Konflikt w życiu szkolnym i budowanie kultury jego rozwiązywania

KONFLIKT W ŻYCIU SZKOLNYM

I BUDOWANIE KULTURY

JEGO ROZWIĄZYWANIA

Konflikty są wpisane w naszą codzienność. Stanowią powszechny element życia, czego wszyscy doświadczamy na co dzień i na co zwracają uwagę badacze i praktycy opisujący znaczenie konfliktów. Podkreślają przy tym ich destrukcyjny charakter, akceptując znaczenie kształtowania umiejętności ich rozwiązywania przez człowieka. Konflikty wybuchają z rozmaitych powodów. Część z nich ma swoje zakorzenienie w złych relacjach międzyosobowych w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole, zakładzie pracy. Są związane czy to z zaburzeniami procesu komunikowania się, czy z takim nagromadzeniem
emocji, które wymykają się spod kontroli i powodują otwarte waśnie.
Pojęcie „konflikt” ma swój łaciński rodowód, gdzie oznacza zderzenie, antagonizm, niezgodę, spór, dyskusję. W środowisku ludzkim konflikt oznacza walkę lub starcie dwóch ( lub więcej ) osób, które następują wówczas gdy:
1. zachowanie jednej ze stron przeszkadza w zaspokojeniu potrzeb drugiej lub
2. gdy mają one niezgodne ze sobą systemy wartości.

W szkole sytuacje konfliktowe mogą zachodzić między:
- dwoma uczniami, w tym między uczniami tego samego oddziału,
- uczniem i grupą uczniów,
- dwiema grupami uczniów,
- uczniem i nauczycielem,
- grupą uczniów i nauczycielem,
- dwoma nauczycielami,
- nauczycielem i grupą nauczycieli,
- rodzicem i nauczycielem,
- rodzicem i uczniem,
- grupą rodziców i nauczycielem,
- rodzicem i dyrekcją szkoły,
- grupa rodziców i dyrekcją szkoły,
- nauczycielem i dyrekcją szkoły,
- grupą nauczycieli i dyrekcją szkoły.
Listę tę można jeszcze wydłużyć biorąc pod uwagę pozostałych pracowników szkoły.

Przyczyny interpersonalnych konfliktów szkolnych (bo te nas tutaj interesują) są różnorodne. Uczniowie mogą wchodzić w konflikt z nauczycielami czy innymi pracownikami szkoły, mogą pozostawać w konflikcie z innymi uczniami. Oni tworzą to szczególne środowisko życia szkolnego, w którym spędzają znaczącą część swojego życia, z nimi kontakt jest nieuchronny. To oni wnoszą największy wkład w tworzenie się lokalnej kultury szkoły, wraz z jej obyczajowością, systemem wartości stanowiącym podstawę norm i dominujących wzorców zachowań. Patrząc z takiej perspektywy, widzimy wyraźnie, że szkoła nie jest tylko miejscem systematycznej nauki jednych (uczniów) i pracy innych (nauczycieli), lecz środowiskiem życia z bogatą kolorystyką ludzkich charakterów, czy jeszcze bogatszą siecią zdarzeń, w których uobecniają się ich emocje, sympatie i animozje, wiedza i doświadczenie, poglądy i przekonania, stereotypy i uprzedzenia. Przy takiej mnogości ludzi i sytuacji konflikty wydają się czymś naturalnym.
Konflikty między uczniami i nauczycielami powstają zazwyczaj w następujących obszarach:
• Konflikty w związku z ocenianiem osiągnięć ucznia przez nauczyciela: mamy tu do czynienia ze szczególnie dużą liczbą przedmiotów potencjalnych konfliktów. Począwszy od kryteriów oceniania, poprzez procedury oceniania, a skończywszy na normach ocen – wszystko to może być przedmiotem konfliktu.
• Konflikty powstające na tle zachowań uczniowskich:
przedmiotem konfliktu są zachowania uczniowskie nieakceptowane przez nauczyciela. Mogą to być zachowania agresywne, niszczenie mienia i urządzeń szkolnych, nieusprawiedliwiona absencja od zajęć szkolnych, niewłaściwe zachowanie w czasie lekcji itp. Ocena takich zachowań przez nauczycieli jest na ogół jednoznaczna. Nie tolerują oni tego typu zachowań i zazwyczaj wszelkimi możliwymi sposobami starają się je wyeliminować.
• Konflikty z powodu różnic osobowościowych:
część konfliktów szkolnych między uczniem i nauczycielem ma swoje źródło właśnie w odmienności cech osobowościowych. Tu nie chodzi już o efekty wychowania rodzinnego, lecz o różnice temperamentalne,
reaktywność emocjonalną, swoiste cechy charakteru, poziom inteligencji
w różnych jej sferach, zdolności specjalne, motywacje uczenia się, rodzaj i poziom aspiracji. Na to nakładają się jeszcze różnice w rozwoju fizycznym. W każdym z tych obszarów i uczeń, i nauczyciel funkcjonuje w sposób sobie właściwy. One wszystkie razem i każdy z osobna w sposób zasadniczy determinują kierunek ich działań, poziom zaangażowania w nie, wytrwałość w dążeniu do celu, implikują przebieg działania i determinują zdolność szacowania rezultatów. Wpływają na stosunek do obowiązków szkolnych i sposób ich wypełniania. Od nich zależy: tempo pracy, staranność wykonywania zadań, rodzaj komunikowania się, sposoby doświadczania i poziom rozumienia zdarzeń, w których uczestniczą uczniowie i nauczyciele.

Konflikty międzyuczniowskie

Ten rodzaj konfliktów jest w szkole jednym z najpowszechniejszych i najbardziej dokuczliwych. Głównie dlatego, że uczeń nie może uwolnić się od „towarzystwa” swoich rówieśników. Ze względów strukturalnych i organizacyjnych przebywa z nimi nieustannie. Rówieśnicy są częścią nie tylko publicznej przestrzeni szkoły, w której trudno o intymność i poczucie „własnego miejsca”, lecz także przestrzeni prywatnej, w dużej mierze konstruowanej „przy udziale” bądź też „ze względu na” rówieśników. Jakkolwiek byłoby, inni uczniowie są zawsze na bliższym czy dalszym planie szkolnego życia ucznia. Kontakty z nimi są dla niego nadzwyczaj istotne. Dzięki nim może on zaspokajać część swoich potrzeb, wśród których dominują potrzeby afiliacji, uznania, prestiżu, osiągnięć. Następuje wtedy proces nie tylko wzajemnego poznawania się. Grupa rówieśnicza zamienia się w silny katalizator ułatwiający młodemu człowiekowi autorefleksję. Uczy się on odczytywać emocje cudze i własne, uczy się je wyrażać i kontrolować. Poznaje zainteresowania rówieśników, ich potrzeby, uzdolnienia, świat wartości i wzorce zachowań. Napotyka na odmienne od swoich punkty widzenia kolegów na sprawy tkwiące w polu wspólnego doświadczenia. Uczy się, że cechy, takie jak: gotowość do współdziałania, koleżeńskość, chęć służenia pomocą to warunki utrzymywania dobrych relacji międzyrówieśniczych. Tak dzieje się głównie wtedy, gdy te kontakty przebiegają harmonijnie i uczeń ma poczucie wsparcia ze strony rówieśników, czerpiąc satysfakcję z obcowania z nimi. Czasem nawet odbywa się to kosztem emocjonalnego oddalania się od osób poprzednio uznawanych za autorytety (głównie rodziców), z którymi łączyły jednostkę silnie więzi. Teraz ich miejsce zajmują rówieśnicy. Ale kontakty z nimi mogą uczyć też czegoś całkowicie odmiennego. Gdy relacje z nimi nie są dobre, gdy wkracza w nie egoizm, pragnienie rywalizacji i chęć wygranej za każdą cenę, musi pojawić się konflikt. Dziecko odkrywa wtedy, że grupa kolegów jest wewnętrznie zróżnicowana, że ściera się w niej pragnienie dominacji z siłami oporu, gdzie raczej spór i rywalizacja, a nie harmonia i współdziałanie, są głównymi wyznacznikami codziennych uczniowskich zachowań.
Rozbudzona chęć dominacji, silna potrzeba uznania, pragnienie osiągnięć i nastawienie na maksymalizację nagród – to jedne z głównych powodów spięć z kolegami. Uczeń funkcjonuje w wyniszczającym go poczuciu zagrożenia ze strony rówieśników, z którymi musi prowadzić nieustanną walkę. Walka toczy się o stopnie szkolne, o życzliwość nauczycieli, o pozycję w grupie, o forsowanie własnych racji, o ochronę siebie w sytuacji odczuwanego zagrożenia, o prawo do wyrażania sprzeciwu wobec norm zespołowych,
których nie akceptuje.

Sposoby reagowania na konflikt

Sposoby reagowania na sytuacje konfliktowe zależą od wielu czynników: od przedmiotu konfliktu i siły towarzyszących mu emocji, od doświadczenia osoby w radzeniu sobie z napięciami towarzyszącymi konfliktom, od reakcji otoczenia i zachowań strony przeciwnej. Można wyróżnić pięć stylów reagowania na sytuacje konfliktowe:

Unikanie – jest to styl właściwy osobom odznaczającym się niskim poziomem
asertywności, które z jakichś powodów (np. negatywnych doświadczeń z przeszłości) każdy konflikt odczytują jako dysfunkcjonalny, niosący z sobą zagrożenie dla ich normalnego funkcjonowania. W odniesieniu do ucznia może to przybierać formę unikania kontaktów z nauczycielem lub z rówieśnikami, z którym pozostaje w sytuacji konfliktowej, unikanie niektórych zajęć szkolnych, wagarowanie, a nawet rezygnację z przysługujących każdemu uczniowi możliwości dochodzenia swych racji w sporze z nauczycielem, gdyby miało to wiązać się z koniecznością publicznej konfrontacji.

Rywalizacja – jest to styl zachowań w sytuacji konfliktowej właściwy osobom, które mają naturę wojowniczą i nie boją się konfrontacji, jeśli nawet oznaczałaby ona konieczność walki. Tacy uczniowie rywalizują więc o lepsze stopnie, przychylność nauczyciela, inne nagrody. Używają przy tym wielu sposobów na osiągnięcie sukcesu (wygranej), niekiedy sprzecznych z zasadami fair play. W rywalizacji międzyuczniowskiej spotykamy więc: agresję słowną i fizyczną, wzajemne oczernianie, pochlebstwo, formułowanie żądań wobec innych, donosicielstwo i oszukiwanie.

Łagodzenie – ten styl zachowań w sytuacjach konfliktowych jest charakterystyczny dla osób, które swoje relacje z innymi chcieliby układać w sposób harmonijny i właśnie bezkonfliktowy. Nawet jeśli miałoby się to dziać za cenę rezygnacji z realizacji ich własnych planów, ambicji, potrzeb. Uczniowie nastawieni na łagodzenie konfliktów mają zazwyczaj wyraźną potrzebę przynależności, odznaczają się wysokim poziomem identyfikacji z grupą rówieśniczą, lepiej niż inni widzą korzyści wynikające z dobrych relacji wewnątrzgrupowych. Są uspołecznieni, wykazując gotowość służenia innym pomocą. Choć niekiedy są wykorzystywani, a nawet wyśmiewani przez rówieśników za swą naiwność, tacy uczniowie zazwyczaj są lubiani za gotowość do udzielania innym pomocy, pogodę ducha i życzliwość wykazywaną w relacjach z innymi uczniami czy nauczycielami.

Kompromis – ten styl zachowania się w sytuacjach konfliktowych dosyć niesłusznie uznawany bywa za jeden z najbardziej pożądanych. Nie jest on bowiem równoznaczny z rozwiązaniem konfliktu (niektórzy błędnie utożsamiają
osiągnięcie kompromisu z sytuacją rozwiązania konfliktu), może stanowić dobry początek do osiągnięcia tego celu. Styl ten cechuje uczniów skłonnych poszukiwać dróg wyjścia z trudnej sytuacji, jaką bywa sytuacja konfliktowa,
gotowych do ustępstw. Jest on skuteczny najczęściej wtedy, gdy strony konfliktu są gotowe zaakceptować fakt, że z części własnych pragnień, potrzeb trzeba będzie zrezygnować po to, by druga strona – której nie traktuje się jak wroga, lecz raczej jak konkurenta – mogła także coś zyskać dla siebie.

Kooperacja – jest to styl, który należałoby ocenić najwyżej spośród wymienionych. Różni się on od kompromisu tym, że oznacza gotowość stron konfliktu do zaakceptowania oczekiwań, potrzeb, celów drugiej strony, bez konieczności rezygnowania z własnych. Wspomniana wyżej rywalizacja ustępuje tu miejsca współpracy, w której obie strony łączy jakaś elementarna wspólnota wartości, w imię których podjęcie działań kooperacyjnych jest dla stron konfliktu rodzajem imperatywu.

Sposoby rozwiązywania konfliktów szkolnych

Thomas Gordon w swoim poradniku dla nauczycieli pt. „Wychowanie bez porażek w szkole”, opisuje trzy metody rozwiązywania konfliktów . Pierwsza metoda opiera się na autorytarnym podejściu nauczyciela do ucznia gdzie stroną wygraną jest nauczyciel. Jest to szybka metoda w sytuacjach, które wymagają skutecznej i nagłej interwencji. Nie uwzględnia potrzeb ucznia, często wymaga stosowania przymusu, a także hamuje twórczą inicjatywę ucznia, przeszkadza w doprowadzeniu do wspólnego rozwiązania. Druga metoda – permisywistyczna, polega na szybkim rozwiązaniu sporu poprzez kapitulację nauczyciela. W tym wypadku nie zostają zaspokojone potrzeby nauczyciela, pokazuje on swoją bezsilność, wycofanie. Nauczyciel traci autorytet.
Zarówno pierwsza jak i druga metoda opiera się na układzie wygrany-przegrany. Konflikt kończy się zaspokajając tylko potrzeby jednej strony.
Metoda trzecia proponowana przez autora „Wychowania bez porażek w szkole” opiera się na takim podejściu do konfliktu gdzie zostaną zaspokojone potrzeby obu stron biorących udział w sporze. Innym ważnym aspektem tego rozwiązania jest brak przegranych. Rozwiązywanie problemu za pomocą tej metody składa się z sześciu etapów (kroków), a mianowicie:
1. Określenie problemu.
2. Szukanie możliwych rozwiązań.
3. Ocena rozwiązań.
4. Wybór najlepszego rozwiązania.
5. Wypracowanie sposobów jego realizacji.
6. Stwierdzenie, jak wybrane rozwiązanie sprawdziło się w praktyce.

Podczas rozwiązywania sporów trzecią metodą ważne jest uświadomienie sobie tego, że relacje między nauczycielem a uczniem opierają się na wzajemnym poszanowaniu odrębności, życzliwości i zaufaniu oraz na tym, że ma się świadomość istnienia niezaspokojonych potrzeb drugiej osoby. To zaspokojenie potrzeb obu stron służy wzmocnieniu więzi. Poza tym ludzie chcą kierować zazwyczaj swoim losem, a wobec przymusu i kontroli ze strony innych okazują wrogość i bunt. Takie zachowanie niejednokrotnie cechuje uczniów. Inną pozytywną cechą opisanej metody jest wyzwalanie twórczego myślenia oraz wzbogacanie doświadczenia zarówno nauczycieli jak uczniów. Uczniowie stają się bardziej odpowiedzialni i dojrzali.

Inne metody rozwiązywania konfliktów

Mediacja

Mediacja to dobrowolne i poufne porozumiewanie się stron w konflikcie w obecności bezstronnej i neutralnej osoby trzeciej – mediatora. Mediacja ma na celu dojście do ugody obu stron. Mediacja pełni rolę sprawiedliwości naprawczej. Jest to narzędzie, które powinno satysfakcjonować obie strony konfliktu i jednocześnie dawać poczucie zadowolenia samemu nauczycielowi. Czasem mediacja nie jest gwarantem dojścia do porozumienia, jednak uczestniczenie w niej niesie pewne korzyści. Na przykład daje szansę nauczycielom na poprawę kontaktu z uczniami, pozwala aby strony konfliktu mogły przedstawić swoją wersję wydarzeń. Mediacja uczy wzajemnego dialogu, szacunku, respektowania praw. To, że przeciwne strony powiedzą sobie, co jest dla nich ważne, na pewno spowoduje zmniejszenie napięcia między nimi. Zwróćmy uwagę, że nieodłącznym czynnikiem w mediacji będą podstawowe elementy efektywnej komunikacji, czyli aktywne słuchanie i wysyłanie komunikatów typu JA .Nauczyciel, który podejmuje się mediacji musi pamiętać o tym, aby nie narzucać swojego zdania. Ma zachować neutralną postawę, towarzysząc stronom ma ułatwić proces porozumienia się. Nauczyciel mediator musi uważnie wysłuchać obu stron, będąc neutralnym w stosunku do nich. Musi rozpoznać bariery komunikacyjne jednocześnie właściwie reagować na zakłócające zachowania stron, sam pozostając spokojny i opanowany. Dobry mediator powinien umieć nawiązać kontakt z innymi, sprawić by ludzie chcieli z nim rozmawiać. Powinien wzbudzać zaufanie, potrafić słuchać. Ważnym momentem w prowadzeniu mediacji jest indywidualna rozmowa z uczestnikami sporu. Następnym krokiem jest pomoc w zrozumieniu danej sytuacji i wskazanie jak najwięcej elementów pozytywnych wynikających z dialogu. Po wysłuchaniu stron należy doprowadzić do rozmowy pomiędzy zainteresowanymi. Jest to bardzo trudne, gdyż uczestnicy zawsze próbują przedstawić daną sytuację, by pokazać siebie w jak najlepszym świetle. Mediator musi zrozumieć motywy postępowania każdej ze stron, by następnie uświadomić konsekwencje danych poczynań. Przyjmie do wiadomości decyzje stron, a następnie zorientuje się, czy strony ponoszą za nie odpowiedzialność. Nie będzie narzucał własnego zdania tylko będzie starał się znaleźć jak najbardziej optymalne dla stron rozwiązanie. Musi przy tym pamiętać, że nie może zadecydować za strony, ma tylko dostarczyć sytuacji do analizowania przeżytych doświadczeń. To strony konfliktu wypracowują rozwiązanie na drodze dialogu i porozumienia.

Konferencje sprawiedliwości naprawczej

Inną skuteczną metodą rozwiązywania konfliktów są tzw. konferencje sprawiedliwości naprawczej. W odróżnieniu od mediacji są spotkaniami nie tylko stron będących w konflikcie, ale również osób wspierających zarówno stronę pokrzywdzoną jak i sprawcę. Konferencje sprawiedliwości naprawczej są bardzo dobrym czynnikiem wychowawczym w sprawach, w których zaangażowanych jest wielu przedstawicieli szkoły, w przypadku uczniów, którzy notorycznie łamią ustanowione przez szkołę normy i zasady.

Podsumowanie

Uczeń rozpoczynając swoją edukację przychodzi do szkoły z pewnym wyobrażeniem i oczekiwaniami. Niestety nie zawsze wszystko układa się tak, jak tego oczekuje. To samo można odnieść do rodzica i nauczyciela. Każdy człowiek zawiera w sobie bagaż doświadczeń, posiada zgromadzone odmienne informacje, to wszystko różni nas od siebie, sprawia, że mamy różny sposób myślenia, różne potrzeby i wartości. Kiedy wchodzimy w relacje z drugą osobą zdarza się , że napotykamy na trudności w porozumieniu się z nią. To często prowadzi do sytuacji konfliktowych, których nie brakuje w środowisku szkolnym. Aby nie pogubić się w natłoku spraw, należy nauczyć się konstruktywnie współdziałać z innymi oraz efektywnie rozwiązywać narastające problemy.


Bibliografia

1. Cywińska M., Konflikty interpersonalne wśród dzieci, ERUDITUS, Poznań 1995
2. Chełpa S. , Witkowski T., Psychologia konfliktów, WSiP, Warszawa 1995
3. Gordon T., Wychowanie bez porażek w szkole, PAX, Warszawa 2004
4. Jagieła T., Trudny uczeń w szkole, Rubikon, Kraków 2005
5. Uniszewski Z., Konflikty i negocjacje, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000