Predyspozycje dziecka i wpływ środowiska na jego rozwój

,, Wszystko jest jednością, wszystko jest rozmaitością.
Ileż natur w naturze człowieka ! Ileż skłonności ! ’’
Blaise Pascal

Gdyby wszystkie dzieci były jednakowe, wychowanie nie byłoby nawet dziecinną igraszką, ale czymś znacznie prostszym. Gdyby dzieci w tym samym wieku jadły tyle samo , w tym samym wieku zaczynałyby mówić,
a w szkole czytały równie dobrze,byłoby znacznie mniej kłopotów wychowawczych, a ta praca pewnie nigdy by nie powstała.
Każde dziecko jest jednak inne.
Zagadnienie, jaki wpływ na rozwój dziecka mają predyspozycje i otoczenie, interesuje nie tylko naukowców. Kiedy dziecko przestaje się zachowywać tak, jak rodzice tego oczekują, pada pytanie: - Co w jego zachowaniu jest odziedziczone, a o czym decydujemy my, jako wychowawcy ?
Zastanawiając się nad wychowaniem, powinniśmy zadać sobie pytanie o nasze wyobrażenia na temat związku między predyspozycjami a otoczeniem.Wywierają one wpływ na sposób, w jaki obchodzimy się z dziećmi.
Określają, czy akceptujemy odmienne zachowania wobec rodzeństwa,
do jakiego stopnia uważamy kształtowanie jego osobowości za coś z góry określonego, a do jakiego za efekt wpływu środowiska, w którym wzrasta.
Często słyszymy, że wszystkie cechy i zdolności dziecka są odziedziczone. Jednak specjaliści,a także większość rodziców reprezentuje pogląd, że na rozwój dziecka mają wpływ zarówno cechy odziedziczone jak i otoczenie.
Predyspozycje nie mogą zastąpić otoczenia, ani otoczenie nie może zastąpić predyspozycji. Struktury organiczne i funkcjonalne, które umożliwiają wzrastanie i rozwój dziecka, składają się na predyspozycje. Znaczenie tych struktur jest szczególnie wyraziście widoczne w przypadku mowy, bez nich rozwój komunikacji byłby niemożliwy.
Dla mowy istotne znaczenie mają trzy obszary mózgu. Jeden leży w płacie skroniowym i służy rozumieniu mowy. Drugi obszar jest odpowiedzialny za artykułowanie mowy. Umożliwia on artykulację i budowę zdań, a także łączenie treści i formy mowy. Trzeci ośrodek znajduje się w górnej korze mowy. Służy planowaniu motoryki ust i umożliwia mówienie. Ośrodki te pozostają w ścisłym związku ze sobą, a także z wieloma innymi obszarami mózgu. Poza organiczną istnieje także funkcjonalna struktura mowy. Głoski są rozumiane przez mózg z podziałem na określone kategorie. Przetwarzanie dźwięków z podziałem na kategorie jest wrodzone i występuje już w wieku wczesnoniemowlęcym. Tak jak w przypadku mowy, zasadniczo wszystkie umiejętności i zachowania opierają się na strukturach organicznych. Jedne obszary mózgu są odpowiedzialne za pozycję ciała i ruchy kończyn, inne umożliwiają czynności umysłowe, takie jak myślenie logiczno – matematyczne albo postrzegane społeczne, takie jak rozpoznawanie twarzy. Większość zachowań powstaje
w wyniku współdziałania wielu obszarów mózgu.

ZRÓŻNICOWANIE PREDYSPOZYCJI.
Zróżnicowany stopień uzewnętrzniania się cech rozwojowych można zaobserwować wtedy, gdy warunki są dobre i w dużym stopniu takie sa -me dla wszystkich. Co do zdolności i zachowań nie można ściśle określić różnic stopnia, w jakim cechy te występują. Prawdopodobnie takie różni -ce uwarunkowane są głównie rozmaitymi predyspozycjami.
Porównywalnie duże różnice międzyosobnicze można zaobserwować w dziedzinie orientacji w przestrzeni, sprawności fizycznej czy muzykal -ności. Mniej zbadane i prawie niezrozumiałe są różnice w dziedzinie zdol- ności nawiązywania kontaktów i tworzenia więzi. Niejedno przemawia za tym, że również zachowania międzyludzkie,zdolność tworzenia więzi oraz
opiekuńczość są różnie wykształcone u poszczególnych ludzi.

DOJRZEWANIE
W momencie narodzin istnieją wszystkie struktury organiczne , tylko w większości są słabo rozwinięte. Dojrzewają mniej więcej w ciągu pierwszych piętnastu lat życia.
Każda cecha rozwojowa u poszczególnych dzieci dojrzewa z rozmaitą szybkością. Tempo jej rozwoju nie zależy przy tym od jej wyrazistości. Dojrzewanie polega na różnicowaniu i specjalizacji organów i funkcji. Proces ten kończy się w okresie młodzieńczym.
Oto trzy przykłady:

MOWA. Zróżnicowanie i specjalizacja są szczególnie wyraźne w rozwoju mowy. Kompetencja językowa dziecka w trakcie rozwoju stale się zwiększa ( zróżnicowanie ), jednocześnie w coraz większym stopniu związana jest z mową otoczenia ( specjalizacja ).W wieku młodzieńczym zróżnicowanie organów mowy jest już w znacznym stopniu zakończone. Od tego momentu nauczenie się , np.: języka wiąże się z dużym nakładem pracy.

MOTORYKA. Różnicowanie i specjalizacja funkcji motorycznych trwa przez cały okres przedpokwitaniowy. Zręczność palców zwiększa się aż do 15 roku życia. Potem nie stwierdza się dalszego wzrostu.
WZRASTANIE. Różnicowanie i specjalizacja cech fizycznych kończy się
w okresie dojrzewania. Wiąże się to z postępującym skostnieniem szkieletu , prowadzonym do zamknięcia szczelin wzrostowych i tym samym do zakończenia procesu rośnięcia.
Jednak zakończenie różnicowania i specjalizacji funkcji nie oznacza,że dorośli już nie mogą się uczyć. Aż do późnego wieku są zdolni poszerzać swoje kompetencje.

ZDOLNOŚĆ PRZYSTOSOWANIA
Struktury mózgowe utrwalają się dopiero w okresie dojrzewania, ale mózg dziecka wykazuje pewną zdolność przystosowania , plastyczność. Można funkcje mózgowe przystosować do nowych warunków. Np. jeżeli dziecko wskutek wypadku drogowego będzie miało uszkodzony jakiś ośrodek mózgu, to mózg uaktywnia ten sam ośrodek w drugiej półkuli. U dorosłej osoby taka zmiana jest możliwa tylko częściowo lub wcale.

DZIEDZICZNOŚĆ
Rodzice przekazują dzieciom swoje geny, ale w znacznie mniejszym stopniu zdolności i właściwości. Tę pozorną sprzeczność można wyjaśnić następująco: w momencie poczęcia otrzymuje ono po połowie genów od matki i od ojca, a geny te wielokrotnie kombinują się ze sobą na nowo. Proces ten prowadzi do ogromnej rozmaitości możliwych cech i zdolności dziecka. Zależnie od tego,jak geny połączą się ze sobą, dziecko może być podobne do jednego z rodziców lub też wyraźnie różnić się od obojga.
A jak jest z dziedziczeniem wybitnego uzdolnienia?
Im silniej jakaś zdolność wykształcona jest u rodziców, tym mniej jest prawdopodobne, że przejdzie w takim samym stopniu na dziecko. Istotne jest to, że dzieci często są uzdolnione bardziej niż przeciętnie, ale nie aż tak utalentowane jak ojciec czy matka.

MOŻLIWOŚCI I OGRANICZENIA
Zdolności i cechy nie są dziedziczne przez pojedyncze geny. Jest wiele genów, które współokreślają cechę rozwojową. Ich skład i działanie decydują o wyrazistości i tempie rozwoju struktur organicznych i funkcjonalnych. Stąd bierze się charakterystyczny dla każdego dziecka profil silnych i słabych stron oraz właściwe mu tempo rozwoju. Same predyspozycje nie decydują jednak ani o zdolnościach, ani o sposobach zachowania. Do tego potrzebne jest otoczenie.

WPŁYW ŚRODOWISKA NA ROZWÓJ DZIECKA
Otoczenie ma dla dziecka wielkie i różnorakie znaczenie.
Dwa najważniejsze aspekty to:
- Otoczenie zaspokaja podstawowe potrzeby dziecka.
- Otoczenie określa doświadczenia dziecka.

ZASPOKOJENIE PODSTAWOWYCH POTRZEB
Dla każdego z nas oczywiste jest, że dziecko , aby rosnąć i zachować zdrowie, potrzebuje pożywienia, opieki. Do prawidłowego rozwoju potrzebne jest mu także bezpieczeństwo i życzliwe zainteresowanie. Niekorzystne warunki życiowe odbijają się ujemnie na rozwoju nie tylko fizycznym, ale i psychicznym dzieci. Obecnie warunki życia znacznie się polepszyły, a rozwój społeczno – ekonomiczny i demokratyczne formy społeczeństwa w sposób decydujący przyczyniły się do poprawy zdrowia oraz rozwoju dzieci.

UMOŻLIWIENIE ZDOBYWANIA DOŚWIADCZEŃ
Jak wielki wpływ na ludzkie zachowanie może mieć otoczenie, widać szczególnie wyraźnie w przypadku mowy. Wpływ otoczenia na mowę widoczny jest nie tylko na wielka skalę – w mnogości języków, ale także na małą skalę – w obrębie rodziny. (Wykres nr1 )


Dziecko, aby się rozwijać, musi zdobywać konkretne doświadczenia.
Opanowuje język tylko wtedy, kiedy może powiązać słowa, zdania z osobami i przedmiotami, działaniami i zdarzeniami w swoim otoczeniu. Aby mogło zdobyć odpowiednie umiejętności, musi gromadzić doświadczenia w innych dziedzinach rozwoju, takich jak motoryka czy zachowania społeczne. Manipuluje łyżką i w ten sposób uczy się jej używać. Bawi się pojemnikami i ich zawartością , poznając przy tym ich właściwości przestrzenne. Obcując z rodziną, uczestnicząc w zakupach, idąc z wizytą do lekarza, dziecko doświadcza tego, jak ludzie w różnym wieku i o różnej pozycji w społeczeństwie odnoszą się nawzajem do siebie, tym samym przejmuje ich sposoby zachowania i reguły społeczne.
Struktury organiczne i funkcjonalne umożliwiają dziecku przyswajanie umiejętności i wzorców zachowania, same jednak o nich nie decydują.
Czynnikiem wywierającym bezpośredni wpływ na sposób wyrażania oraz treść schematów zachowania jest otoczenie. Język , którym dziecko mówi oraz alfabet, którym się dziecko posługuje w piśmie- zależą od kultury, w której wzrasta. Z kolei o kształcie ręki i jej funkcjach motorycznych w dużym stopniu decydują predyspozycje. Elementy zachowania społecznego, takie jak mimika, kontakt wzrokowy czy mowa ciała są wstępnie określone przez predyspozycje.

Reasumując:
1. Otoczenie w dwojaki sposób przyczynia się do rozwoju dziecka:
• zaspakaja jego podstawowe potrzeby fizyczne i psychiczne
• umożliwia dziecku zdobywanie doświadczeń, których mu potrzeba do przyswojenia wiedzy i rozwijania zdolności
2. Dziecko może wykorzystywać doświadczenia tylko wtedy, gdy odpowiednie struktury organiczne i funkcjonalne są dostatecznie rozwinięte ( np.: dziecko zaczyna mówić wtedy, gdy jego narządy mowy osiągają pewien określony stopień rozwoju ).
3. Doświadczenia z otoczeniem społecznym i materialnym określają sposób wyrażania i treść wzorców zachowań ( np.: otoczenie decyduje o języku, którym dziecko mówi ).

POZORY
Jak ważny jest wpływ otoczenia, możemy się przekonać, obserwując dzieci pozbawione możliwości zdobycia doświadczeń. Nadmierna ochrona ogranicza dziecięce możliwości rozwoju. Pozwala to przypuszczać,że dzieci rozwijają się tym lepiej, im bogatsze są ich doświadczenia. Przekona -nie to sprawia, że wielu rodziców i wychowawców stara się dostarczać dzieciom jak najwięcej wiedzy i bodźców. Jednak tego typu działania jedynie pozornie sprzyjają rozwojowi dziecka.

WSPÓŁDZIAŁANIE WYPOSAŻENIA GENETYCZNEGO I WPŁYWÓW ŚRODOWISKOWYCH
1. Dziecko jest aktywne: rozwija się samo z siebie.
2. Dziecko jest selektywne : poszukuje konkretnych doświadczeń. Jego zainteresowania i skłonności odpowiadają stadium rozwoju. Dziecko nie jest naczyniem, które można napełniać dowolną treścią czy dowolnymi doświadczeniami.
3. Indywidualne zdolności i właściwości zachowania w miarę rozwoju co- raz wyraźniej się uzewnętrzniają :
• otoczenie podkreśla spektrum doświadczeń, spośród których dziecko może wybierać
• dziecko decyduje , co przyswaja
4. Dziecko może przyjąć od otoczenia tylko tyle, ile jest możliwe w aktualnym stadium rozwoju. Nadwyżka doświadczeń pozostaje niewykorzystana lub wręcz stanowi przeszkodę w rozwoju.
5. Rozwój dziecka jest zaburzony, kiedy jego podstawowe potrzeby są
zaspokojone lub kiedy brakuje mu doświadczeń, potrzebnych do pra-
widłowego rozwoju.
6. Autoregulacja umożliwia dziecku nadrobienie opóźnienia w rozwoju. Kompensacja jest tym pełniejsza, im młodsze jest dziecko i im krócej trwał okres ,, niedoboru’’.
7. Opóźnienie w dziedzinie rozwoju fizycznego lub intelektualnego łat- wiej można wyrównać niż opóznienie w dziedzinie tworzenia więzi
i zachowań społecznych.

opracowanie
pedagog szkolny- mgr Sylwia Pawlukowska

Literatura:
1. Remo H. Largo - ,, Wiek dziecięcy’’, wyd . Wiedza i życie, Warszawa 2001;