Czynniki warunkujące skuteczność rewalidacji

Rewalidacja to ogół działań mający na celu przywrócenie osobom o sprawności ograniczonej przez uraz lub chorobę możliwości prowadzenia normalnego trybu życia, tzn. samodzielności w zakresie aktywności fizycznej, umysłowej, społecznej, zawodowej i ekonomicznej. Skuteczna rewalidacja jest zazwyczaj dziełem zespołu specjalistów, przy aktywnym współudziale samego pacjenta. Niestety całkowita rewalidacja w większości przypadków jest niemożliwa, dostępna jedynie ( i to bardzo rzadko)w stosunku do dzieci przewlekle chorych. Tak więc pojęcia „rewalidacja” (re - na nowo, validus – mocny, sprawny) nie należy rozumieć w sensie dosłownym. W szerszym rozumieniu „rewaliacja” to system wychowania i nauczania osób „odchylonych od normy” mających zaburzenia w sferze instrumentalnej. Zaburzeniami w sferze emocjonalno-motywacyjnej zajmuje się resocjalizacja. Choć zarówno rewalidacja jak i resocjalizacja stanowią dwie odmiany wychowania specjalnego.
Jednym z najważniejszych czynników warunkujących skuteczność procesu rewalidacji (bo rzutujących na całość przebiegu tego procesu) jest właściwe zdiagnozowanie „odchylenia od normy” osoby. Diagnozy takiej zazwyczaj dokonuje się na podstawie zaobserwowanych symptomów lub charakterystycznych cech tego „odchylenia”. Właściwa diagnoza powinna być postawiona po przeprowadzeniu wszechstronnych badań zespołu specjalistów, w których każdy z nich, po uwzględnieniu swojego (wyznaczonego kierunkiem specjalizacji) aspektu „odchylenia od normy”, uwzględnia aspekty innych, to powinno stać się podstawą do wydania wspólnego orzeczenia i wyznaczenia postępowania rewalidacyjnego. Diagnoza postawiona przez zespół specjalistów nie powinna eliminować jednostki ze środowiska społecznego ale skłaniać do postępowania integrującego tę jednostkę ze środowiskiem. Dla skuteczności postępowania rewalidacyjnego ważna jest ciągła weryfikacja słuszności raz postawionej diagnozy poprzez badania kontrolne oraz sprawdzanie czy wytyczone działania przynoszą oczekiwany skutek.
Trudno jest pisać o czynnikach warunkujących skuteczność procesu rewalidacji, bez rozważania konkretnego przypadku. Pojęcie osoba „odchylona od normy” obejmuje szeroki zakres, dotyczy wielu sfer życia.
Ze względu na sferę życia Lipkowski wyróżnia się cztery kategorie „odchylenia”1:
- W zakresie funkcji zmysłów (jednostki z wadami wzroku, słuchu,
- w zakresie funkcji umysłowych (osoby o różnym stopniu upośledzenia umysłowego,
- w zakresie zachowania się (jednostki niedostosowane społecznie)
- w zakresie stanu somatycznego (osoby przewlekle chore, kalekie).
W każdej z tych sfer proces rewalidacji, ze zrozumiałych względów przebiega odmiennie, inne są bowiem:
- przyczyny „odchylenia od normy”
- niekiedy problematyczne jest ustalenie tego, co jest „normą” (zwłaszcza przy zaburzeniach psychicznych, niedostosowaniu społecznym). Istotnym pytaniem jest, w którym kierunku powinno dążyć „naprawianie” ?, czy ma to być powrót do stanu sprzed okresu, który uznano za patologiczny ?, czy obejmować ma lepsze dostosowywanie do środowiska naturalnego – rodzinnego jednostki, mimo, iż może to kolidować ze środowiskiem ogólnospołecznym,
- metody i techniki powrotu do „normy”. Nie ma bowiem metody dobrej we wszystkich przypadkach. Ta sama metoda, która spełnia zadania w zakresie jednej funkcji, w zakresie innej może zawodzić. Nadużywanie rutynowo metod, form, środków prowadzić może do zahamowania postępów w procesie rewalidacji. Dlatego też w każdym procesie rewalidacji niezbędny jest znaczny zasób środków, który umożliwia właściwy ich dobór do poszczególnych zadań rewalidacyjnych.
Zdaniem Marii Grzegorzewskiej głównym zadaniem rewalidacji jest: „przywrócenie jednostce, w jakikolwiek bądź sposób upośledzonej, możliwego do osiągnięcia dla niej poczucia „normalności”, usprawnianie i wyposażenie jej w wiedzę i umiejętności pozwalające na włączenie się w nurt otaczającego życia i wykonywanie pracy użyteczno-społecznej2. Zadania pracy rewalidacyjnej obejmują nie tylko przywracanie zdrowia fizycznego ale poprzez kompensację różnego rodzaju braków i uszkodzeń, czy korygowanie ich – także rewalidację psychiczną jednostki i jej uspołecznienie.
Właściwy dobór metod warunkuje efektywne korygowanie i prawidłowy rozwój różnych sfer osobowości3 oraz regulację różnorodnych mechanizmów wewnętrznych, co ułatwia dotarcie do osoby „odchylonej od normy”, która ze względu na indywidualny charakter swej „inności” poddawana jest wpływom metod i form rewalidacji. Szczególnie w przypadku dziecka niedorozwój jednego lub kilku czynników upośledza całą jego osobowość i wymaga zintegrowanych działań rewalidacyjnych4.
Rewalidacyjna efektywność metod zależy nie tylko od ich adekwatności do zadań, lecz także od warunków, w jakich przebiega proces rewalidacji. Rewalidator powinien znać rzeczywistość zastaną w całej swej różnorodności, aby mógł rzetelnie i z uwzględnieniem realności uzyskania celu, stworzyć model rzeczywistości postulowanej dopasowany do uwarunkowań. Powinien także znać środowisko, z którego wywodzi się osoba „odchylona od normy”, aby mógł przewidzieć i uwzględnić w wytyczonej drodze rewalidacyjnej czynniki środowiska (wspomagające lub utrudniające proces rewalidacji).
Skuteczność procesu rewalidacyjnego, tak jak i całego wychowania specjalnego, wymaga liczenia się z aktualnym stanem osobowości rewalidowanej jednostki. Rewalidator powinien akceptować „wychowanka” takim, jaki jest. Powinien także starać się osobę , którą poddaje procesowi rewalidacji „uczynić szczęśliwą i bardziej wartościową społecznie”5.
W skutecznym procesie rewalidacji nie wystarczą same dobre chęci rewalidatora. potrzeba aby towarzyszyło im respektowanie przez niego potrzeb, przekonań, nastawień i postaw jednostki „odchylonej od normy”. Najlepiej gdyby sam zainteresowany współuczestniczył w procesie rewalidacji, aby akceptował poczynania metodyczne rewalidatora. Kształtowanie pozytywnej motywacji powinno przebiegać dwutorowo: zarówno u podopiecznego, jak i w jego środowisku rodzinnym.
Efektywność procesu rewalidacji można zwiększyć poprzez sprzężenie wysiłków rewalidatora z całokształtem wpływów oddziaływujących na osobę „odchyloną od normy”. Ważne jest aby w procesie rewalidacji uczestniczyli ludzie odpowiednio do tego przygotowaniu (zawodowo, specjalistycznie). Aby nie działano na „wyczucie”, powyżej możliwości podopiecznego. A w przypadku zajęć grupowych, aby racjonalnie wyselekcjonowano poszczególne typy „odchylenia od normy” i w miarę możliwości traktowano każdą osobę indywidualnie.

Przypisy:

1. O. Lipkowski, Pedagogika specjalna, Warszawa 1984, s. 23.

2. M. Grzegorzewska, Pedagogika specjalna, Warszawa 1964, s. 88-92.

3. Na rozwój osobowości wpływ mają m.in.: mechanizmy poznawczo-instrumentalne, potrzeby, zainteresowania, postawy, systemy wartości i przekonań oraz dynamiczne schematy samooceny.

4. J. Sowa, Pedagogika specjalna, Rzeszów 1985, s. 85.

5. Zasada ta określana jest przez niektórych jako tzw. realizm pedagogiczny, przez innych jako zasada akceptacji.
Cz. Czapów, St. Jedlewski, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1971, s. 284.

Bibliografia:

1. Czapów Cz.,. Jedleński St., Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1971.
2. Grzegorzewska M., Pedagogika specjalna, Warszawa 1964.
3. Lipkowski O., Pedagogika specjalna, Warszawa 1984.
4. Sowa j., Pedagogika specjalna, Rzeszów 1985.