Zachowanie opozycyjno - buntownicze

Charakterystyka zachowania opozycyjno-buntowniczego

Jednym z rodzajów niedostosowania społecznego zdaniem J. Konopnickiego (1971) jest zachowanie opozycyjno-buntownicze. Charakteryzuje się ono:
- brakiem chęci do współpracy zarówno przy wykonywaniu zadań w grupie, jak i przy zadaniach indywidualnych (uczniowie tacy nie próbują szukać pomocy przy rozwiązywaniu napotkanych trudności),
- biernym stosunkiem do wszelkich form życia klasy,
- złym zachowaniem: opór przy wykonywaniu poleceń nauczyciela, niegrzeczne odpowiedzi. Uczeń sprawia wrażenie, że nie zależy mu na dobrych stosunkach z otoczeniem,
- agresywną postawą wobec jakichkolwiek interwencji, której celem jest poprawa złego zachowania,
- łatwością popadania w konflikty z innymi dziećmi,
- wrogością w stosunku do dorosłych i dzieci.
Wrogość ta rozszerza się na coraz większy krąg osób, osiągając fazę w której dziecko, po dołączeniu do podobnych sobie jednostek, zaczyna popełniać systematyczne akty przestępcze. Stosowanie nagan i kar w stosunku do tych dzieci mija się z cele, gdyż w skutek ich stosowania dzieci uzewnętrzniają swoją wrogość.

złe zachowanie + wzmocnienie negatywne = więcej złych zachowań

Zachowanie opozycyjno – buntownicze jest przykładem zachowania, któremu szkoła może zapobiegać, a w wielu zaistniałych już przypadkach spowodować zanik negatywnych zachowań. Jeżeli nauczyciele w porę nie zauważą problemów dziecka, proces jego wykolejenia może postępować dalej.
Najbardziej charakterystycznym przejawem tego będą:
- niepowodzenia szkolne i wagary,
- ucieczki z domu,
- picie alkoholu i zażywanie środków odurzających.
Ucieczki z domu z reguły są dowodem tego, iż dom przestał być bezpiecznym schronieniem, że dziecko czuje się w nim zagrożone. Zagrożenie to może być natury fizycznej- bójki, awantury, kary cielesne, lub psychicznej- odrzucenie dziecka, zaniedbywanie go. Ucieczka jest często krokiem desperackim, przeżywanym w stanie silnego lęku, nie tylko przed tym co przeżywa ono w domu, ale również przed tym co czeka je poza domem. Dlatego też pierwsza ucieczka jest najczęściej zdeterminowana jakimś szczególnie ciężkim przeżyciem lub szokiem. Ucieczki z domu są groźne dla dziecka nie tylko dlatego, że wyłączone spod opieki i kontroli rodziców dostaje się ono pod wpływ ulicy, starszych od siebie i bardziej zdemoralizowanych osobników, że znajduje tam liczne okazje do dokonywania przestępstw, ucieczki są sygnałem alarmowym, również dlatego, że są dowodem zerwania emocjonalnego kontaktu z domem.
Picie alkoholu jest uważane za niebezpieczny już symptom jego wykolejenia. Bywa ono często bezpośrednią przyczyną dokonywania przestępstw. Picie alkoholu niszczy organizm dziecka – niszczy każdy organizm, ale zwłaszcza ten nie w pełni jeszcze rozwinięty. Wpływa na zahamowanie jego rozwoju, zarówno sfery fizycznej jak i psychicznej, uniemożliwia naukę szkolną, wprowadza w świat zdemoralizowany, często przestępczy i proces wykolejenia następuje wtedy nieuchronnie szybko.

Przyczyny niedostosowania społecznego:
Rozwój psychiczny dziecka uwarunkowany zadatkami organicznymi oraz własną działalnością dziecka zależy również od środowiska społecznego. Środowisko społeczne ma szczególne znaczenie dla formowania się psychiki ludzkiej. W toku interakcji dziecka z otoczeniem tworzą się doświadczenia, które stanowią podstawę jego społecznego działania. Na rozwój psychiczny dziecka wywierają swój wpływ zasadniczo trzy środowiska: rodzinne, szkolne i rówieśnicze.

Środowisko rodzinne i rówieśnicy:
Wiele zaburzeń życia uczuciowego występujących u dzieci i młodzieży jest rezultatem niewłaściwego oddziaływania rodziców. Negatywny wpływ ma:
- niezgodne współżycie rodziców (kłótnie, awantury),
- brak wzajemnego szacunku,
- zbyt szybkie tempo życia rodzinnego,
- niewłaściwe metody wychowawcze,
- brak wsparcia ze strony rodziców,
- brak opieki i kontroli,
- wrogość bądź obojętność uczuciowa rodziców w stosunku do dziecka,
- brak troski o rozwijanie i zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu (zaniedbywanie dóbr kulturalnych,
- niski poziom kultury życia codziennego.
Zaspokajanie potrzeb podstawowych, biologicznych (głodu, snu, ciepła) umożliwia powstawanie potrzeb wyższych. W miarę rozwoju psychicznego i życia uczuciowego, kontaktów społecznych, zjawiają się potrzeby psychiczne i one stają się motorem działania. Zaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych umożliwia z kolei pojawienie się potrzeb wyższych społecznych i w ten sposób może być realizowany proces uspołeczniania.

Wyróżnia się następujące podstawowe potrzeby psychiczne, które powinny być zaspokajane w środowisku rodzinnym ( H. Spionek, 1973):
a) potrzeba poczucia bezpieczeństwa,
b) potrzeba akceptacji i uznania,
c) potrzeba miłości,
d) potrzeba solidarności i łączności z bliskimi osobami.

Rodzina dzięki stałości swojego środowiska , daje dziecku oparcie i poczucie bezpieczeństwa. Stałość ta stanowi bardzo ważny czynnik równowagi emocjonalnej i zdrowia psychicznego dziecka. Rozbicie rodziny przez śmierć, rozwód czy separację stanowi zawsze szok i nieraz pozostawia u dziecka trwały uraz.
Na dezintegrację życia rodzinnego i w konsekwencji na zaburzenie rozwoju wychowujących się w tych rodzinach dzieci, na jednym z pierwszych miejsc, wymieniane jest nadużywanie alkoholu. Atmosfera środowiska alkoholowego jest wybitnie nerwicogenna, związane z nią niepowodzenia i awantury naruszają równowagę psychiczną domowników, zwłaszcza dzieci, które pozbawione poczucia bezpieczeństwa, żyją w stałym lęku i napięciu (dom przestaje być bezpiecznym schronieniem gdzie można się schować przed przykrymi przeżyciami). Alkoholizm rodziców wpływa też znacząco na obniżenie poziomu materialnego i kulturalnego rodziny.
Również zachowania wybuchowe, popędliwe, nieopanowane, surowe, gwałtowne rodziców, są podstawowym bodźcem warunkującym powstawanie u dzieci chronicznych stanów lękowych i braku poczucia bezpieczeństwa.
Rodzina wadliwie wywiązująca się ze swojej funkcji opiekuńczej nie ma siły przyciągającej, dziecko bardziej pociąga ulica i przebywający tam rówieśnicy. Tam czuje się chciane i akceptowane. Jeżeli dziecko trafia w złe towarzystwo, często bierze udział w kradzieżach grupowych, kradnie potajemnie, systematycznie wagaruje, długo przebywa podczas dnia poza domem i późno wraca do domu. Charakterystyczne są kradzieże dokonywane przez dzieci odrzucane przez rodziców. Niezaspokojona potrzeba miłości rodzi frustrację, narastające poczucie krzywdy, wyzwala bunt, który przejawia się na zewnątrz kradzieżami dokonywanymi czasem wyłącznie na szkodę osób najbliższych, na terenie domu. W sytuacjach ostrych konfliktów bywa to swoista forma „odwetu”, a w wypadkach zaniedbywania i braku zainteresowania ze strony dorosłych – chęć zwrócenia na siebie uwagi.

Niewłaściwe metody wychowawcze:
a) metody autorytatywne – polegają na przestrzeganiu surowych zasad i przepisów oraz stosowanie kar za ich naruszenie. Postawą tą można zmusić do posłuch, do wykonywania poleceń, do określonego zachowania, można utrzymać karność wśród dzieci. Daje ona złudzenie skuteczności oddziaływań. Nie pozostawia jednak nic z chwilą gdy dziecko wyzwoli się spod tej postawy, usamodzielniając się, wyprowadzając z domu czy kończąc szkołę. Bunty młodzieży, konflikty między dziećmi i rodzicami są często wyrazem aktywnego wyłamywania się spod postawy autorytatywnej.
b) wychowanie niekonsekwentne – charakteryzuje się brakiem jednolitej postawy rodziców wobec dziecka. Brak konsekwencji (w zależności od kaprysu rodzica dziecko za to samo zachowanie może być nagradzane bądź karane) w postępowaniu z dzieckiem powoduje u niego niestałość uczuciową i staje się przyczyną nieuniknionych trudności wychowawczych, ponieważ dziecko nie wie do jakich wzorów i zasad ma się stosować.
c) kary fizyczne – rodzice stosujący tą metodę działają nie tylko hamująco na rozwój refleksyjności w sądzie moralnym dziecka, lecz również budzą lęk, rodzą kłamstwo, często bunt. Te zaburzenia życia emocjonalnego, przenoszą się najczęściej na teren szkoły i tam dezorganizują życie szkolne ucznia, zwłaszcza w zakresie życia społecznego. Upośledzają one zdolność do współżycia z zespołem rówieśników i zdolność do nawiązywania prawidłowych kontaktów z wychowawcami.

Środowisko szkolne:
H. Spionek wyróżnia trzy grupy czynników tkwiących w środowisku szkolnym, które mogą przyczynić się do rozwoju zaburzeń zachowania.
1. Szkoła jako pierwotna przyczyna zaburzeń rozwoju.
• nieprawidłowe warunki życia szkolnego (przeludnienie klas, złe warunki lokalowe, brak pomocy dydaktycznych, złe oświetlenie, słaba wentylacja pomieszczeń, brak zajęć ruchowych w przerwach pomiędzy lekcjami itp.),
• niedostosowany do możliwości dziecka system wymagań, nieprawidłowy sposób ich realizacji,
• niekorzystne dla procesu dydaktyczno-wychowawczego cechy nauczyciela.
2. Szkoła jako teren, na którym ujawniają się istniejące już zaburzenia rozwoju.
3. Szkoła jako jedno z ogniw w złożonym procesie patologizacji dziecka, jeśli staje się ona miejscem porażek i niepowodzeń.
Dzieci mniej zdolne, które nie kwalifikują się do szkoły specjalnej, bądź z fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi, najczęściej nie potrafią sprostać wymaganiom programowym. Nie czynią zadowalających postępów w nauce. Otrzymują oceny niedostateczne, a kumulujące się trudności powoduję, że często nie dostają promocji do następnej klasy. Nieotrzymanie promocji jest dotkliwym dowodem niepowodzeń już przeżytych, a nierzadko pierwszym ogniwem następnego ciągu trudności, nowych niepowodzeń i w konsekwencji zaburzeń rozwojowych, aż do wykolejenia społecznego włącznie. Przeżyte niepowodzenia wpływają na obniżenie samooceny, wiarę we własne siły, na motywację do podejmowania dalszych wysiłków. Repetenci znajdują się nagle w zupełnie innym środowisku, muszą nawiązać nowe kontakty koleżeńskie, ale są oni często izolowani od swoich kolegów z klasy, a ich kontakty społeczne ograniczają się do przyjaźni z innymi słabymi uczniami, często z innych klas lub z poza szkoły. Dziecko zaczyna unikać miejsca gdzie czuje się lekceważone i wyobcowane, zaczyna wagarować, szuka zaspokojenia potrzeby uznania na nowym terenie. Niezaspokojone potrzeby kierują młodzież na szukanie satysfakcji na polach im dostępnych. Nierzadko staje się nią działalność przestępcza.