Wspieranie rozwoju dziecka poprzez zabawę

Wspieranie rozwoju dziecka poprzez zabawę.

Od zabawy zaczyna się postęp.
Antoni Kępiński

Dzieci w wielką przyjemnością uczestniczą w zabawach, są one sposobem przybliżania i pojmowania otaczającego je świata, będąc jednocześnie nieodłącznym elementem procesu socjalizacji. Zabawa wspiera rozwój fizyczny, duchowy oraz intelektualny dziecka, rozwija też analityczne myślenie – podczas zabawy dziecko podejmuje różne strategie działania, które pomagają w rozwiązywaniu ewentualnych problemów.
Dlatego warto zadać sobie pytanie: Czym jest więc dziecięca zabawa?„Zabawa to doskonała szkoła życia, łącząca w sobie zarówno postulat wszechstronności, jak i specjalizacji. Szkoła, w której przewidziana jest zarówno działalność indywidualna, jak i zespołowa, zupełnie samodzielna, jak i za pomocą dorosłego autorytetu” .
Jako jedna z podstawowych form aktywności człowieka w każdym wieku, zabawa podejmowana jest z własnej woli, spontanicznie, pobudzana motywacją typu „chcę”. W momencie, gdy dziecko jest do zabawy zmuszane, traci ona swój sens. Zabawa jest dobra wtedy, kiedy wzbudza zainteresowanie, jest atrakcyjna oraz dostarcza radości. Zabawa polega na robieniu, nie zaś na zrobieniu czegoś, jest to zatem aktywność bezinteresowna i bezproduktywna. Lepienie ludzików z plasteliny czy taplanie się w błocie dlatego jest przyjemne, że niczemu nie służy, jest bezcelowe. Dziecko bawi się dla samego bawienia i aktywności o charakterze spontanicznym. W tracie takiej zabawy mały człowiek może się oczywiście wiele nauczyć, jednak jest tego nieświadomy. Prawdziwa zabawa charakteryzuje się też tym, że dziecko bawiące się często przebywa w innym czasie i miejscu. Dorośli nierzadko zauważają, że dziecko jest tak pochłonięte zabawą, że nie reaguje na bodźce zewnętrzne i ciężko je z takiej zabawy wyrwać. Im lepsza zabawa, tym trudniej ją dziecku przerwać. W trakcie zabawy dziecko przeżywa też mnóstwo różnych silnych emocji. Są to nie tylko radość czy wesołość, ale również strach (dziecko samo sobie napędza stracha) lub poczucie zagrożenia. Prawdziwej zabawie towarzyszy też ład, porządek oraz silne przestrzeganie zasad. Nam, dorosłym, zabawa często kojarzy się z chaosem czy bałaganem, jednak dziecko jest niezwykle skoncentrowane na tym, co robi i na przestrzeganiu reguł które samo ustala .
Podsumowując, charakterystycznymi cechami zabawy są: spontaniczne działanie, własna motywacja, aktywny udział uczuć oraz przekształcanie rzeczywistości .
Występują różne formy zabawy, może być to swobodna aktywność, śpiewanie, odgrywanie ról, taniec, granie na instrumentach, rysowanie. Zabawa to też gry planszowe, budowanie z klocków, gry słowne i logiczne. Zabawy mogą przybierać rożną postać, wyróżnić można zabawy konstrukcyjne, tematyczne, manipulacyjne, badawcze, dydaktyczne i ruchowe .
Zabawa może wspierać rozwój dziecka na wielorakie sposoby – jako przystosowanie dziecka do otoczenia, jako odpoczynek po pracy (odreagowanie stresów), uczenie się, twórczość artystyczna, aktywność społeczna. Zabawa wpływa też w znaczący sposób na rozwój psychiczny dziecka. Poniżej omówię pokrótce każdy z w/w sposobów.
Człowiek przeżywa trudności z przystosowaniem się do swojego otoczenia przez całe swoje życie, a trudności te są być może największe we wczesnym okresie życia. Zabawa, będąca ważną aktywnością w tym czasie, odgrywa dużą rolę w ich przezwyciężaniu. Najwcześniejsze i najprostsze zabawy pomagają dziecku w przystosowaniu się do jego biosfery. Czynności wykonywane podczas takich prostych zabaw umożliwiają zachowanie aktywnej postawy wobec otoczenia, czyli pomagają utrzymać się przy życiu. Ponadto, służą one podstawowemu kształceniu psychofizycznego. Zabawy takie obejmują opanowanie ruchów własnego ciała, poznawanie ruchów innych ciał, kształcenie zmysłów, pamięci, wyobraźni, zmysłu poznawczego, myślenia, rozwijają też mowę dziecka . Przykładem takiej zabawy może być spożywanie pokarmów – zabawa „w jedzenie”, w czasie której dziecko nie tylko uczy się jeść, ale również koordynacji własnych ruchów.
Aspekt społeczny zabawy widoczny jest w zabawach obejmujących opanowywanie przedmiotów– doskonale można to zaobserwować w przedszkolu, np. kiedy chłopczyk nie potrafi sobie poradzić z wycinaniem, obserwuje kolegę obok i naśladuje jego czynności.
Popularne w wieku przedszkolnym zabawy w granie roli również pomagają przystosować się dziecku do środowiska. Dziecko wcielając się w role innych rozwija nie tylko fantazję, ale zaczyna też rozumieć przeżycia innych, rozwija pomysłowość, wyobraźnię, umiejętność logicznego rozumowania oraz kojarzenia faktów . Maluch widząc, jak opiekują się nim dorośli, zaczyna we własnej zabawie ich naśladować. Granie dorosłych sprzyja stopniowemu wżywaniu się w graną rolę, a co za tym idzie, mocniejszemu wrastaniu w środowisko społeczne. Tematy zabawy wiążą się ściśle z doświadczeniem dzieci wyniesionym z domu lub najbliższego otoczenia, dzieci bawią się w dom rodzinny, w nauczycieli, w sklep, itp.Mogę tu podać przykład 2-letniej córeczki mojej koleżanki, która bardzo uważnie obserwuje swoją mamę gotującą obiad. Po pewnym czasie włącza gotowanie obiadu do swoich zabaw, naśladuje mamę, piecze fikcyjne babeczki, miesza zupy w zabawkowych garnuszkach. Podobnie chłopcy, obserwując tatę wbijającego gwoździe czy naprawiającego kran, włączają te czynności do swoich zabaw. Powyższe zachowania można interpretować jako swoiste przygotowanie do roli społecznej żony/męża i matki/ojca. Mama jest dla dziewczynki wzorem, więc chce być ona taka sama jak mama. Podobnie jak tata dla chłopca.
Podsumowując, spontaniczna zabawa pomaga w przygotowaniu się dziecka do życia, nie jest to tylko bezmyślne wyładowanie energii (choć i temu czasem może służyć). Zabawa zastępuje dziecku uczenie się, pracę i aktywność społeczną, poprzez zabawę mały człowiek poznaje świat, kształci swój umysł i rozwija własne życie uczuciowe .
Zabawa może wzbogacić zahamowany rozwój dziecka, w momencie przeciążenia pracą, którą jest zbyt długie w ciągu dnia siedzenie w ławce szkolnej. Takie dziecko zastępuje trudną rzeczywistość zabawą, spędza wszystkie przerwy i czas wolny na zabawie . Uważam, że w dzisiejszej polskiej rzeczywistości dzieci mają za mało czasu na spontaniczną zabawę. Coraz dłuższy czas spędzany w szkole, na zajęciach dodatkowych, na zajęciach pozaszkolnych typu basen, kursy tańca czy karate, obciąża dziecko psychicznie i fizycznie. Dziecko spędzając zbyt dużo czasu w szkole uczy się, a więc i popełnia błędy, co połączone z surową oceną nauczycieli i/lub rodziców może prowadzić do poważnych zaburzeń, np. fobii szkolnej lub zaburzeń zachowania (agresja, wagary, itp.).
Brak zabawy jako odpoczynku może powodować zatem zahamowanie prawidłowego rozwoju dziecka, szczególnie w sferze psychiki. Dlatego tak ważna jest funkcja wyrównawcza zabawy, dziecko ucieka przed trudną dla niego rzeczywistością w świat ułudy i marzeń. Czas zabawy szczególnie chroniony powinien być w przedszkolu. Jest on nie tylko bardzo ważny dla malucha, ale jest też skarbnicą wiedzy dla nauczyciela – ukazuje na jakim etapie rozwoju znajduje się dane dziecko, jaką zajmuje pozycję w grupie, czy jest agresywne czy spokojne .
Gry i zabawy wspierają też uczenie się dziecka. W wieku przedszkolnym następuje bardzo intensywne gromadzenie różnych doświadczeń oraz bezpośrednie poznawanie otoczenia. Dziecko mimowolnie chłonie różne wiadomości, których dostarcza mu zabawa – wiadomości o ludziach, zwierzętach, roślinach, baśniach, filmach, itp. – oraz jednocześnie systematyzuje je . Przykładem takich zabaw mogą być zagadki (Co to jest? Okrągłe, miękkie i można to zjeść?) – dziecko nie tylko uczy się kojarzenia faktów, ale też samo po jakimś czasie zadaje zagadki, co wzbogaca jego fantazję, słownictwo, a także kontakty z otoczeniem.
Poprzez tzw. zabawy konstrukcyjne możemy doskonale kształcić u dziecka jego stosunek do sztuk artystycznych. Do tego typu zabaw należą np. wydzieranki, rysunki, wylepianki, melodie, wierszyki. Pierwsze, nieco naiwne, formy artystyczne tworzone przez dzieci z czasem nabierają własnego, odrębnego znaczenia. Poprzez zabawę, tworzenie przechodzi od czynności funkcjonalnej do kreatywnej, ważnym dla dziecka staje się nie tylko samo dzieło, ale również radość jego tworzenia. Poprzez tego typu zabawy artystyczne, wykształca się stosunek dziecka do dzieła jako twórcy i odbiorcy .
Zabawa wspiera też rozwój kontaktów społecznych dziecka. Dążenie do tego typu kontaktów najsilniej występuje u dzieci w wieku 5-10 lat, rozwijając się stopniowo. Typową dla tego wieku aktywnością, jest zabawa zespołowa. Ta szczególnie kształtuje w dziecku nabywanie więzi społecznych. Jest to ważny etap rozwoju zabawy, ponieważ wprowadza element przestrzegania reguł, co umożliwia nabywanie umiejętności współżycia i współdziałania. W grach i zabawach zespołowych występuje też ważny aspekt społeczny, mianowicie współzawodnictwo . Gdy dzieci podzielone są na dwie lub więcej grup, każdy z członków chce wypaść jak najlepiej, aby nie zawieść kolegów ze swojego zespołu, np. podczas gry w piłkę nożną. Dziecko cieszy się bardziej wygraną swojej drużyny, niż własnymi osiągnięciami w trakcie gry. Współzawodnictwo oraz odpowiedzialność grupowa rozwija w dziecku umiejętność właściwego funkcjonowania w społeczeństwie.
Zabawa kształtuje sferę motywacji oraz potrzeb, wzbogaca czynności umysłowe, a także ogólny rozwój psychiczny dziecka. Poznaje ono środowisko poprzez działanie, a opanowując otaczający go świat, dziecko dąży do aktywności w tym świecie. Jednak nowe motywy działania i związane z nimi zadania to nie jedyne znaczenie zabawy, umożliwia ona też przechodzenie od bezpośrednich pragnień to bardziej ogólnych zamierzeń czy nawet planów. Zabawa pomaga też przezwyciężyć tzw. „poznawczy egocentryzm”, czyli niewystarczające odgraniczenie punktu widzenia dziecka od innych możliwych, z czego wynika jego przewaga, np. na pytanie „Ilu masz braci?” dziecko odpowiada „Mam jednego brata, Jasia.” Natomiast na pytanie „Ilu braci ma Jaś?” dziecko odpowiada: „Jaś nie ma braci”. Proces przejścia od takiego egocentrycznego myślenia do wyższego jest bardzo złożony, a pomocna jest w nim wspomniana już przez mnie zabawa w role, ponieważ dziecko przejmuje punkt widzenia innych osób. Zabawa wzbogaca także rozwój intelektualny, przechodząc od samych tylko gestów do czynności umysłowych opartych o mowę – dziecko zaczyna od zabawy w zmywanie naczyń, wykonując tylko gesty naśladujące tę czynność, z czasem jednak wypowiada przy tym słowa, np. „umyliśmy”. Zabawa jest też źródłem moralnego rozwoju dziecka, kształtowania się jego pozytywnego stosunku do pracy, samodzielności lub korygowania nieprawidłowych postaw. Wymienione powyżej różne aspekty rozwoju psychicznego przygotowują dziecko na przejście do nowego, wyższego okresu rozwojowego .
W wychowaniu dziecka nie można rezygnować z zabawy, gdyż jest ona doskonałym sposobem przybliżania dzieciom otaczającego je świata, rozumienia go, a także nieodłącznym elementem procesu socjalizacji. W czasie zabawy dziecko samo obmyśla sposoby rozwiązywania problemów, co rozwija w nim analityczne myślenie. Ponadto, każda zabawa to okazja do refleksji przemyśleń, małych dziecięcych odkryć. Procesy myślowe podejmowane wtedy przez dziecko, połączone z działaniem, są wielkimi osiągnięciami intelektualnymi dziecka. W czasie zabawy mały człowiek uczy się dużo szybciej niż podczas biernego słuchania .
Zabawa jest jedną z podstawowych form aktywności człowieka, przyczyniając się do jego rozwoju sama temu rozwojowi podlega. Najpełniej rozwija się w okresie dzieciństwa, dlatego uważana jest za ten rozwój aktywności, bez którego rozwój dziecka nie może przebiegać prawidłowo.


BIBLIOGRAFIA:
1. Braun D., Greine R., Zabawy rozwijające logiczne myślenie, Kielce 2002.
2. Brzezińska A.I., Bątkowski M., Kaczmarska D., Włodarczyk A., Zamęcka N., O roli zabawy w przygotowaniu dziecka do dorosłego życia, Wychowanie w przedszkolu, 2011, nr 10.
3. Dunin-Wąsowicz M., O dobrej zabawie, Warszawa 1972.
4. Elkonin D.B., Psychologia zabawy, Warszawa 1984.
5. Musielak B., Czas zabawy pod ochroną, Wychowanie w przedszkolu, 2011, nr 7.
6. Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, Warszawa 1995.