Poezja i jej znaczenie w wychowaniu przedszkolnym

Poezja i jej znaczenie w wychowaniu przedszkolnym.

Tekst poetycki pojawia się najwcześniej w historii literatury dziecięcej, i w samym życiu dziecka. W poezji, bowiem dziedzina twórczości dla dzieci wyodrębnia się najwcześniej. Stało się to nie tylko przed powstaniem specjalistycznej literatury dziecięcej, ale jeszcze w okresie przed piśmiennym. Najstarsze przekazy poetyckie z jakimi stykał się mały odbiorca, należały do poezji ludowej. W folklorze literackim wszystkich narodów znajdziemy wydzielone grupy tekstów, które wykorzystywano w obcowaniu z dziećmi. Będą to przede wszystkim kołysanki- pieśni śpiewane nad kolebką dziecka. Wiele z nich istnieje w folklorze polskim.

„ Lulajże mi lulaj
Carne ocka stulaj
Jak mi stulis ocka
Śpijże do północka

Chociaż najstarsze polskie przekazy tekstów kołysankowych pochodzą dopiero z XIX w.,
Zachowały się jednak świadectwa o tym, iż kołysanki jako wyodrębniony i uświęcony tradycją gatunek istniały już znacznie dawniej.
Inna grupą utworów stanowią teksty śpiewane lub wypowiadane przez dorosłych w trakcie pierwszych zabaw ruchowych czy manipulacyjnych z dzieckiem. Słowo jest w nich ściśle związane z melodią lub gestem( podrzucanie na kolanach, klaskanie rękami) np. Idzie rak nieborak, jak uszczypie będzie znak. Do dalszych jeszcze grup należą, gadki, porzekadła, zagadki i przysłowia.
Ich struktura i treść ujawniają ukryty zamiar dydaktyczny i wskazują, że służyć one miały edukacji młodego pokolenia i przekazywaniu mu najprostszych praw przyrody, dyrektyw socjotechnicznych i uogólnień dotyczących społecznego życia. Można przypuszczać, że taka właśnie grupa utworów stała się z czasem punktem wyjścia dla powstania poezji dydaktycznej dla dzieci i takich gatunków, jak bajeczka dziecięca.
W miarę rozwoju mowy i dyspozycji do życia społecznego wchodzenia w krąg zabaw rówieśniczych, dzieci podejmują również same aktywną rolę w twórczości poetyckiej, tworząc dział folkloru zwany folklorem dziecięcym.
Obejmuje ono różne typy utworów literackich począwszy od najbardziej popularnej wyliczanki, czyli tekstu pozwalającego ustalić podział ról w zabawie, poprzez „ zamawianki”, czyli rodzaj zaklęć magicznych mających zapewnić sukces w zabawie ( skuś baba na dziada, żeby dziad babę zjadł), rymowane ciągi wyzwisk i przezwisk ( jak ja świnia to ty wieprz, ja jestem ciasto a ty pieprz), przysłowia kodyfikujące zasady współżycia społeczności dziecięcej ( kto daje i odbiera, ten się w piekle poniewiera) teksty wykorzystywane jako fabuła grupowych zabaw, gier i pląsów.
Dzieci stykają się z poezją, tak jak z całą literaturą, za pośrednictwem tekstów o charakterze ogólnodostępnym bądź też sytuacji czy uroczystości tworzonych w zasadzie na użytek dorosłych, lecz takich, z których dzieci nie były wykluczone. Należały do nich uroczystości rodzinne i towarzyskie, święta obrzędowe (wesela, chrzciny, dożynki i inne) widowiska jarmarczne, życie religijne ( pieśni i poematy kościelne). Jednym ze źródeł kontaktu dziecka z poezją był teatr, w którym brało ono udział nie tylko jako widz, lecz również często jako wykonawca ( jasełka, pasje, a także widowiska świeckie).
Odrębna poezja dla dzieci, pisana specjalnie pod kątem potrzeb wychowania młodego czytelnika, zaczęła powstawać w wieku XVIII. W Polsce za twórcę poezji dla dzieci uważa się S. Jachowicza – pedagoga, poetę i tłumacza.
W twórczości Jachowicza na czoło wysuwa się gatunek literacki zwany powiastką ( Nie rusz Andziu tego kwiatka..., Raz swawolny Tadeuszek...,lub bajka Pan kotek był chory i leżał w łóżeczku). Pierwszy z tych dwóch gatunków stanowiący zminiaturyzowaną formę opowiadania, przedstawił w formie rymowanej i rytmizowanej wybrane sytuacje wychowawcze, skonstruowane wg modelu przestroga- nieposłuszeństwo-kara.
Podobną funkcje pełniła bajka, lecz posługiwała się postaciami zwierząt i przykładami z ich życia. Jachowicz również tworzył wiersze, które możemy określić jako obrazki przedstawiające różne środowiska społeczne (rzemieślników, chłopów), ukazywał także w swych utworach polski pejzaż i przyrodę, ludowe obyczaje i obrzędy.
Twórczość Jachowicza spełnia funkcje dydaktyczną. Wiele jego utworów znalazło się w śpiewnikach dziecięcych dziecięcych tej formie przetrwało wiele lat w szkołach i przedszkolach.
W drugiej połowie XIX wieku ważne dla rozwoju poezji dla dzieci staje się nazwisko M. Konopnickiej. Prócz wielkiego talentu literackiego Konopnicka dysponowała znakomitym zmysłem obserwacyjnym, umiejętnością zrozumienia psychiki dziecka i doskonałym wyczuciem nowych prądów w pedagogice i psychologii. Przyznawały one dziecku prawo do zabawy i fantazjowania, pozawalały mu patrzeć na świat ze swoiście dziecięcego punktu widzenia, podważały efektowność kary i groźby jako środków wychowawczych.
Pogodna atmosfera utworów Konopnickiej oraz wprowadzenie takich środków literackich, jak animizacja i antropomorfizacja otaczającego świata, humor, fantastyka, przygoda- przyczyniły się do długotrwałej żywotności jej wierszy i ich współczesnej jeszcze aktualności.
W poetyckim dorobku Konopnickiej, na który składają się m.in. tomiki wierszy oraz poetyckie opowieści „Na jagody”, „O Janku Wędrowniczku”, „Szkolne przygody Pimpusia Sadełko” znajdujemy typowe dla przeżyć dziecięcych sytuacje: zabawy naśladowcze, fantazję, splatające się nierozerwalne z rzeczywistością dziecięce marzenia i tęsknoty.
Wśród aktualnie żywych tekstów poetyckich Konopnickiej na czoło wysuwają się względem popularności wiersze zebrane w Śpiewniku dla dzieci z muzyką Z. Nosowskiego.
Zawarte w nich treści mogą być klasycznym przykładem umiejętnego trafnego kształtowania uczuć patriotycznych.
Wśród licznych kontynuatorów działalności Konopnickiej na przełomie XIX i XX wieku warto wymienić nazwisko W. Bełzy, autora znanego wiersza „Kto ty jesteś – Polak mały”, który stał się fundamentem edukacji patriotycznej wielu polskich dzieci.
Okresem bardzo intensywnego rozwoju poezji stało się dwudziestolecie międzywojenne. Przyniosło ono rozwój tak zwanej szkoły folklorystycznej, zapoczątkowanej przez Rogoszównę, a rozwijanej przez takich poetów jak: J. Porazińska, H. Januszewska i wielu innych naśladowców. Nurt folklorystyczny nawiązywał do gadki i powiastki ludowej, przekazywano w nim i adoptowano na użytek dziecka przysłowia i ludowe baśnie przekazywano środowisko wiejskie i wiejskiego bohatera, wprowadzano małego czytelnika w kulturę ludową, nawiązywano emocjonalnie z polskim pejzażem, tradycją, obrzędem, rekwizytem wiejskiego życia codziennego. Do najbardziej znanych zbiorów tekstów tego nurtu należą : „W. Wojtusiowej izbie” J. Porazińskiej, „Z góry na mazury” H. Januszewskiej, „O tym jak się rzep psiego ogona przyczepił „ M. Konopnickiej, „Wesołe historie”
E. Szelburg- Zarębina.
Istotnym osiągnięciem poezji dla dzieci okresu dwudziestolecia międzywojennego była twórczości J. Tuwima i J. Brzechwy. Zbiory poezji „Kaczka dziwaczka „, „Tańcowała igła z nitką”, Brzechwy oraz „Lokomotywa” i „Słoń Trąbalski” J. Tuwima zostały przyjęte jako prawdziwa rewolucja w ówczesnej poezji dla dzieci. W wierszach obu autorów pojawił się humor, zabawa i śmiech. Źródłem humoru staje się samo słowo, jego znaczenie i brzmienie- tak jak w wytworach folkloru dziecięcego- staje się przedmiotem igraszek poprzez przekręcanie czy usuwanie w nieoczekiwanym kontekście „baran się rozindyczył a indyk rozbaraniał.”
Narzędziem oddziaływania poetyckiego często stają się wyrazy dźwiękonaśladowcze jak np. w „Lokomotywie”, „Ptasim radiu”. Twórczość Brzechwy i Tuwima naruszała także utratę konwencji natury wychowawczej, przyjęte dotąd w poezji dla dzieci.
Gdy porównamy ją z modelem oddziaływania ustalonym przez poezję jachowiczowską- zobaczymy, że następuje tu kompletne odwrócenie ról. Dawniej dzieci „istniały” w utworach jedynie po to by popełniać wykroczenia i błędy, a dorośli, by pouczać i korygować. Obecnie w wierszach popełniają głupstwa przede wszystkim dorośli. Działalność poetycka Brzechwy i Tuwima przyczyniła się także do walki z przesładzaniem wierszy dla dzieci. Zamiast kotków, piesków, króliczków- stonoga, wieprz, żółw, krokodyl, sroka.
Okres powojenny nie był zbyt owocny dla rozwoju poezji. Kontynuują swą twórczość wszyscy najciekawsi poeci okresu międzywojennego. Najsilniejszym obciążeniem poezji dla dzieci lat powojennych było powierzenie jej funkcji agitacyjno- propagandowych.
W propagandowych latach 50-tych tworzyli Janczarski, Kubiak oraz Chotomska jedna z najlepszych najciekawszych kontynuatorek spuścizny literackiej Brzechwy i Tuwima.
W latach sześćdziesiątych twórczość dziecka- majsterkowanie, rysowanie i lepienie z plasteliny jest bardzo częstym motywem utworów literackich np. A. Kamieńska „W królestwie Plasteliny”.
W poezji dla dzieci epoki współczesnej wart jest zauważenia Ks. J. Twardowski, który pisze polszczyzną prosta, zwyczajną ukazuje w swej twórczości wartości i dobro najwyższe.
Okresem życia, w którym zainteresowania poetyckie dzieci są najsilniejsze i najpowszechniejsze, okresem zresztą, w którym wiek dzieci nie tylko słucha, ale również odtwarza, a nawet i tworzy pozycję- jest wiek przedszkolny.
Duże znaczenie przypisuje się pierwszym kontaktom i doświadczeniom z poezją dla dalszej drogi i rytmu rozwojowego dziecka. Wychowawcze możliwości literatury dla dzieci w stosunku do najmłodszych jej odbiorców są bardzo duże. Składa się na to wiele przyczyn związanych z właściwościami tego wieku, a m. in. ze skłonnością do naśladownictwa, identyfikowania się z postaciami literackimi, szybkim rozwojem mowy i myślenia, aktywnością poznawczą i zabawową, wrażliwością emocjonalną, intensywnością w poznawaniu i przeżywaniu świata, a jednocześnie niepowtarzalnym dla dzieci autorytetem osób dorosłych- rodziców i wychowawców.
Wprowadzenie dziecka w świat literatury jest bardzo ważne gdyż jest to wprowadzenie
i otwarcie na świat bogatych wartości, jakie zawiera w sobie literatura piękna. Stały kontakt ze starannie dobranymi utworami literackimi z zakresu poezji- piękną książką zawierającą obok tekstu literackiego prawdziwe artystyczne ilustracje, budzi wrażliwość estetyczną dziecka, a jednocześnie sprzyja rozwijaniu jego postaw twórczych, wyzwalaniu form ekspresji słownej, plastycznej. Wychowawcze możliwości literatury dotyczą także rozwoju intelektualnego.
Zasób doświadczeń małego dziecka jest niewielki, jego obserwacje i spostrzeżenia związane są z najbliższym otoczeniem. Kontakt z literaturą poszerza możliwości poznania świata ludzkich losów i obyczaju w perspektywie historii i przestrzeni innych lądów i krajów, pozwala na uczestnictwo w wydarzeniach niedostępnych własnym doznaniom i obserwacjom.
Starannie dobrane utwory literackie ukazują ich odbiorcom wzory pięknej mowy. Utrwalane w pamięci fragmenty tekstów stają się przykładem poprawnego języka i mogą mieć wpływ na doskonalenie funkcji mowy pod względem dźwiękowym i gramatycznym. Kontakt z literatura aktywizuje myślenie, procesy porównywania, analizowania, szukania przyczyn i skutków, wyciągania wniosków, tworzenia elementarnych pojęć, sprzyja ćwiczeniom pamięci, uwagi.
Utwór literacki, podobnie jak intelekt wpływa na sferę emocjonalna dziecka. Świadczy o tym niezmiernie żywa reakcja dziecka tj. śmieje się, płacze, nieruchomieje w momentach napięcia. Ma to doniosłe znaczenie w dziedzinie wychowania społecznego. Oddziaływając tak silnie na uczucia, ukazując postacie, bohaterów, którymi dzieci się identyfikują, przykłady społecznych stosunków, konfliktów, wyborów, literatura pozwala lepiej zrozumieć innych ludzi. Dziecko słuchając czytanego tekstu kreuje postacie bohaterów, ich losy, tworzy własne wyobrażenie przedstawionych wydarzeń. Takie rozbudzenie wyobraźni dziecka, uruchamia jego możliwości kreacyjne i interpretacyjne.
Poprzez odpowiedni dobór utworów literackich można zrealizować możliwości wychowawcze literatury. Nauczyciele przedszkoli, starają się wzmacniać uczucia więzi rodzinnej, rozwijać przywiązanie do rodzinnego domu, mogą sięgać po utwory literackie nasycone klimatem domowego ciepła i wzajemnego zrozumienia. Można sięgnąć po utwory współczesnych poetów: T. Kubiaka „Kocham Ciebie mamo”, J. Ratajczyka „Pokój z kukułką”.
Wiele radości dostarczają przedszkolakom utwory Cz. Janczrskiego m. in. opowiadania: „ O Misiu Uszatku”, „Dzień w przedszkolu” , „Cztery małe krasnoludki” , „Tęcza Małgosi”.
Utwory te bawią dzieci, a zarazem mogą stać się platforma pierwszych społecznych kontaktów, zachęcić do prób nawiązywania wspólnej zabawy, ulotnych wprawdzie jeszcze, ale już przyjacielskich więzi.
Polska literatura, odkąd powstała, odgrywała w naszym kraju ważna rolę społeczną. Umacniała i rozwijała uczucia przywiązania do rodzinnej ziemi, budziła świadomość narodową. Wymienione te funkcje pełni także obecnie.
Wśród utworów dla dzieci wiele jest pozycji, które ukazują piękno polskiej przyrody i obyczaju. W przedszkolach ciągle żywe są książki M. Konopnickiej, a szczególnie „ Na jagody” wybrane utwory ze tomiku, „Co słonko widziało”, „W. Wojtusiowej izbie”, „Psotki Śmieszki” J. Porazińskiej, oraz muzyczne wiersze H. Januszewskiej. Piękne są także kołysanki ze zbioru „Chodzi, chodzi Baj po ścianie”, na który złożyły się utwory J. Czechowicza, K. Iłłakowiczówny, H. Januszewskiej i teksty ludowe.
W książce Cz. Janczarskiego „Nasza ziemia i słońce” znalazły się wiersze o treści patriotycznej, a między innymi wiersz pt., Co to jest Polska.”
Natomiast pozycja tego samego autora „Płynie Wisła płynie” może stać się pierwsza lekcja geografii, bawiąc może być pomocna w zdobywaniu i utrwaleniu wiadomości o wybranych miastach i regionie Polski.
Wiele utworów wzbudza zainteresowanie przyrodą.
Krótkie wierszyki stanowią inspiracje interesujących zajęć i odkryć w ogrodzie, parku i lesie, zgodnie z rytmem pór roku. Można z nich zaczerpnąć wiele pomysłów, jak uczyć dzieci obserwowania roślin i zwierząt w ich naturalnym środowisku w kolejnych porach roku.
Należy także podkreślić, ze utwory literackie mogą także wzbogacić zabawy i zajęcia mające na celu kształtowanie pojęć matematycznych. Służą temu doskonale utwory J. Porazińskiej o dziwach i czarach, jakie dzieją się w Wojtusiowej izbie. Podobne możliwości stwarzają teksty H. Bechlirowej ze zbioru w karwalowej gospodzie.
Przekazywanie poezji wymaga od nauczycieli możliwego zapoznania się z utworem w celu właściwego doboru środków żywego słowa do wyrażania nastroju i poetyckiego piękna dzieła poety. Ważne jest również stworzenie nastroju współbrzmiącego z treścią i formą językową wiersza. Utwory, w których autor pragnie ukazywać poetycko przetwarzany świat przyrody, dobrze jest przekazywać w naturalny, dobrany do treści wiersza scenerii. Na przykład obserwując z dziećmi pierwsze wiosenne listki możemy zacytować wiersz J. Kulmowej „Młode listki” a w kwitnącym sadzie utwór M . Konopnickiej Jabłonka.
Ciekawie również mogą wypaść deklamacje na tle specjalnie dobranej muzyki.
Niedługie łatwe wierszyki podobają się najmłodszym mogą im towarzyszyć przy czynnościach samoobsługowych, zabawie z lalką czy klockami, zachęcić do obserwacji przyrody. Dzieci słuchają i łatwo je zapamiętują.
Wczesne kontakty dziecka a literaturą są bliskie zabawie i różnym formom dziecięcego teatru. Swoje przeżycia związane z teatrem literackim, dziecko chętnie wyrażają w ruchu, tańcu,śpiewie czy twórczości plastycznej.


Bibliografia

1. Frycie S.(red)(1982). Kultura literacka w przedszkolu.
Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
2. Przecławska A. (1978). Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania.
Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
3. Żórakowski B. (1999). W świecie poezji dla dzieci.
Kraków: Impuls.
4. Żórakowski B. (1999). Literatura. Wartości. Dziecko.
Kraków: Impuls.