Środowisko wychowawcze a osobowość społeczna jednostki

Środowisko wychowawcze to odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla jednostki mającej zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu. W jego skład wchodzą wszystkie osoby i grupy społeczne, z którymi dana jednostka może się stykać w okresie swego przygotowania, na co dozwala dana grupa. Każda z tych osób i grup jest składnikiem środowiska wychowawczego ze względu na swoje czynności, które w oczach danej grupy przedstawiają się jako użyteczne bezpośrednio lub pośrednio do wyrobienia kandydata na członka. Grupa domaga się, aby wszyscy na przyszłego członka działali w sposób mogący dać pożądane wyniki ze względu na przyszłą jego rolę oraz powstrzymywali się od czynów mogących wywrzeć na niego wpływ społecznie niepożądany.
Na środowisko wychowawcze składa się kilka układów:
1) wczesne środowisko wychowawcze tj. rodzina, otoczenie sąsiedzkie i grupy rówieśników,
2) instytucje wychowawcze, do których zalicza się nauczanie indywidualne, oraz nauczanie szkolne,
3) instytucje wychowania pośredniego – książki, filmy, prasa itp.,
4) inne wpływy działające na osobnika,
Rodzina jako jeden z trzech najpowszechniejszych składników wczesnego środowiska społecznego młodocianych jednostek ma duży wpływ na kształtowanie osobowości. Jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. Członkowie rodziny żyją zazwyczaj pod jednym dachem i tworzą jedno gospodarstwo domowe, gdzie istnieją silne uczucia i przywiązania emocjonalne między rodzicami i dziećmi. Rodzice naturalni są pierwszymi i głównymi wychowawcami dziecka.
Jeżeli rola wychowawcza matki nie kończy się z chwilą odchowania dziecka, to pochodzi stąd, że społeczeństwo dało jej pewne prawa i obowiązki czyniąc z niej wychowawczynię.
Rodzina kształtując osobowość dziecka uzależniona jest od społeczeństwa, które ustala wzory zachowań, a więc to co jest powszechne i akceptowane w społeczeństwie, jest w granicach tolerancji. Wybór wzorów daje obraz naszej osobowości. Obowiązuje również postawa konformizmu, czyli przystosowania się do norm obowiązujących w danym społeczeństwie. Każda kultura poddaje to co jest dobre, a co złe. Rodzice dążą do tego, by dziecko wyuczyło się tych wzorów, należało do społeczeństwa i nie było odrzucane. To właśnie socjalizacja uczy zachowania i rozumienia kultury tj. uświadamiania co jest ważne w danej grupie, uczy również dyscypliny, panowania nad popędami, daje sprawność i kwalifikacje zawodowe. W toku socjalizacji jednostka przyswaja sobie wiedzę i umiejętności grania ról: np. bycia ojcem czy matką.
Rodzina tworzy także własne środowisko kulturowe, mając swoje zwyczaje, nawyki, słownictwo, styl życia różny od innych grup. To środowisko kształtuje osobowość dziecka w procesie socjalizacji lub wychowania, jeśli rodzice mają określony, świadomy ideał wychowawczy np: wychowanie w rodzinach polskich w okresie zaborów. W rodzinie dziecko uczy się odpowiednich wzorów zachowań, oceniania postępowania własnego i innych, zdobywa zasób utrwalonych wyobraźni o świecie i ludziach. Rodzina zapewnia zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, daje poczucie bezpieczeństwa – daje możność utrzymania integracji osobowości. Sprawuje kontrolę nad postępowaniem swoich członków. Zła opinia jednego dziecka wpływa niekorzystnie na pozostałe rodzeństwo. Alkoholizm ojca czy matki jest zgubą dla całej rodziny.
Dziecko jako członek danej grupy musi wyuczyć się oczekiwań w stosunku do innych. Różne są to oczekiwania. Jedynak, który słyszy ciągle pochwały od rodziców, oczekuje tego również od innych osób. Mając rodziców muzyków jest chwalone zawsze, że pięknie śpiewa, gra. Inne sprawy nie są istotne. Na pewno w takiej rodzinie dziecku łatwiej zostać artystą i spełnić oczekiwania rodziców i osobowość kształtuje się w zupełnie inny sposób niż dziecka z Alaski, umiejącego budować kajaki, posługiwać się harpunem, czy znaleźć drogę w śnieżnej zamieci.
Człowiek przychodzący na świat w jakiejś rodzinie od pierwszej chwili po urodzeniu znajduje się pod wpływem istniejących przedmiotów, wierzeń, ustalonych sposobów wychowania. Kultura jest więc dla człowieka światem zastanym, do którego musi wejść, ucząc się wielu rzeczy i przez wiele lat, nie biologiczna natura, nie zespoły wrodzonych instynktów są podstawą jednolitości zachowań ludzi w różnych miejscach i czasach, lecz trwałe podobieństwo małych grup, w których przebiega socjalizacja, takich jak np: rodzina.
Tak więc środowisko wychowawcze wywiera duży wpływ na kształtowanie osobowości jednostki . Osobowość człowieka jest wytworem społeczeństwa i jego kultury. Ludzie żyjący w odosobnieniu lub między zwierzętami nie posiadają elementarnych reakcji ludzkich takich jak śmiech, zadowolenie. Nazwa osobowość pochodzi od osoba, po łacinie persona, co pierwotnie oznaczało maskę używaną w teatrze starożytnym przez aktorów. Od terminu persona powstał termin personality (ang) przetłumaczony na język polski jako osobowość. Osobowość nie jest cechą gatunkową lecz cechą kulturową, gdyż o tym jak impulsy biopsychiczne zostaną zorganizowane z zinternalizowanymi wartościami i normami społecznymi decyduje kultura grupy, w której jednostka się wychowała. Każdy człowiek posiada osobowość, lecz istnieją indywidualne różnice między osobowościami jednostek, wynikające z różnic indywidualnych między cechami psychicznymi lub wynikające z różnic środowisk, w których przebiegał proces socjalizacji. Czynniki psychiczne osobowości nie są decydujące dla zachowań ludzkich, trzeba je łączyć z czynnikami sytuacyjnymi, które są modyfikowane przez socjalizację, tzn w procesie uczenia się.
Teoria Zygmunta Freuda wyróżnia trzy poziomy osobowości. Pierwszy to zespół pierwotnych impulsów domagających się zaspokojenia, gdyż niezaspokojone wytwarzają napięcie trudne do zniesienia. Wśród nich szczególną rolę odgrywa popęd seksualny. Drugi poziom organizacji osobowości to świadoma jaźń człowieka, kontrolująca popędy i starająca się je przystosować do rzeczywistości. Ta część osobowości składa się ze spostrzeżeń, wyobraźni, pamięci, umiejętności sądzenia, z woli i decyzji. Trzeci poziom osobowości zwany nadjaźnią to zinternalizowane normy społeczne, nakazy moralne, normy i reguły przy pomocy których jaźń opanowuje czy też sublimuje popędy.
Teoria bardziej uproszczona przedstawia 4 podstawowe socjogenne elementy osobowości. Pierwszy to kulturowy ideał osobowości narzucony przez społeczeństwo w toku socjalizacji, a zwłaszcza w toku wychowania. Drugi to role społeczne spełniane w grupach społecznych. Trzeci to jaźń subiektywna czyli wyobraźnia o własnej osobie wytworzona pod wpływem innych ludzi. Powstaje ona w toku socjalizacji pierwotnej, daje podstawę tworzenia tożsamości. Rozstrzyga czym dana jednostka jest naprawdę i co wybierać by być w zgodzie „ze sobą samym”; czy zostać uczciwym, pracowitym człowiekiem, czy może oszustem z workiem pieniędzy. Rodzaj więzi łączącej dziecko z rodzicami powoduje, że wpływ rodziny jest decydujący dla rozwinięcia jaźni subiektywnej i niektórych innych ważniejszych cech osobowości. Czwarty element osobowości to jaźń odzwierciedlona, czyli zespół wyobrażeń o sobie "odczytanych" z wyobrażeń innych ludzi o nas samych. Jaźń ta przypisywana jest do socjalizacji wtórnej, związana z wyuczeniem się ról społecznych, praw i obowiązków czyli oczekiwań innych ludzi, skierowanych do jednostki, która gra daną rolę. Dziecko musi wyuczyć się oczekiwań w stosunku do innych. Jaźń odzwierciedlona to nasze zwierciadło, w którym odbijamy samych siebie. Obserwując ludzi, gesty, mimikę twarzy, reakcje, wyobrażamy sobie co ludzie o nas sądzą, jednak do końca nie znamy całej prawdy, gdyż ludzie nie zawsze mówią szczerze. Potrzeba akceptacji powoduje, że wychodzimy na przeciw, dobieramy takie sposoby zachowania, abyśmy byli akceptowani. Zmieniamy często jaźń odzwierciedloną, która jest systemem kontroli społecznej. Jaźń ta składa się z trzech elementów:
a) Pierwszy to wyobrażenia o tym, jak oceniają nasz wygląd i nasze postępowanie inni ludzie,
b) Wyobrażenia o tym, jak spostrzegają nas inni ludzie i co sądzą na temat naszych cech charakteru,
c) Następny element stanowią reakcje na te wyobrażenia w postaci dumy, zadowolenia, wstydu, upokorzenia.
Te odzwierciedlone jaźnie tworzą osobowość społeczną jednostki. Jaźń odzwierciedlona nie pokrywa się z jaźnią subiektywną. Jaźń subiektywna jest zazwyczaj zespołem wyobrażeń dodatnich o sobie i jest niezbędną podstawą równowagi psychicznej i zadowolenia z siebie. Potrafi się przeciwstawić niekorzystnym ocenom otoczenia. Daje jednostce poczucie prawdziwej wartości. Jednak dla kariery życiowej, dla zdobywania stanowisk ważne są oceny innych ludzi i stąd wynika doniosłość jaźni odzwierciedlonej, która jest potężnym czynnikiem konformizmu społecznego. O osobowości decyduje relacja między jaźnią subiektywną a odzwierciedloną. Zarówno jaźń subiektywna jak i odzwierciedlona są wewnętrznymi regulatorami dążenia do realizacji ról społecznych. Jaźń subiektywna musi być pozytywna, gdyż wtedy życie jest łatwiejsze, człowiek posiada prawidłowe nastawienie do świata. Pierwsze kilka lat w życiu jednostki ma decydujące znaczenie dla ustalenia wysoce zgeneralizowanych systemów wartości – postawy stanowiących głębsze warstwy osobowości. Osobowość to element społeczny w człowieku, to zinternalizowana kultura, to dynamiczna organizacja idei, postaw, nawyków nadbudowanych nad naturą biologiczną i jej wpływ na życie społeczne, to już coś więcej niż wpływ natury ludzkiej.
Nie ma nigdy dwóch identycznych środowisk, dla dwóch jednostek wychowujących się nawet w tej samej rodzinie np. dwaj bracia różnią się tym, że czytają inne książki, inaczej się ubierają, różnią się wiekiem co sprawia, że starszy brat reaguje emocjonalnie na wydarzenia, które są obojętne dla młodszego brata.
Jest więc rzeczą ważną, aby procesy socjalizacji i wychowania w każdym społeczeństwie były tak pokierowane, aby rozwijać typy osobowości twórczych, aby opiekować się nie tylko wybitnie uzdolnionymi, ale zapewnić wszystkim jednostkom rozwój wszelkich zdolności i jak najlepsze wykorzystanie dla rozwoju społeczeństwa.


Bibliografia

1. Dudzikowa M., ,,Wychowanie w toku procesu lekcyjnego.’’, WSiP, Warszawa 1978 r.
2. Dudzikowa M., ,,Wychowanie poprzez aktywne uczestnictwo.’’, WSiP, Warszawa 1987 r.
3. Konarzewski K., ,,Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych.’’, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984 r.
4. Muszyński H., ,,Ideał i cele wychowania.’’, WSiP, Warszawa 1974 r.
5. Muszyński H., ,,Praca wychowawcza w toku nauczania.’’ PWN, Warszawa 1975 r.