Dyslalia - zaburzenia artykulacyjne

Termin dyslalia( z grc. dys = zaburzenie, lalia = mowa) po raz pierwszy został wprowadzony w 1827 r. przez J. Franka - profesora Uniwersytetu Wileńskiego. Użył on tego terminu dla określenia wszystkich rodzajów zaburzeń o różnej etiologii.

Dyslalia to nieprawidłowość w wymawianiu jednej głoski, wielu głosek, a nawet niemal wszystkich głosek od razu. Przy zachowanym rytmie, melodii i akcencie, sama mowa jest niewyraźna, mało lub zupełnie niezrozumiała (Demel G. Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola)

S. Grabias w Logopedycznej Klasyfikacji Zaburzeń Mowy umieszcza dyslalię w klasie zaburzeń mowy związanych z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi. Dyslalia znalazła się w grupie, w której kompetencje nie wykształcają się w ogóle lub wykształcają się w stopniu niewystarczającym dla prawidłowej realizacji wypowiedzi w związku z niewłaściwie funkcjonującym słuchem fonematycznym.
Według I. Styczek dyslalia ( alalia ) to opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych.

Przyczyny dyslalii
Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego :
- nieprawidłowa budowa języka ( język zbyt długi, za duży makroglosja,
za krótki, zbyt gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe);
- nieprawidłowa budowa podniebienia [zbyt mocno wysklepione, wąskie podniebienie twarde, tzw. gotyckie podniebienie: rozszczep podniebienia];
- zniekształcenie zgryzu [zgryz otwarty, przodozgryz, tyłozgryz]
- anomalie zębowe [trwałe: diastema szpara między pierwszymi siekaczami, protruzja - czyli wychylenie korony górnych zębów przednich na zewnątrz jamy ustnej, retruzja, czyli wychylenie górnych zębów przednich do wewnątrz jamy ustnej; oraz anomalie zębowe przejściowe, jak w czasie wymiany uzębienia];
- przerost trzeciego migdałka;
- polipy;
- skrzywienie przegrody nosowej;
- przerost śluzówki nosa.
Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:
- niska sprawność języka, warg;
- trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady;
- Zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe;
- Nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego;
- Brak pionizacji języka, tzw. infantylne połykanie [prowadzące do wsuwania
języka między zęby].
Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:
- zaburzenie analizy i syntezy słuchowej
- wybiórcze upośledzenie słuchu

- obniżenie słyszalności [niedosłuch, głuchota]
- zaburzenie słuchu fonematycznego.
Warunki niesprzyjające uczeniu się mowy [dyslalia związana z czynnikiem społecznym]:
- nieprawidłowe wzorce wymowy
- nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania i postawy rodziców
- brak stymulacji rozwoju mowy.
Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego [dyslalia ośrodkowa; dyslalia centralna, występujące w przypadku afazji i dyzartrii].
Psychiczne podłoże dyslalii [brak zainteresowania mową innych; odczuwanie własnych wypowiedzi jako czegoś trudnego, męczącego i w związku z tym ograniczanie ich, co nie sprzyja normalnemu rozwojowi mowy dyslalia asocjacyjna].
Opóźniony rozwój psychomotoryczny [dyslalia rozwojowa] i emocjonalny.

Według klasyfikacji zaproponowanej przez L. Kaczmarka (1966), wyróżniamy trzy rodzaje dyslalii:
dyslalię jednoraką - kiedy tylko jeden fonem jest realizowany odmiennie.
Dyslalia jednoraka może być:
a) prosta - zniekształcenie tylko jednej cechy dystynktywnej fonemu
(np. dźwięczności czy miejsca artykulacji, lub też jest realizowana cecha, której on nie posiada - s – š],
b) złożona - jednoczesne zniekształcenie kilku cech dystynktywnych fonemu [np. miejsca artykulacji, miękkości i dźwięczności np. zamiany ż –ś],
c) wieloraka - wadliwa realizacja fonemów w obrębie dwu i więcej stref artykulacyjnych, kiedy kilka lub kilkanaście fonemów realizowanych jest niezgodnie z tradycyjną normą.
Dyslalia wieloraka może być:
a) prosta - wadliwa realizacja fonemów w obrębie jednej strefy artykulacyjnej; zniekształceniu ulega jedna cecha dystynktywna fonemów (np. dźwięczność, w przypadku zamieniania g na k , d na t ).
b) złożona - jednoczesne zniekształcenie kilku cech dystynktywnych (np. g zamieniane na t, czyli brak realizacji dźwięczności i zamiana miejsca artykulacji);
d) dyslalia całkowita - wadliwa wymowa w obrębie kilku sfer artykulacyjnych; wypowiedź realizowana jest za pomocą elementów prozodycznych- rytm, melodii, akcentu, bełkot obejmuje około 70% systemu fonetycznego.

W obrębie dyslalii G. Jastrzębowska wyodrębniła następujące wady wymowy:
- sygmatyzm - nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych
[ś,ź,ć,dź ; s,z,c,dz ; sz,ż,cz,dż];
- rotacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [r] ;
- kappacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [k] ;
- gammacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [g] ;
- lambdacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [l] ;
- betacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [b] ;
- mowa bezdźwięczna - wymawianie głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięczne
odpowiedniki [np. g – k]
oraz inne odchylenia od normalnej artykulacji.

Rodzaje wad wymowy
Sygmatyzm
Należy do najczęściej spotykanych zaburzeń artykulacji [tj. seplenienie, szeplenienie) czyli nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, jednego, dwóch lub wszystkich trzech szeregów [tj. s,z,c,dz ; ś,ź,ć,dź ; sz,ż,cz,dż]. Zaburzeniu może ulec artykulacja jednej, kilku lub nawet kilkunastu głosek.
Rozróżnia się następujące rodzaje sygmatyzm:
- sygmatyzm interdentalny, polega na tym, że przy wymowie głosek s, z, c, dz język wsuwa się między zęby w linii środkowej lub bocznej, dolna szczeka jest opuszczona, brak zwarcia zębów. Brzmienie głosek jest tępe
- sygmatyzm boczny charakteryzuje się nieprzyjemnym brzmieniem. Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka. Szczelina nie tworzy się wzdłuż linii i środkowej języka, lecz z boku. Układ warg jest nieprawidłowy, rozchylają się one w miejscu przechodzenia powietrza.
- sygmatyzm wargowo- zębowy polega na tworzeniu się szczeliny pomiędzy dolną wargą i krawędzią górnych siekaczy. Układ podobny jak przy wymowie głoski f.
- sygmatyzm przyzębowy powstaje przy płaskim ułożeniu języka. Wzdłuż języka nie tworzy się rowek. Powietrze przychodzi szerokim strumieniem. Brzmienie głosek jest przytępione.
Rotacyzm [reranie]
Jest to nieprawidłowa wymowa głoski [r], która jest spółgłoską przedniojęzykowo - dziąsłową, dźwięczną, drżącą. Przy jej wymowie wibruje czubek (apex) języka. Boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł.
Artykulacja głoski r polega zazwyczaj na jednym bardzo szybkim oraz delikatnym dotknięciu czubkiem języka do dziąseł przy jednoczesnym drganiu wiązadeł głosowych. Dotknięcie to trwa od 0,01 do 0,03 sekundy. Spółgłoska [r] wymówiona mocniej i dłużej zawiera 2 - 3 wibracje języka, natomiast przy wyjątkowo energicznej artykulacji głoski 5 - 7 wibracji Wibracje te można zaobserwować wymawiając [r] przed lustrem.
Głoska ta może być deformowana, zastępowana lub opuszczana. Wyróżniamy trzy formy wadliwej realizacji głoski [r] :
Najczęściej spotykane rodzaje rotacyzmu właściwego :
- reranie języczkowe
- reranie boczne
- reranie wargowe (dwuwargowe)
- reranie międzyzębowe
- rerenie policzkowe
- reranie podniebienne
reranie gardłowe [zbliżone do wymowy francuskiej dźwięku]
- reranie nosowe [realizacja nosowa zbliżona do ng]
- reranie krtaniowe
Głoska [r] może być też zamieniana na [l] lub [j].
Kappacyzm i gammacyzm
Polegają na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych :
[k , g , k`, g`]. Głoski te najczęściej albo w ogóle nie są realizowane albo zastępują je głoski przedniojęzykowo - zębowe [t, d]. Przyczyną tych wad jest niska sprawność ruchowa języka i nieprawidłowa praca jego tylnej części.
Lambdacyzm
To wada wymowy polegająca na złej artykulacji spółgłoski [l] lub zastępowaniu jej przez [i] niezgłoskotwórcze. Przyczyną jest zwykle niska sprawność języka.
Betacyzm
Są to trudności w rozróżnianiu obu rodzajów dźwięków słuchem, a także złe oddychanie i mało sprawne narządy artykulacyjne głównie wargi.
Spółgłoska [b] różni się tylko jedną cechą artykulacyjną od spółgłoski [p], mianowicie dźwięcznością. Podobne stosunki zachodzą między [b`, p`].
Dlatego często głoski [b, b`] są zastępowane przez głoski bezdźwięczne [p, p`].
Mowa bezdźwięczna
Polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, bez drgań wiązadeł głosowych. Przyczyną bezdźwięczności jest zwykle zaburzenie słuchu fonematycznego tj. nieróżnicowanie dźwięków o tym samym miejscu artykulacji.
Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie, głos jest cichy, monotonny, bezbarwny.


Bibliografia:

Styczek I. Logopedia, Warszawa 1981
Demelowa G. , Elementy Logopedii, Warszawa 1987
Kaczmarek L. Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie
Kozłowska K. Wady wymowy możemy usunąć, Kielce 1998
Demel G. , Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1994
Balejko A. , Uczymy się ojczystej mowy, Białystok 199
Kaczmarek L. , Rewalidacja dzieci i młodzieży z zaburzeniami mowy, w: Pedagogika rewalidacyjna pod red. A. Hulka, Warszawa 1977