeuty. Podpowiedzią będzie podpowiedź manualna- tzn. łapiąc rączki dziecka wykonujemy ruch. (stopniowo wycofujemy podpowiedź zwiększając samodzielność dziecka)

Naśladowanie ruchów z użyciem przedmiotu , którego efekt jest widoczny:

Przykłady ćwiczeń:

- wkładanie klocka do miseczki
- odwracanie szklanki do góry dnem
- układanie prostej wieży z klocków, plastikowych kółek
- wkładanie łyżeczki do szklanki
- wkładanie pudełek jedno w drugie


Naśladowanie ruchów z użyciem przedmiotu , którego efekt nie jest widoczny:

Przykłady ćwiczeń:

- jeżdżenie samochodem
- całowanie misia
- mieszanie łyżeczką w szklance
- podrzucanie piłeczki


DOPASOWANIE

Dopasowanie stanowi doskonały wstęp do nauki mowy biernej i czynnej ponieważ uczy dziecko pracy z wykorzystaniem różnych materiałów ( przedmioty, zdjęcia , symbole) .Dzięki temu wykształca się reprezentacja symboliczna niezbędna do nauki korzystania z symbolu jako sposobu komunikacji. Dopasowanie uczy rozumienia związków asocjacyjnych a także stanowi podstawę do rozwinięcia umiejętności sortowania i klasyfikowania.

Terapeuta siedzi naprzeciw dziecka. Na stole leżą 2 przedmioty (obrazki).Terapeuta podaje dziecku przedmiot ( obrazek) pasujący tylko do jednego z tych leżących na stole , po czym wydaje polecenie „:Połóż gdzie pasuje”. W początkowym etapie podpowiadamy manualnie. Podpowiedzią może być też przysunięcie właściwego obiektu bliżej dziecka.



ETAPY KSZTAŁTOWANIA UMIEJĘTNOŚCI DOPASOWANIA

1. Dopasowanie 3D:3D czyli konkret do konkretu ( np. but do buta)
2. Dopasowanie 3D:2D czyli konkret do zdjęcia ( np. but do zdjęcia buta)
3. Dopasowanie 2D:2D czyli zdjęcie do zdjęcia ( np. zdjęcie buta do zdjęcia buta)
4. Dopasowanie podkategorii ( dopasowanie zdjęć czy obrazków różnych rodzajów butów)
5. Dopasowanie kategorii na zdjęciach czy obrazkach –np. zwierzęta, pojazdy, zabawki, meble, instrumenty.
6. Dopasowanie kolorów
7. Dopasowanie kształtów
8.Dopasowanie czynności
9. Dopasowanie na zasadzie asocjacji np. mydło do gąbki, pasta do szczoteczki do zębów, widelec do talerza.

ETAP WŁAŚCIWY

MOWA BIERNA

Rozwijanie mowy biernej ma na celu kształtowanie rozumienia mowy, które jest niezbędne do nauki mowy czynnej i komunikowania się z otoczeniem.

Umiejętności:

1. Rozumienia poleceń i ich wykonywanie

Terapeuta wydaje polecenie
Polecenia mogą być związane z manipulacją przedmiotami oraz z wykonywaniem jakiejś czynności.
Polecenia związane z manipulacją przedmiotami:
- daj piłkę (lalę, auto, kubek itp.)
- zbuduj wieżę
- uczesz się
- załóż czapkę
- umyj zęby

Polecenia związane z wykonywaniem jakiejś czynności:
- klaśnij
- tupnij
-daj cześć
- zrób pa, pa
- pokaż nos (brzuch, oko,ucho)

W miarę wzrostu stopnia rozumienia poleceń stopniowo zwiększamy stopień trudności ucząc poleceń złożonych :
- wstań i klaśnij
-klaśnij i tupnij
- połóż na szafce
- wyrzuć do kosza
-zapukaj w okno
-zanieś na półkę

2.Nauka rozpoznawania przedmiotów i ich nazw.

- Rozpoznawanie przedmiotów 3D
Na stole leży przedmiot np. but –terapeuta wydaje polecenie :”pokaż buta”. W kolejnym kroku
kładziemy na stole but i dystraktor ( inny przedmiot) i wydajemy to samo polecenie. Po wprowadzeniu nowego obiektu np. auta uczymy dziecko różnicować oba przedmiot-czyli na stole leży i but i auto a my wydajemy naprzemiennie polecenia „pokaż but”, następnie „pokaż auto”

- Rozpoznawanie przedmiotów 2D ( na zdjęciach)
W uczeniu tej umiejętności dziecko rozpoznaje na zdjęciach te same obiekty, które rozpoznawało w 3D oraz wprowadzamy kolejne zdjęcia według tych samych zasad.

- Rozpoznawanie czynności na zdjęciach
Przykłady poleceń:
- pokaż gdzie je
- pokaż gzie pije
- pokaż gdzie śpi
- pokaż gdzie idzie

- Rozpoznawanie osób na zdjęciach
Uczy rozpoznawania od najbliższych członków rodziny ( „pokaż gdzie mama”) po nauczycieli ,kolegów czyli osoby z najbliższego otoczenia dziecka.

- Rozpoznawania emocji na zdjęciach („pokaż gdzie smutnywesołyzły)

Zakres rozumienia mowy biernej uwarunkowany jest stopniem niepełnosprawności intelektualnej. W zależności od możliwości intelektualnych dziecka możemy rozszerzać repertuar słownictwa oraz pojęć o :
-przymiotniki (czystyrudny, ładny|brzydki)
- kolory (niebieskiżółtyzielony...)
-pomieszczenia w domu (kuchnia/łazienka)
- pojęcia związane z ilościa (dużo/mało)
- pojęcia związane z logicznym myśleniem („ pokaż co nie pasuje”)
- pojęcia związane z funkcją („ pokaż co służy do spania”)



MOWA CZYNNA

IMITACJA WERBALNA

Etapem wstępnym do kształtowania mowy czynnej jest imitacja werbalna. Imitacja werbalna polega na kształtowaniu artykulacji na zasadzie naśladownictwa. Terapeuta siedzi naprzeciw dziecka (lub przed lustrem) i bardzo wyraźnie z przesadną artykulacją wypowiada dźwięk, sylabę lub wyraz a dziecko powtarza. W początkowym etapie terapii lub z małymi dziećmi imitacja werbalna powinna być prowadzona w formie zabawy, gdzie nie wymagamy od dziecka idealnej artykulacja a jedynie wzmacniamy każde zachowanie werbalne czy każdą próbę komunikowania się.
Etapy imitacji:
- Wzmacnianie wokalizacji
Czasem należy „podążać za dzieckiem” –jeśli dziecko jest na etapie wokalizacji należy ją wzmacniać aby z czasem kształtować na podstawie takich swobodnych przypadkowo artykułowanych dźwięków kolejne głoski. W przypadku znacznie ograniczonej możliwości posługiwania się mową werbalną elementom wokalizacji nadajemy znaczenie. (np. jeśli dziecko wokalizuje „Aaa” nadajemy temu znaczenie „chcę do toalety”)
- Ćwiczenia dźwiękonaśladowcze.
Terapeuta naśladuje różnorodne odgłosy , zachęcając dziecko do imitacji. Wskazane jest wykorzystywanie ilustracji, zdjęcia danego obiektu oraz używanie gestu. (na tym etapie nie wymagamy jednak od dziecka używania gestu)
- Nauka imitowania głosek
Zaczynamy od głosek ,które są dla dziecka najłatwiejsze .
-Nauka imitowania sylab otwartych
- Nauka imitowania sylab zamkniętych.
- Nauka imitacji wyrazów.
- Nauka imitacji zdań.

NAZYWANIE

Nazywanie to kolejny etap opanowania mowy czynnej , który służy budowaniu funkcjonalnego systemu komunikacyjnego. Najważniejszym zadaniem takiego systemu jest wyrażanie potrzeb, wpływanie na swoje położenie i aktywność oraz komunikowanie się z otoczeniem (tworzenie podstaw dialogu).

Do nauki nazywania wykorzystujemy wszystkie obiekty i zdjęcia stosowane w nauce mowy biernej. Demonstrujemy dziecku ilustrację i pytamy „ co to jest?”, „ co robi?”. Ważne jest aby były to obiekty i czynności , które są bliskie dziecku czyli mogą służyć do wyrażania jego prósb i potrzeb czy do komunikowania się z otoczeniem.

W zależności od możliwości dziecka wprowadzamy kolejno:
-budowanie zadań prostych
- budowanie zadań złożonych
- budowanie prostych wypowiedzi
- budowanie złożonych wypowiedzi na dany temat

NAUKA GESTÓW WSPOMAGANA DŹWIĘKIEM I (LUB) SYMBOLEM

Przy braku możliwości posługiwania się mową czynną na poziomie wystarczającym do komunikowania się z otoczenie wprowadzamy komunikację alternatywną w postaci gestów.
Naukę gestów wspomagamy ilustracją i dźwiękiem .Na przykład przy wprowadzaniu gestu „jeść” prezentujemy dziecku ilustrację, zdjęcie lub symbol reprezentujący czynność jedzenia oraz komunikat werbalny „Am”.

Etapy wprowadzania gestu

1. Nauka gestu-uczymy na zasadzie naśladowania motoryki dużej lub małej –„zrób tak samo”
2. Prezentowanie gestu na polecenie –„pokaż śpi”
3. Prezentowanie ilustracji- pokazujemy śpiącą osobę i pytamy „pokaż co robi?”
4. Nauka stosowania gestu w konkretnych sytuacjach społecznych –nauczanie incydentalne.

Podstawowe gesty

- tak
- nie
- nie wiem
- jeść
- pić
- chce do toalety
- nie chcę


INCYDENTALNE NAUCZANIE MOWY

Incydentalne nauczanie mowy to kształtowanie zachowań werbalnych w sytuacjach społecznych, przeniesienie nabytych umiejętności komunikacyjnych poza przestrzeń terapeutyczną. Zachowania werbalne kształtowane są w środowisku naturalnym dla dziecka i stosowane w kontekście dla niego interesującym. Muszą to być sytuacje, aktywności czy przedmioty atrakcyjne dla dziecka. Zawsze musi to być sytuacja zainicjowana przez dziecko ale w zaaranżowanym kontekście przez terapeutę, gdzie głównym celem terapeuty jest prowokowanie do zachowania werbalnego.

Sposoby aranżowania sytuacji w incydentalnym nauczaniu mowy: (przykłady)

- Kontrolowanie dostępu do przedmiotu
Terapeuta prezentuje interesujący dziecko przedmiot i chowa go prowokując do aktywności słownej- dziecko musi powiedzieć głoskę „d”, sylabę „da’ bądź wyraz „daj” aby go otrzymać.

- Wycofywanie przedmiotów potrzebnych do wykonania czynności
Dajemy dziecku jogurt bez łyżeczki i mówimy „zjedz jogurt” –dziecko musi zwerbalizować prośbę.

- Rozpoczynanie ulubionych aktywności i wstrzymywanie jej
Bujając dziecko na huśtawce zatrzymujemy ja i czekamy na komunikat werbalny .

- Aranżowanie zabaw z powtarzaniem czynności
Podczas tego typu zabaw dziecko przy kolejnych powtórzeniach zawsze artykułuje ten sam komunikat słowny.