Wspomaganie wychowawczej funkcji rodziny przez wiejskie przedszkole

Rodzina, jako grupa społeczna, spełnia różnorodne funkcje, stanowiące pewną złożoną, jednolitą całość. Nie można pełnić ich oddzielnie, czy pomijać którejkolwiek z nich, gdyż „jakiekolwiek zaburzenie utrudniające realizację którejś z podstawowych funkcji powoduje – krótszą lub dłuższą – niezdolność rodziny w jej ogólnym funkcjonowaniu” .
Niektórzy autorzy dokonują rozróżnienia funkcji od zadań, jednak większość z nich traktuje te dwa pojęcia jako jednoznaczne, bowiem zadania stanowią łącznie z działaniami i ich efektami jedność w zakresie funkcji. W ten sposób podchodzi do kwestii Z. Tyszka, według którego „określona funkcja rodziny oznacza wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy a prowadzących do określonych skutków głównych i pobocznych. Określona funkcja rodziny służy zaspokajaniu określonych potrzeb jej członków oraz potrzeb i wymogów społeczeństwa” .
Literatura pedagogiczna, psychologiczna i socjologiczna podaje wiele różnych podziałów funkcji spełnianych przez rodzinę. Wspomniany wyżej autor wyróżnia ich aż jedenaście: materialno - ekonomiczną, opiekuńczo - zabezpieczającą, prokreacyjną, seksualną, legalizacyjno -kontrolną, stratyfikacyjną, socjalizacyjną, kulturalną, religijną, rekreacyjno- towarzyską i emocjonalno-ekspresyjną .
M. Ziemska utożsamia funkcje z zadaniami współczesnej rodziny i wymienia wśród nich zadania prokreacyjne, produkcyjne, usługowo -opiekuńcze, socjalizacyjne i psycho - higieniczne. Wszystkie one są istotne nie tylko dla członków grupy rodzinnej ale również dla całej makrostruktury społecznej .
Autorzy „Pedagogiki rodziny” wyróżniają tylko 4 podstawowe funkcje rodziny: biologiczno - opiekuńczą, kulturalno - towarzyską, ekonomiczną i wychowawczą. Podstawę rodziny stanowi monogamiczne małżeństwo, które na skutek zaspokajania potrzeb seksualnych pełni rolę prokreacyjną, mającą ogromne znaczenie dla zachowania biologicznej ciągłości społeczeństwa. Opiekuńczy aspekt tej funkcji polega na zapewnieniu potomstwu właściwych warunków dla wszechstronnego rozwoju, zwłaszcza fizycznego, co wiąże się z zabezpieczeniem pożywienia, ubrania, snu i wypoczynku, oraz właściwego poziomu ochrony przed rozmaitymi niebezpieczeństwami. Są to więc podstawowe obowiązki rodziców względem własnych dzieci.
Dom rodzinny jest miejscem, w którym przekazywane jest dziedzictwo kulturowe, wpajane są normy i wartości, stymulowane indywidualne kontakty członków rodziny z instytucjami kulturalnymi, a także realizowane kontakty towarzyskie z krewnymi i osobami spoza kręgu rodzinnego. W ten sposób realizowana jest funkcja kulturalno- towarzyska, a „organizacja wypoczynku, zabawy, rozrywki, odbioru dóbr kulturalnych itd. należy do zasadniczych treści życia rodzinnego” .
Realizacja funkcji ekonomicznej wyraża się poprzez prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, zdobywanie pieniędzy na utrzymanie rodziny, dostarczanie środków materialnych i gromadzenie trwałych dóbr, niezbędnych dla jej egzystencji.
Funkcja wychowawcza rodziny polega na wdrażaniu młodych pokoleń do życia w społeczeństwie. Proces ten ma swój początek właśnie w rodzinie, dopiero później częściowo przejmowany jest przez różnorodne instytucje dydaktyczno - wychowawcze, wzmacniany wpływem otoczenia oraz aktywnością własną jednostki. Wychowanie w rodzinie może mieć charakter działalności planowej, celowej i świadomej, bądź też odbywać się samorzutnie, niezamierzenie, przygodnie.
Jako piątą funkcję, przenikającą całokształt życia rodzinnego S. Kawula, J. Brągiel i A. W. Janke wymieniają funkcję emocjonalną, która nadaje dynamiki omówionym wcześniej, wyróżnionym ze względu na rzeczowy i treściowy aspekt życia, zadaniom rodziny. Więzi uczuciowe między członkami podstawowej grupy społecznej, zaspokajanie potrzeb emocjonalnych: miłości, przynależności, szacunku, uznania i poczucia bezpieczeństwa mają ogromne znaczenie dla prawidłowego rozwoju i wychowania dzieci w rodzinie oraz kształtowania i bogacenia osobowości poszczególnych członków rodziny .
Istnienie rodziny polega na wypełnianiu zadań wynikających z pełnionych przez nią funkcji, a każdy rodzaj działalności decyduje o efektach wychowania w tym podstawowym środowisku rozwoju każdego człowieka.
Świadomość każdego człowieka stanowią trzy, wzajemnie przeplatające się i współdziałające ze sobą składniki: system posiadanych wiadomości, system wartości, ocen, poglądów i opinii oraz system podejmowanych działań i posiadanych umiejętności . Tę część świadomości, która dotyczy zagadnień wychowawczych nazywamy świadomością wychowawczą. Stanowi ona jeden z podstawowych elementów kultury pedagogicznej, przez którą należy rozumieć „określony rodzaj kultury zachowania przejawiający się w uświadamianiu celów wychowania, w zdobywaniu wiedzy o wychowaniu, wrażliwości na sprawy dotyczące dzieci młodzieży, w poczuciu odpowiedzialności za młode pokolenie i znajdujący najpełniejszy wyraz w prawidłowym oddziaływaniu wychowawczym na dzieci, młodzież i dorosłych” .
Świadomość wychowawcza to „określony poziom wiedzy pedagogicznej, uznawany system wartości i ocen w sprawach wychowawczych oraz praktyczne postępowanie wychowawcze, kierowane osobistą wiedzą” . Człowiek nie posiadający określonego poziomu świadomości wychowawczej, a więc nie zdający sobie w pełni sprawy z podejmowanej działalności wychowawczej, jej celów, uwarunkowań i przewidywanych konsekwencji nie jest w stanie w sposób prawidłowy realizować funkcji wychowawczej. W literaturze z zakresu pedagogiki problematyka świadomości wychowawczej najczęściej poruszana jest w odniesieniu do rodziców. S. Kawula wymienia sześć składników świadomości wychowawczej rodziców:
- „- świadomość własnej roli wychowawczej i poczucie odpowiedzialności za los dziecka i jego prawidłowy rozwój
- wzory i wzorce wychowawcze uznawane przez rodziców
- znajomość praw i właściwości psychicznego i fizycznego rozwoju dzieci
- poglądy rodziców na charakter stosunków wychowawczych w rodzinie
- poglądy rodziców na stosowanie środków wychowawczych
- stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich dalszego kształcenia się” .
Stan i poziom świadomości wychowawczej rodziców warunkują zarówno czynniki wewnątrzrodzinne, takie, jak: struktura rodziny, wiek rodziców, ich pochodzenie społeczne i wykształcenie, warunki materialne i bytowe rodziny, jak również czynniki pozarodzinne: środowisko zamieszkania czy praca zawodowa jednego lub obojga rodziców .
Świadomość celów, zadań i ról rodzicielskich prezentowana przez współczesnych rodziców jest najczęściej intuicyjna, nabywana na drodze przekazu „z pokolenia na pokolenie”. Rzadko bywa poparta rzetelną wiedzą z zakresu pedagogiki czy psychologii. Ważną kwestią jest zatem nieustanna pedagogizacja rodziców - podnoszenie ich świadomości wychowawczej, poprawa jakości oddziaływania wychowawczego rodziców na dzieci, a w konsekwencji usprawnianie wychowawczej działalności rodziny. Rodzice powinni kierować się w wychowaniu przede wszystkim wiedzą i umiejętnościami pedagogicznymi, nie zaś intuicją i tradycją. Zadanie podnoszenia kultury pedagogicznej rodziców spoczywa na wszystkich instytucjach wychowawczych, w tym również na placówkach przedszkolnych.

Rodzina - najbardziej powszechne środowisko życia człowieka, w wielu publikacjach pedagogicznych nazywana bywa podstawowym środowiskiem wychowawczym, co eksponuje jej zadania związane z wypełnianiem funkcji wychowawczej. W odróżnieniu od celowo tworzonych instytucji wychowawczych, takich jak przedszkole czy szkoła, rodzina stanowi środowisko wychowania naturalnego, gdzie świadome, celowe i refleksyjne oddziaływania wychowawcze przeplatają się ze spontanicznymi, niezamierzonymi wychowawczo wpływami, co wynika z całokształtu życia rodziny. Wychowanie rodzinne jest zatem „(...)zestawem różnorodnych wpływów i procesów, znajdujących ugruntowanie w obrębie samej rodziny, w jej stosunkach wychowawczych i wieloaspektowych uwarunkowaniach, ale także zaznaczających się poza nią, umożliwiających kształtowanie się jako jednostki ludzkiej w wymiarze indywidualnym i społecznym” .
Prawidłowo funkcjonująca rodzina, poprzez odpowiednią organizację życia, stwarza dziecku wartościowe pod względem wychowawczym warunki rozwoju, zaspokaja jego podstawowe potrzeby psychologiczne i emocjonalne, daje poczucie bezpieczeństwa, przynależności, miłości. W rodzinie dziecko opanowuje język, zdobywa elementarny zasób wiadomości, który pozwala mu na właściwe spostrzeganie i interpretowanie otaczającego świata. Uczy się określonych zachowań, przejmuje wzorce, wkracza w świat wartości moralnych i kulturalnych. J. Rembowski nazywa rodzinę „kolebką” osobowości, w niej bowiem kształtują się jej zasadnicze elementy, zarysowują postawy moralne, które z czasem ulegają utrwaleniu. Z całą pewnością można uznać, iż to, co dziecko widzi, przeżywa, czego doświadcza w rodzinie, ma duży wpływ na kształt jego życia w przyszłości .
Proces wychowania przebiega w określonych warunkach wychowawczych rodziny. Stanisław Kawula definiuje je jako „(...) ogół warunków środowiska domowego dzieci, rodziców i innych członków rodziny, które wiążą się bezpośrednio lub pośrednio ze strukturą rodziny a zwłaszcza jej funkcjonowaniem” . W sytuacji, gdy rodzina – z różnych powodów – nie jest w stanie prawidłowo wypełniać jednej lub kilku ze swych podstawowych funkcji, wówczas ogranicza to jej działalność. Rodzinę taką możemy wówczas określić jako dysfunkcjonalną. Trudne problemy dnia codziennego, z którymi boryka się obecnie wiele rodzin, a które wynikają głównie z nieustabilizowanej sytuacji ekonomicznej naszego kraju, dotykają także, a może przede wszystkim, społeczności wiejskich, zwłaszcza z obszarów słabo uprzemysłowionych i wsi popegeerowskich. Wśród czynników destabilizacyjnych rodziny, a więc upośledzających prawidłowe sprawowanie przez nie podstawowych funkcji, D. Waloszek wymienia: „bezrobocie, poczucie niesprawiedliwości społecznej przez ludzi, chaos informacyjny w zakresie podstawowych kwestii egzystencjalnych, rozproszone możliwości uzyskania pomocy, niski poziom kultury życia, wykształcenia, brak szerszych aspiracji życiowych” . Czynniki te powodują niejednokrotnie, iż uwaga rodziców, skoncentrowana głównie na kwestiach socjalno – ekonomicznych i zaspokajaniu podstawowych potrzeb bytowych, odsuwa ich od problemów, które wiążą się z wychowaniem dzieci. W takich przypadkach niezwykle ważna jest pomoc z zewnątrz, wsparcie rodzin ze strony różnych instytucji. Rolę wspierającą dla rodzin wychowujących małe dzieci pełni w środowisku wiejskim przedszkole. Profesjonalne wychowanie dziecka w przedszkolu wspomaga wychowanie rodzinne, „(...)kompensuje braki wynikające z dysfunkcyjności środowiska rodzinnego oraz przyczynia się do wczesnego wykrycia a następnie zmniejszania zaburzeń i nieprawidłowości w rozwoju” .
Wiek przedszkolny u dziecka to okres bardzo intensywnych zmian we wszystkich sferach rozwoju i dużej podatności na wszelkie wpływy otoczenia. Właściwa stymulacja sprzyja podejmowaniu przez dziecko wielostronnej aktywności, rozwijaniu jego zainteresowań, a jednocześnie pozwala na wyrównywanie parcjalnych zaburzeń w rozwoju, korygowanie braków czy niedostatków edukacyjnych. Poprzez dostarczanie bogatych, zróżnicowanych bodźców przedszkole stwarza warunki dla pełnego i wszechstronnego rozwoju dziecka. Wszelkie działania podejmowane w stosunku do dziecka w przedszkolu poprzedza wnikliwa diagnoza poziomu jego rozwoju, pozwalająca na wykrycie nie tylko ewentualnych deficytów rozwojowych, zaburzeń zachowania, ale także szczególnych uzdolnień czy predyspozycji, co z kolei warunkuje właściwie zorganizowaną, zindywidualizowaną, planową i systematyczną pracę nad rozwijaniem wszystkich potencjalnych możliwości dziecka. Przedszkole zapewnia warunki materialne i emocjonalne sprzyjające optymalnemu rozwojowi dziecka, a jednocześnie niweluje skutki błędów wychowawczych rodziców, co jest szczególnie ważne w przypadku dzieci pochodzących ze środowisk wiejskich, mniej stymulujących, a często również niewydolnych wychowawczo .
Dla dziecka w wieku przedszkolnym, począwszy od 3 roku życia, bardzo ważne jest nawiązywanie i podtrzymywanie stosunków interpersonalnych z osobami spoza kręgu rodzinnego. Stały kontakt z nauczycielem a przede wszystkim z rówieśnikami z grupy przedszkolnej warunkuje prawidłowy rozwój społeczny dziecka. Nawiązywanie różnorodnych kontaktów społecznych w przedszkolu, wchodzenie w interakcje z innymi dziećmi, wymiana doświadczeń sprzyja rozwijaniu umiejętności współżycia i współdziałania w grupie, uczy przestrzegania norm i zasad. W przedszkolu dziecko ma możliwość poznania obiektywnego systemu wymagań, porządku społecznego, nabycia podstawowych kompetencji społecznych, czego nie jest w stanie zapewnić mu nawet najlepiej funkcjonująca rodzina .
Placówki wychowania przedszkolnego, obejmujące swą działalnością dzieci z terenów wiejskich, stanowią pewną formę profilaktyki społecznej. Uwzględniając potrzeby i problemy rodzin z małymi dziećmi zapewniają pełnowartościową opiekę oraz pomoc i wsparcie w trudach wychowywania najmłodszego pokolenia. Odgrywają znaczącą rolę „(...)w wyrównywaniu braków rozwojowych, kompensowaniu negatywnych skutków trudnych warunków życiowych, zawężonego środowiska społeczno – kulturowego, niekorzystnej sytuacji rodzinnej” . Wspomaganie wychowawczej funkcji rodziny przez przedszkole jest szczególnie potrzebne w środowiskach wiejskich, gdzie w dalszym ciągu świadomość wychowawcza rodziców opiera się w głównej mierze na własnych, często ubogich doświadczeniach. Nieznajomość podstawowych potrzeb i prawidłowości rozwoju dziecka, brak kompetencji w sprawach kierowania tymże rozwojem oraz bezradność wobec pojawiających się problemów wychowawczych mogą ujemnie wpływać na kształtowanie się osobowości dziecka, jego rozwój a także osiągnięcia szkolne i start w dorosłe życie.

BIBLIOGRAFIA
1. Badora S., Czeredrecka B., Marzec D., Rodzina i formy jej wspomagania, Kraków 2001.
2. Cudak H., Funkcje rodziny w pierwszych okresach rozwojowych dziecka, Warszawa 2000.
3. Guz S., Edukacja przedszkolna w okresie przemian, Warszawa 1996.
4. Jundziłł I., Kultura pedagogiczna społeczeństwa, „Nauczyciel i wychowanie” 1977, Nr 1.
5. Kamińska K., Upowszechnienie edukacji przedszkolnej w Polsce, [w:] Zahorska M.(red.), Edukacja przedszkolna w Polsce – szanse i zagrożenia, Warszawa 2003.
6. Kawula S., Rodzina wiejska a wychowanie. Szczegółowe studium porównawcze, Toruń 1973.
7. Kawula S., Świadomość wychowawcza rodziców, Toruń 1975.
8. Kawula S., Brągiel J., Janke A.W., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 1998.
9. Soroka A., Warunki wychowania dziecka w rodzinie wiejskiej, [w:] Waloszek D., Wąż K.(red.), Nadzieja na zmianę. Szanse edukacyjne młodego pokolenia ze środowiska wiejskiego, Zielona Góra 2002.
10. Tyszka Z., Wachowiak A., Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii rodziny, Poznań 1997.
11. D. Waloszek, Szanse edukacyjne młodego pokolenia ze środowisk wiejskich. Dokument czasu przemian, Zielona Góra 2001
12. Waloszek D. Wąż K.(red), Nadzieja na zmianę: szanse edukacyjne młodego pokolenia ze środowiska wiejskiego, Zielona Góra 2002
13. Zahorska M. (red), Edukacja przedszkolna w Polsce- szanse i zagrożenia, Warszawa 2003
14. Ziemska M.(red.), Rodzina i dziecko, Warszawa 1986.