Rozwój osobowości dziecka w wieku przedszkolnym (3 - 6 lat)

Rozwój osobowości to proces postępującej integracji zachowania, która dokonuje się w miarę budowania obrazu świata i własnej osoby oraz kształtowania się systemu motywacyjnego. Wraz z rozwojem wiedza dziecka staje się coraz bardziej uogólniona, uporządkowana i plastyczna. Ważnym elementem systemu poznawczego jest „struktura ja”, która stanowi o samowiedzy jednostki. Źródła samowiedzy zmieniają się wraz z wiekiem, a także poszerzają swe funkcje. Samowiedza wywiera wpływ na działanie i poziom aspiracji jednostki, a później może również uruchamiać działania zmierzające do samodoskonalenia się. U dzieci w wieku przedszkolnym pojawiają się zdolności do sprawowania kontroli nad własnym zachowaniem zgodnie z wymaganiami dorosłych oraz umiejętności współdziałania z rówieśnikami.
Osobowość człowieka kształtuje się w kontakcie ze środowiskiem, gdyż oddziałuje ono na jednostkę przez sytuacje, w których jest ona aktywnie obecna. Należy zaznaczyć, że środowisko nie determinuje bezpośrednio osobowości człowieka. Każdy człowiek reaguje odmiennie na zewnętrzne oddziaływania środowiska. Jest to zależne od właściwości psychicznych wcześniej ukształtowanych.
Wychowanie przedszkolne przyczynia się w znacznym stopniu do intensyfikacji rozwoju dziecka, ponieważ wychowanie obok aktywności własnej jednostki jest podstawowym wyznacznikiem jej rozwoju. Wiek przedszkolny to okres, w którym powstają i organizują się podstawowe struktury osobowości, zwłaszcza struktury poznawcze.

Możemy wyróżnić pięć podstawowych okresów w rozwoju osobowości (przy każdym zaznaczono najważniejsze osiągnięcie danego okresu):
I. Okres wstępny (okres płodowy i pierwszy rok życia) – formowanie się biologicznych podstaw psychicznej działalności
II. Drugi rok życia – wyodrębnianie się przedmiotu i podmiotu oraz pierwsze wzajemne relacje z otoczeniem
III. Wiek przedszkolny – zajmowanie pozycji w otoczeniu i zabawowa eksploracja bezpośrednio dostępnych zdarzeń w świecie
IV. Młodszy wiek szkolny (7 – 11/12 r.ż.) – opanowanie świata w wymiarze związków społecznych i znaczeń
V. Okres osiągania dorosłości – świadomy stosunek do siebie i świata z punktu widzenia wartości poszukiwanych i akceptowanych.
W wieku przedszkolnym zauważamy oznaki pierwszej struktury osobowości. Zajmowanie pozycji w rodzinie równoważne jest z formowaniem tej struktury. Następuje tutaj wyraźna zmiana w zachowaniu dziecka związana z tworzeniem się nadrzędnej organizacji, która integruje działania i nadaje im ogólniejsze ukierunkowanie. Dziecko w wieku przedszkolnym jest w pełni zależne od otoczenia społecznego, tzn. dorośli zapewniają mu warunki niezbędne do życia i rozwoju. W tym okresie dziecko staje się coraz bardziej samodzielne pod względem ubierania się, zachowaniem czystości czy czynności związanych z jedzeniem. „Ta samodzielność ujawnia się przy wykonywaniu poleceń, bo wszystkie te czynności są organizowane przez dorosłych, gdyż oni dostarczają potrzebnych przedmiotów, określają czas wykonania, sterują przebiegiem czynności, poprawiając je, podając wzory, chwaląc lub ganiąc za wykonanie”20.
Dla prawidłowego rozwoju dziecka konieczne są w tym wieku kontakty z rówieśnikami.
Dziecko posiada określoną pozycję w rodzinie, którą wyznacza mu otoczenie, czyli obiektywne warunki. Jednak zajmuje tę pozycję wskutek swojego działania pod ich wpływem i zgodnie ze swoimi warunkami subiektywnymi, które ukształtowały się w dotychczasowym rozwoju psychicznym dziecka.
Podstawowe znaczenie dla kształtowania się osobowości dziecka ma jego działalność, do której warunki stwarza mu rodzina. Poprzez działania dziecko opanowuje otoczenie, zdobywa orientacje w nim. Otoczenie stwarza mu również wiele okazji do kształtowania ustosunkowania się do innych osób i do siebie, a szczególnie swoich możliwości.
Zabawa to główna działalność dziecka w wieku przedszkolnym. Ponieważ otoczenie zaspokaja wszystkie potrzeby dziecka i nie obciąża go żadnymi obowiązkami, to przeznacza ono większą część wolnego czasu na zabawę i zbliżone do zabawy czynności z zastosowaniem przedmiotów napotkanych w otoczeniu. W tym wieku zabawa stanowi sposób poznawania otoczenia i doskonalenia poznawczych możliwości. Kształtuje ona stosunki dziecka z otoczeniem i daje mu podstawę do opanowania zasad postępowania w zespole.
Sprawdzenie i ocena własnych możliwości ma duże znaczenie z punktu widzenia kształtowania się osobowości. Kształtuje się samoocena dziecka. Na działanie dziecka wpływa kształtująca się organizacja psychiczna, wyrażająca się w zajmowaniu pozycji w rodzinie. Wywiera ona wpływ na odbiór sytuacji zewnętrznych, modyfikując go subiektywnie. „Rezultatem działania tego indywidualnego – charakterystycznego dla każdego dziecka – układu czynników są indywidualne właściwości zachowania się”21.
G. W. Allport, jeden z prekursorów psychologii humanistycznej, stwierdził, że motywacja zdrowego człowieka jest świadoma. Pytając człowieka o pragnienia, nadzieje, aspiracje i cele możemy zrozumieć jego zachowanie. Świadome -ja- (proprium) to ośrodek koordynujący odniesienie do przyszłości. Zawiaduje on motywacją i obejmuje poczucie –ja- cielesnego, tożsamość, poczucie własnej wartości oraz koncepcję siebie. Kształtowanie się proprium możemy podzielić na cztery okresy:
Okres I – do 3 r.ż. tworzy się poczucie cielesnego –ja-, poczucie ciągłości, będące podstawą tożsamości, i szacunek do samego siebie, czego wyrazem jest uczucie dumy
Okres II – od 4 do 6 r.ż. dochodzi do rozwoju zasięgu własnego-ja- i tworzy się obraz siebie.
Okres III – od 6 do 12 r.ż. człowiek nabywa poczucia samego siebie jako istoty racjonalnej i zdolne do kierowania własnym zachowaniem.
Okres IV – po 12 r.ż. zaczyna się tworzenie dalekosiężnych planów, formułowanie odległych celów, dążenia osobiste.
Jak już zauważono powyżej, w wieku przedszkolnym dokonują się szczególnie istotne zmiany w strukturze „ja”. Stopniowo dziecko odczuwa siebie jako podmiot działań i przeżyć, a w związku z tym coraz lepiej zdaje sobie sprawę z możliwości wpływania przez siebie na bieg wydarzeń (świadczy to o rozwoju poczucia kontroli), poczucie własnej wartości staje się źródłem motywów w postaci dążenia do sukcesów lub unikania niepowodzeń. Duże znaczenie dla rozwoju struktury „ja” mają kontakty z rówieśnikami oraz zbiorowy charakter wychowania przedszkolnego.
Biorąc pod uwagę fakt, że podstawową aktywnością dziecka w wieku przedszkolnym jest zabawa, można śmiało stwierdzić, że właśnie drama poprzez zabawę umożliwia rozwój i kształtowanie się wszystkich elementów osobowości.