Artediagnoza

ARTEDIAGNOZA - referat

„Obrazki są jak mapa, która przedstawia wewnętrzny krajobraz.
Z jednej strony pokazane są tam przeszkody, które trzeba pokonać,
a drugiej zasoby i drogi, na które można wstąpić”
G. Schottenloher
Twórczość plastyczna jest wyjątkowym środkiem porozumiewania się z człowiekiem. Jest zewnętrznym przejawem wewnętrznego życia dziecka i można ją określić jako spontaniczną manifestację jego aktualnych procesów wewnętrznych. Twórczość to „specyficzna działalność, w której dziecko przeżywając i przekształcając świat we własnej aktywności, uzyskuje określone wytwory”. Jednym z wytworów twórczości plastycznej dziecka jest rysunek, który znajduje szerokie zastosowanie w diagnostyce, a także ma wartość terapeutyczną. W literaturze przedmiotu mówiąc o terapii za pomocą rysunku, używa się terminu „projekcyjna artetarapia”. E. Głowacka używa pojęcia „artediagnoza” mówiąc o diagnozie za pomocą rysunku stanów psychicznych dziecka i jego emocjonalności. Rysunek bowiem umożliwia poznanie wielu problemów, do których dotarcie w inny sposób jest prawie niemożliwe. Rysunek dziecka jest rodzajem autografu, wyrażającego uczucia, wyobrażenia oraz myśli za pomocą podstawowego środka wyrazu, jakim jest kreska. Można z niego „wyczytać” informacje o tym, co dziecko wie o otaczającym świecie, jak go widzi i jakie świat budzi w nim uczucia. Rysunek wskazuje nie tylko na poziom rozwoju umysłowego dziecka, ale jest „projekcją widzenia samego siebie i innych”.
Pierwsze publikacje o twórczości plastycznej dzieci pojawiły się pod koniec XIX wieku. Polskim pionierem badań nad rysunkiem był S. Szuman, który na podstawie wnikliwej analizy rysunku ukazał prawidłowości jego powstawania i określił go jako sztukę dziecięcego procesu twórczego wpływającego na rozwój twórcy, a także pozwalającego ujawnić jego cechy właściwe. Uważał on także, że wytwór plastyczny może prezentować mierne wartości artystyczne, natomiast sam proces twórczy rozwija i ujawnia cechy osobowości autora dzięki zawartemu autentyzmowi wyrazu, oryginalności formy i emocjonalnej ekspresji. Z jednej strony rysunki dziecka są rodzajem zabawy, czyli spontanicznej, twórczej aktywności sprawiającej dziecku przyjemność, z drugiej strony zaś są projekcją osobowości dziecka, w której można odszukać oznak zaburzeń emocjonalnych, czy też nieprzystosowania. Należy tu jednak zachować dużą ostrożność i rozpatrywać poszczególne cechy rysunku mogące świadczyć o zaburzeniach tylko w kontekście całego rysunku oraz zachowania werbalnego i niewerbalnego dziecka w czasie rysowania uwzględniając jego wiek. Znaki rysunku są bowiem alfabetem, za pomocą którego dziecko wypowiada swój stan wewnętrzny i jest to najgłębsza warstwa wypowiedzi, która pozwala na stwierdzenie, jaki temperament, wyobraźnia, myślenie warunkowały powstanie tej pracy plastycznej, jako „uzewnętrznienie wewnętrznej struktury psychicznej autora”. Dziecko wcześniej zaczyna rysować niż pisać, dlatego „chętniej wyraża swoje przeżycia w formie graficznej niż werbalnej”. Dziecięce rysunki to często sygnały, ważne informacje, a nawet wołanie o pomoc, które torują sobie drogę z głębi podświadomości. To konflikty i napięcia emocjonalne zachodząc u „rysującego człowieka, często głęboko ukryte, nieuświadomione”, przybierające postać symboliczną. Pracy plastycznej dziecka nie można uważać za zbiór znaków, które należy rozszyfrowywać według jakiejś sztywnej reguły. Nie oznacza to jednak, że nie istnieją próby objaśnienia tychże symboli. W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy aspekty analizy prac plastycznych z uwzględnieniem wieku rozwojowego rysującego: aspekt formalny interpretacji, interpretację treści oraz projekcję konfliktów w rysunku, czy też tzw. wskaźniki emocjonalne. Analiza aspektu formalnego interpretacji polega na uchwyceniu specyfiki treści rysunku, typu rysunku, elementów graficznych, symboliki przestrzeni oraz barw. Poziom rysunku związany jest z typem rysunku, który może być emocjonalny lub racjonalny. Rysunek emocjonalny wykonują osoby spontaniczne, witalne, uznających za najważniejsze ciepło rodzinne. Linie w tych rysunkach są krzywe, zaokrąglone, dynamiczne a postacie są w ruchu i w interakcjach. Rysunek racjonalny natomiast cechuje osoby zahamowane, poddające się regułom. Wyrażony jest w sztywnych i prostych liniach a postacie są nieruchome i wyizolowane, ale bardzo szczegółowe. Od strony formalnej można analizować kolorystykę, poziom staranności pracy, dynamikę kreski i rytm w ekspresji oraz umiejscowienie i wielkość postaci, emocje jakie wyrażają w swoich gestach i mimice, sposób przedstawienia osób i przedmiotów, ich wzajemny stosunek, ilość nagromadzonych szczegółów, całość kompozycji, stopień zwięzłości i zajętą przestrzeń na kartce. Każdy rysunek zawiera w sobie „historię”, tło, które pozwala zrozumieć, dlaczego ta kartka papieru została zapełniona właśnie teraz i w takiej formie. Istniejące znaki i elementy specyficzne dla prac plastycznych służące jako pomoc w interpretacji tych wypowiedzi. Analiza samego sposobu rysowania jest elementem najmniej poddającym się kontroli, natomiast wiele mówi o badanym. Rysunek jako metoda projekcyjna wykorzystywany jest do badania potrzeb, zainteresowań, poglądów i postaw wchodzących w struktury osobowości. Technika ta lepiej niż inne techniki graficzne pozwala uchwycić istotę badanego problemu. W diagnozie rysunku dziecka można wyróżnić pewne zasady, które są kryterium interpretacji rysunku. Są to: analiza elementów graficznych, symbolika barw, symbolika przestrzeni, analiza proporcji w wytworze plastycznym. Analiza elementów graficznych a ściślej ujmując kreska - jej siła i rozmach mówi bardzo wiele o badanym. Kreska „rozmachowa”, długa powstająca od jednego pociągnięcia, która zajmuje większą część kartki mówi o energii, odwadze, znamionuje żywą emocjonalność. Kreska krótka, ledwo zauważalna jest oznaką lękliwości, niepewności siebie, wskazuje na zahamowanie. Silny nacisk kredki, powodujący przebijanie kartki mówi o dużym napięciu, gwałtowności, natomiast słaby nacisk kredki oznacza nieśmiałość, łagodność. Analiza użytej przez badanego kolorystyki dostarcza wielu wiadomości o jego stanie emocjonalnym i temperamencie. Barwy wyprzedzają „percepcję intelektualną bezpośrednio aktywizując sferę emocjonalną, co wywiera naturalny wpływ na ową aktywność bądź pasywność człowieka” Kolor czerwony oznacza pobudliwość, impulsywność; fioletowy oddaje niepokój wewnętrzny; barwy czerni i szarości są wyrazem przygaszonego samopoczucia; zielony oznacza wrażliwość, spokój; niebieski znamionuje umiarkowanie, poczucie dystansu wobec otoczenia. Dobór barw przez dziecko zmienia się w trakcie jego rozwoju, jest zależny od indywidualnych doświadczeń a przede wszystkim zdeterminowany jest aktualnym stanem emocjonalnym. Kolejnym kryterium analizy rysunku jest symbolika przestrzeni. Sposób zapełnienia przestrzeni stanowi odzwierciedlenie poziomu rozwoju procesów poznawczych – percepcji, myślenia, wyobrażeń. Im większy poziom, tym bardziej zorganizowana przestrzeń rysunku. Rysowanie na górze kartki mówi o marzeniach i wyobraźni. Rysunek znajdujący się na środku to odniesienie do spraw uświadomionych. Umieszczony na dole to odzwierciedlenie zmęczenia, nerwicy, depresji. Lewa strona kartki jest wyrazem przeszłości i bierności, natomiast prawa mówi o przyszłości i aktywności. Bardzo ważne są puste przestrzenie na rysunku. Przewaga pustych miejsc, czyli duże białe plamy w stosunku do zapełnionych jest objawem lęku u dziecka. Duże znaczenie w interpretacji rysunku ma również relacja między przedstawionymi osobami a przedmiotami z otoczenia, czyli tzw. „relacja podmiot – przedmiot”. U dziecka nadpobudliwego ruchowo, agresywnego widoczna jest dominacja człowieka nad światem otaczającym, natomiast pomniejszanie postaci jest charakterystyczne dla dzieci nieśmiałych, zhamowanych psychoruchowo. Postacie małe umieszczone na brzegu kartki wskazują na lękowość, niską samoocenę, zaś postacie rysowane niemal na całą kartkę są oznaką ekspansywności, agresji. Bogatym źródłem o dziecku jest rysunek własnej rodziny, w którym ukazane są stosunki współzależności między członkami rodziny oraz stosunek rysującego do nich.
Twórczość plastyczna dziecka jest jak „opowiadanie”, które chce być wysłuchane. Dla dziecka jest jego własnym dziełem, które świadczy o nim nawet podczas jego nieobecności. Rysunki mają nieocenioną wartość dla dorosłych, bo w nich mali artyści wyrażają swoje lęki, marzenia i pragnienia. Wszystko, co ma dla nich istotne znaczenie, można odnaleźć na kartce papieru. Informacje „odczytane” w konfrontacji z danymi uzyskanymi na przykład w trakcie wywiadu, pozwalają nam bliżej poznać dziecko, lepiej zrozumieć jego zachowanie, zasygnalizować niepokojące zmiany oraz wyjść naprzeciw ich ukrytym potrzebom. Zawsze jednak należy pamiętać, aby tych wskaźników, odczytywanych indywidualnie nie dogmatyzować i nie stawiać formalnej diagnozy tylko na podstawie jednego z nich.


Literatura:
1. Tyszkowa M., Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 1977
2. Głowacka E., Artediagnoza. Psychologiczna specyfika twórczości plastycznej dzieci neurotycznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006
3. Popek S., Aktywność twórcza i plastyczna dzieci, Warszawa, 1988
4. Szuman S., O sztuce i wychowaniu estetycznym, PZWS, Warszawa 1969
5. Ligeza M., Świat rysunkami opowiadany, [w:] Charaktery 11/1997
6. Popek S., Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1985
7. Wallon P., Cambier A., Engelhart D., Rysunek dziecka, WSiP, Warszawa 1993
8. Głowacka E., Rysunek jako jedna z metod projekcyjnych, Plastyka i Wychowanie 1998, nr 5