Ogólny zarys dramy w edukacji

Ogólny zarys dramy w edukacji
Stymulowanie aktywności dziecka to jedno z zadań instytucji edukacyjnych takich jak przedszkole czy szkoła. Jednym ze sposobów uaktywniania małego dziecka jest właśnie drama. Drama jako metoda pedagogiczna ma za zadanie wydobywanie i rozwijanie najbardziej pożądanych cech osobowości dziecka oraz wzmacnianie jego wiary w siebie. Zaś jeżeli zadaniem dramy ma być wszechstronne oddziaływanie na osobowość wychowanka, powinna ona stosować metody o charakterze percepcyjno-innowacyjnym, aby nie tylko obdarzać dzieci wiedzą, lecz również rozwijać ich wyobraźnię, uczucia wyższe i moralną świadomość. W dramie uczestnicy wyrażają siebie przez mowę i ruch. Chociaż drama jest pracą „na niby” to jednak mimo swego fikcyjnego charakteru jej uczestnicy powinni realnie ją odczuwać. Wyimaginowana rzeczywistość w dramie może być czasem bardziej twórcza niż ta przeżywana faktycznie w codzienności. Zanim wprowadzimy na zajęcia dramę musimy wiedzieć w jakim celu to robimy, gdyż drama służy realizowaniu celów związanych z wszechstronnym rozwojem człowieka. W kolejnym podrozdziale przyjrzymy się jakie są cele dramy.

2.1.1. Cele dramy
Naukowcy zaliczają zajęcia lekcyjne prowadzone metodą dramy do parateatralnych, ekspresyjnych, nieprzedstawieniowych metod nauczania. Zajęcia te odgrywają istotną rolę w rozwoju osobowości człowieka. Stosując dramę w procesie edukacyjnym wyróżnia się następujące cele:
1. Cel wychowawczy – nauczyciel stosując metodę dramy może wyeliminować nawyki dzieci, które utrudniają im życie, zmienić ich zachowania w pozytywnym kierunku; dzieci uczestniczące w dramie mogą w bezpiecznych warunkach improwizować zdarzenia i sytuacje czerpane z realnego życia, dzięki czemu mogą zmienić swoje zachowanie i myślenie oraz przygotować się do pełnienia przyszłych ról społecznych; poprzez dramę rozbudzana jest dziecięca wrażliwość moralna i estetyczna, rozwija się wewnętrzna dyscyplina i postawy humanistyczne; dziecko nie tylko zwiększa świadomość siebie, ale również uczy się tolerancji i rozumienia empatycznego;
2. Cel terapeutyczny – eliminowanie kompleksów i nieśmiałości; likwidowanie lęków szkolnych; rozładowanie napięć wewnętrznych; wyzwalanie wiary we własne siły; pozytywne nastawianie do życia; osiąganie osobistej satysfakcji i zadowolenia; jak podkreślają pedagodzy dramy terapia nie powinna być głównym celem, gdyż bezpieczniej zostawić ja specjalistom;
3. Cel kreatywny – rozwijanie uzdolnień i zainteresowań, myślenia i wyobraźni, zwiększanie świadomości artystycznej, zdolności tworzenia, wrażliwości, która prowadzi do głębszej oceny życia;
4. Cel inspirujący – wyzwalanie możliwości twórczych wychowanka; przygotowanie do odbioru sztuki i wyrażania siebie przez nią; uczy sposobów zdobywania wiedzy; umożliwia ekspresję ruchową;
5. Cel komunikacyjny – rozwijanie umiejętności komunikacji werbalnej i pozawerbalnej; uczy umiejętnego słuchania partnera interakcji; ułatwianie swobodnego i spontanicznego wrażania myśli i uczuć;
6. Cel integrujący – „Drama sprzyja rozwojowi społecznego zrozumienia i współczucia, kreuje obraz stosunków społecznych, wyzwala szacunek dla wspólnej pracy. Dzielenie wspólnej przestrzeni, dzielenie się pomysłami, problemami, wraz z rzeczywistym współtworzeniem i wspólnym przeżywaniem różnego typu doświadczeń, w istotny sposób wpływa na uspołecznienie dzieci i młodzieży. Drama pozwala ponadto nabywać umiejętności interpretacji znaczenia widocznych sposobów ekspresji (wygląd, mowa, czyny) oraz wewnętrznych stanów uczuciowych”1. Poprzez przeżycia w dramie dzieci stają się bardziej wrażliwe na myśli i uczucia innych. Tematy dramy często dotyczą ludzkich czynów, aspiracji, refleksji, dzięki czemu ułatwiają realizację tego celu. Cel integracyjny związany jest również z naturą dramy, która obejmuje wiele aspektów dziecięcego rozwoju, wskutek czego umożliwia nauczycielowi połączenie dramatycznej pracy z procesem nauczania i treściami innych przedmiotów;
7. Cel indywidualizujący – rozumiany jest w ten sposób, że podczas zajęć dramą możliwa jest indywidualna kreację, stwarza się okazję do własnego przygotowania roli, nadania jej wewnętrznego wyrazu i charakterystyki. Wprawdzie nauczyciel stymuluje i proponuje działania, ale dzieci samodzielnie reagują zgodnie z własnym przekonaniem, interpretacją oraz poglądami.
Natomiast Grażyna Łebecka i Lilianna Mańka zblokowały cele dramy w trzech kategoriach:
1. „Wszechstronny rozwój osobowości, ekspresji, wrażliwości i uczuciowości.
2. Integracja zespołu klasowego:
3. Przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w kulturze”2.
Każdy z bloków posiada cele szczegółowe. Są to między innymi takie cele jak: kształtowanie wrażliwości uczniów, nauka panowania nad emocjami, rozwijanie słownictwa, fantazji czy też przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w życiu poprzez umiejętne i świadome korzystanie z dóbr kultury (np. muzyka, teatr, taniec).
T. Lewandowska-Kidoń podkreśla, że w dramie nie tylko istotny jest cel jaki chcemy osiągnąć, ale również sam proces dochodzenia do niego, innymi słowy przebieg zajęć dramowych. Drama planowana (kierowana) przebiega najczęściej według następującego schematu:
- „wprowadzenie przez nauczyciela (opowiadanie, zdarzenie, sytuacja wyjściowa, inicjująca fikcję dramatyczną)
- przygotowanie się uczestników do wejścia w role w formie różnych technik (rozmowy, dyskusje, scenariusz sytuacji, charakteryzowanie i ‘rozpisanie’ ról)
- odegranie ról przez uczestników
- omówienie pracy uczniów (analiza ćwiczenia, pytania, rozmowy, komentarze, dyskusja)”3.
Aby dobrze zaplanować zajęcia prowadzone metodą dramy musimy najpierw zapoznać się z jej elementami podstawowymi i pochodnymi.


2.1.2. Elementy podstawowe i pochodne dramy
Żeby dobrze zrozumieć istotę dramy musimy poznać jej elementy podstawowe i pochodne. Sandra Hesten zalicza do nich:
- „rolę,
- napięcie-konflikt,
- symbol,
- rytuał,
- przypowieść (mit, metafora),
- czas,
- dzielenie władzy,
- znak,
- rekwizyt,
- dar”4.
Natomiast Krystyna Pankowska wymienia następujące podstawowe elementy konstytutywne dramy:
- „temat,
- symbolizacja,
- rola,
- fikcja,
- konflikt,
- napięcie”5.
Jednakże w swej pracy omówię podział przedstawiony przez Sandrę Hesten.
Rola – to podstawowy element dramy, który występuje we wszystkich rodzajach dramy (angielskiej i jej licznych odmian: polskiej, kanadyjskiej, włoskiej itd.). Rola w dramie jest zawsze improwizowana, podlega nieustannym modyfikacjom w zależności od relacji z innymi postaciami. Poprzez „bycie w roli” dziecko angażuje się emocjonalnie, uczy się empatii, w sposób twórczy buduje postać. Rola pomaga w zrozumieniu na czym polega istota pełnienia uniwersalnych ról społecznych, na przykład matki czy policjanta.
Napięcie-konflikt – nadaje dramie dynamikę i powinien być już zawarty w określeniu roli. Konflikt w dramie wywołuje napięcie, które wyzwala emocje. Zaś przeżywanie napięcia jest możliwe dzięki empatycznemu wczuwaniu się w rolę. Napięcie-konflikt może tkwić w różnych płaszczyznach . Na przykład jeżeli umieścimy napięcie-konflikt w zadaniu dramowym dziecko uświadamia je sobie, jest to dla niego jasne i zrozumiałe poprzez wyznaczenie mu różnego rodzaju działań. Napięcie-konflikt sprawia, że dziecko inicjuje „dzianie się” dramy.
Symbol i rytuał – wyznaczają głębię znaczeń w dramie. „Implikują one uogólnienie będące wynikiem doświadczeń indywidualnych, ale także kulturowych z tego kręgu, w którym uczestnik dramy dorasta. Te uogólnienia mogą mieć zarówno postać znaną wszystkim (przedmiot, znak zastępujący, reprezentujący, oznaczający – wygenerowany w świecie jednej osoby i dopiero z czasem zrozumiały i ‘odszukany’ wśród osobniczych doświadczeń innych), jak i postać jednostkową, powstałą na zasadzie skojarzeń jednej osoby, a przez lata, z czasem uogólniony”6. Rytuał rozumiany jest tu jako ceremonia, sposób działania, któremu towarzyszy poczucie odmienności, wyjątkowości, niepowtarzalności, wzniosłości. Poprzez tego rodzaju emocje rodzi się w uczestnikach dramy świadomość siebie zarówno w świecie zamkniętego Ja, jak i w relacjach z innymi, ze światem zewnętrznym. Dlatego też symbol i rytuał mają tak duże znaczenie w dramie.
Przypowieść (mit, metafora) – pełni w dramie silne funkcje terapeutyczne.
Według Nossrata Peseschkiana w dramie następuje:
- odzwierciedlenie – czyli wyrażanie myśli, uczuć, dostrzeganie problemów;
- modelowanie – czyli od uczestnika dramy zależy jaki przyjmie wzorzec możliwych rozwiązań, jak będzie wartość jego działań;
- mediacja – czyli kierowanie się w stronę obiektywnego punktu widzenia poprzez łączenie własnego systemu myślenia z innym;
- magazynowanie – czyli na poziomie nieświadomości dokonuje się zapamiętywanie, przetworzenie i asymilacja;
- przekazywanie – czyli na poziomie nieświadomości zbiorowej dokonuje się proces zachowania, współtworzenia i dziedziczenia dorobku kulturowego ludzi;
- łączenie – czyli z obszaru różnych kultur są przekazywane wartości czy style życia;
- rozwijanie intuicji – czyli ćwiczenie myślenia symbolicznego, pobudzanie fantazji, godzenie przeciwstawnych uczuć;
- oddziaływanie wielopoziomowe – czyli odwoływanie się do różnych światów, np. relacji społecznych, fantazji, emocji, życia domowego.
Czas – trudno go dostrzec od razu w dramie, gdyż często zmienia swój bieg, zakres i charakter. Nie ma znaczenia kierunek upływu czasu, gdyż uczestnicy dramy mają poczucie, że nad nim panują. Często znakiem obecności czasu w dramie jest jednoczesne „dzianie się” teraz, wczoraj czy w przyszłości.
Dzielenie władzy – następuje w wymiarze czasu. Dziecko posiada władzę nad czasem, może go samodzielnie w dowolny sposób zmieniać, przekształcać, lub też oddać część swej władzy i zmienić czas jak proponują mu inni. Inne obszary dzielenia władzy w dramie to np. relacje nauczyciel – dziecko czy też wszelkie odczucia, przeżycia, pomysły. Podlegają one różnym zmianom, które tworzą pozostali uczestnicy dramy. W dramie nauczyciel traci rolę głównego reżysera, nie określa poszczególnych jej etapów, lecz staje się obserwatorem, który ma za zadanie służyć pomocą, odpowiadać na pytania i wątpliwości, a w szczególnych sytuacjach (np. ze względu na bezpieczeństwo uczestników) może ewentualnie włączać się do dramy.
Znak i rekwizyt – swe znaczenie zawierają w możliwości przeniesienia świata wewnętrznego do świata zewnętrznego za pomocą znaku, czyli sposobu wyrazu, charakteru aktywności. Może to być urzeczywistnianie własnych marzeń tkwiących w umyśle poprzez podjęcie realnego działania, tworzenia rzeczy realnych. Poprzez znak dostrzegamy napięcie, różne skrajności. Dlatego też znaki dramy są określane jako pary, na przykład: jasność – ciemność, dźwięk – cisza, ruch – bezruch. Wskutek przeciwstawności znaków ich wymowa jest bardziej czytelna. Zależności między znakami są zwrotne. Operowanie znakami tworzy pewne ciągi, które nazywane są technikami dramowymi, o których będzie traktował osobny podrozdział. W dramie rekwizytem może być dowolny przedmiot, lecz należy zwrócić uwagę, aby nie ograniczał on wyobraźni uczestników dramy, wewnętrznej kreacji, twórczego myślenia. Rekwizyt nie jest koniecznym elementem dramy.
Dar – „W dramie nauczyciel i dziecko obdarowują się wzajemnie wielością pomysłów, uzewnętrznianiem własnych potrzeb, lęków (ze strony dziecka) czy darem wolności, bogactwa pomocy, innością przestrzeni edukacyjnej (ze strony nauczyciela). Rodzi się więź między nauczycielem a dzieckiem, rodzą się także między dziećmi. Doświadczanie więzi prowadzi do odkrywania siebie”7. Obdarowywanie się świadczy o głównych cechach osobowych człowieka takich jak rozum czy wola. Dzięki temu metoda dramy staje się stymulatorem rozwoju i dojrzałości, gdyż wszyscy jej uczestnicy szanują się, a obdarowywaniu towarzyszy radość wyrażająca się uśmiechem do siebie i innych, jak również śmiechem z samego siebie.
Po omówieniu elementów dramy warto przytoczyć w tym miejscu dokładną definicję tej metody według Krystyny Pankowskiej, która uważa, że drama to „fikcyjna, wyobrażeniowa sytuacja, która powstaje, gdy kilka osób we wspólnej przestrzeni przedstawia coś, co nie jest w danym czasie obecne, używając jako środków wyrazu swoich ciał i głosów”8.

2.1.3. Etapy planowania zajęć prowadzonych metodą dramy
W prowadzeniu zajęć metodą dramy istotne jest właściwe ich zaplanowanie. Zaś efekty dydaktyczne i wychowawcze tej metody zależą od dobrego przygotowania nauczyciela. Dlatego ważne jest, aby nauczyciel potrafił określić cel dramy uwzględniając cel wynikający z programu nauczania, cel związany z formą dramy i cel grupy. Nauczyciel powinien również określić miejsce akcji, sytuacje wyjściową oraz techniki, które będzie wykorzystywał w pracy z dziećmi i młodzieżą, czyli wyznaczyć role dla siebie i uczniów oraz sposób wczuwania się w role. Mimo to nie może on dokładnie zaplanować drogi, która doprowadzi do realizacji założonego celu. Ta droga zależy wyłącznie od uczestników dramy, od tego jakie posiadają umiejętności i możliwości oraz od ich chęci zaangażowania się w cały proces. „Nauczyciel czy wychowawca pracujący metodą dramy, zgodnie z założeniami psychologii humanistycznej, pełni rolę facylitatora, inspirującego dzieci i młodzież, pomagającego im w dochodzeniu do zaplanowanego celu dramy”9.
Teoretycy dramy proponują różne sposoby planowania zajęć z dramą. Na przykład Krystyna Pankowska uważa, że zanim przystąpi się do realizacji dramy należy zastanowić się nad różnymi kwestiami, które są z nią związane. Można to przeprowadzić w trzech etapach:
Etap I – dostosowanie planu działania do grupy.
W tym etapie zastanawiamy się nad grupą, w której drama ma być realizowana, czyli zastanawiamy się nad tym: kim są uczestnicy, jakie mają doświadczenia, możliwości, jaki jest ich poziom intelektualny, czym ta grupa się interesuje, jakie są jej mocne i słabe strony. Następnie zastanawiamy się jaki jest cel zajęć prowadzonych dramą, dlaczego wybieramy tę a nie inną metodę i co dzięki jej zastosowaniu chcemy uzyskać. Rozważamy czy dzięki pracy tą metodą: poprawimy stosunki w grupie, rozwiniemy umiejętności komunikacyjne uczniów, wyjaśnimy trudne zagadnienia, uzyskamy aktywne rozwiązanie problemu, znajdziemy formę do przekazania abstrakcyjnych idei, a może wprowadzimy grupę na wyższy poziom myślenia. Później określamy temat w szerokim rozumieniu poprzez zadawanie sobie pytań czy jest to: temat wybrany przez samych uczniów, związany z programem szkolnym, występuje w nim problematyka zagadnień moralnych, a może jest to wyjątkowa historia, z która warto zapoznać uczniów. Na końcu zastanawiamy się nad głównym aspektem dramy, czyli jakie kluczowe pytanie chcemy umieścić w centrum dramy. Musimy tutaj myśleć o doświadczeniu jako całości, aby później zająć się szczegółami. Główny aspekt dramy narzuca nam praktyczne rozwiązanie etapu drugiego, czyli ustalenie punktu wyjścia do grania ról.
Etap II – ustalenie dramowego kontekstu.
Na tym etapie projektowania dramy zastanawiamy się nad:
- czasem akcji dramowej ( przeszłość, przyszłość, teraźniejszość, czas nieokreślony),
- miejscem akcji,
- uczestnikami (jakie mają role, kim są, ile mają lat, jakie są ich cechy, zainteresowania),
- początkowymi relacjami między uczestnikami ( czy są poprawne czy też istnieją między nimi jakieś konflikty, czy są to oddzielne jednostki czy też osoby występują w grupach, np. rodzinnych),
- problemami ( jaki jest problem do rozwiązania, co motywuje postaci do działania, jaki jest stan początkowego napięcia, co interesuje nas w tych ludziach, w tym miejscu czy czasie).


Etap III – wybór techniki.
Planując wybór techniki należy zastanowić się nad trzema elementami:
1) w jaki sposób uczestnicy wejdą do akcji dramowej?
2) z jakim stopniem zaangażowania wchodzimy do akcji?
3) co motywuje do działania i napięcia?
W sposobie wejścia do akcji dramowej ważne jest zachowanie psychologicznego poczucia bezpieczeństwa, gdyż podejście może być mniej lub bardzie bezpośrednie w zależności od tematu. Warto zastanowić się czy pomiędzy uczestnikami a tematem dramy istnieje dystans emocjonalny. Wybierając tematykę historyczną musimy określić dystans uczestników do tego zdarzenia, czyli czy będą oni występować jako aktorzy przedstawiający dane wydarzenie, czy tez jako bohaterowie tych wydarzeń albo tez historycy-eksperci. Motywacja do działania i odpowiednie napięcie są potrzebne, aby akcja się rozwijała. Dlatego tez należy się zastanowić czy w podejmowanym temacie uczestnicy mają możliwość działania oraz dlaczego należałoby zapoczątkować tę akcję. W początkowych etapach pracy z grupą możemy wykorzystać znane gry wiążące się z napięciem, w których dzieci musiałby ukryć się, szukać, uciekać, zwyciężać czy odwracać uwagę.
Podobny sposób planowania zajęć z dramą proponuje G. Bolton, który wyróżnia trzy etapy przygotowania dramy przez nauczyciela czy wychowawcę:
1) „określenie grupy, z jaką będzie pracował (liczba członków, ich wiek, możliwości, doświadczenia, zainteresowania) oraz rodzaj dramy (wychowawcza, dydaktyczna);
2) wybór celu dramy (nazwanie problemu, który należy rozwiązać w trakcie zajęć) i tematu dramy lub materiału, który stanie się punktem wyjścia do zajęć, tym samym określenie sytuacji wyjściowej;
3) wybranie technik dramowych wprowadzanych na zajęciach (rola dla uczniów, rola dla nauczyciela)”10.
W obu przykładach etapów planowania zajęć prowadzonych metodą dramy, po rozważeniu sytuacji grupy i określeniu sytuacji wyjściowej dramy, szczególną uwagę teoretyków dramy koncentruje wybór technik dramowych, o których będzie mowa w kolejnym podrozdziale.

2.2. Różne techniki dramy
Znajomość technik dramowych pozwala nam na ich różnorodne wykorzystanie w zajęciach, gdyż rzadko zdarza się, aby nauczyciel czy wychowawca stosował tylko jedną formę pracy. Wybór technik dramowych jest zależny zarówno od cech indywidualnych grupy, jak i od tematu, który zamierzamy zrealizować. Drama jest procesem dochodzenia do celu, w którym musimy nieprzerwanie uświadamiać sobie jego doniosłość. Zarówno cel, jak i proces są bardzo ważnymi czynnikami w dramie. „Nauczyciel nie narzuca dzieciom i młodzieży sposobów realizacji zadań, ale pomaga im rozwijać i wzbogacać ich własne kompetencje. W tym celu ma on do dyspozycji wiele technik, konwencji i strategii dramowych, rozumianych jako metoda pracy w dramie i jako środek umożliwiający uczestnikom uczenie się w sposób autentyczny”11.
W literaturze pedagogicznej odnajdujemy wiele różnych klasyfikacji technik dramowych. Autorki książki pt. „Drama na lekcjach języka polskiego” wyróżniają następujące techniki:
- rola;
- rozmowa;
- wywiad;
- etiuda pantomimiczna;
- improwizacja;
- scenka improwizowana;
- przedstawienie improwizowane;
- inscenizacja;
- rzeźba i jej warianty;
- obraz, żywy obraz, obraz bez ruchu, stop-klatka, zdjęcie, fotografia;
- film i jego rodzaje;
- ćwiczenia głosowe;
- rysunek;
- przedmiot-znak;
- kostium;
- muzeum;
- plan, mapa, makieta;
- list;
- dziennik, pamiętnik;
- zabawy;
- ćwiczenia wykorzystujące zmysły do rozwijania wyobraźni.
Chociaż przedstawiona klasyfikacja technik ma dużą wartość praktyczną to jednak najbardziej przysłuży się ona nauczycielom języka polskiego, gdyż z myślą o nich została stworzona.
Natomiast odrębna klasyfikacja została przyjęta dla omówienia technik dramowych, które są stosowane w przedszkolu. Jako kryterium uznano występowanie określonego znaku jako wiodącego. W związku z tym wyróżnia się takie techniki jak:
1) ćwiczenia zmysłów;
2) rozmowa-wywiad;
3) rysunek;
4) rzeźbienie- rzeźba (pomnik);
5) scenka pantomimiczna;
6) scenka improwizowana;
7) film – stop-klatka.
Ćwiczenia zmysłów – technika ta daje dzieciom możliwość doskonalenia poszczególnych zmysłów, różnicowania ich wrażliwości, uświadomienia sobie jakie mają znaczenie i jaką pełnią rolę w życiu każdego człowieka. Ćwiczenia te można wykonywać albo w odpowiedzi na konkretne pytanie albo przez „bycie w roli”.
Rozmowa-wywiad – to technika, która:
· doskonali umiejętności komunikacyjne w aspekcie artykulacyjnym i semantycznym,
· rozwija emocje i uczucia poprzez ukierunkowany kontakt z drugą osobą,
· pozwala zobaczyć drugą osobę (rozmówcę) poprzez pryzmat jej sukcesów, radości, kłopotów, problemów czy specyficznych cech,
· przynosi najlepsze efekty, gdy jasno określimy role, kiedy wiadomo kim jest prowadzący rozmowę-wywiad i kim jest jego rozmówca.
Rysunek – jest to technika dramowa najbliższa dziecku w wieku przedszkolnym, gdyż posługuje się ono nim najczęściej. Jednak stosując tę technikę należy tak postawić zadanie dramowe, aby służyło ono rozwiązaniu określonego problemu, a nie tylko było formą wyrażania siebie. W technice tej istotne jest również zapewnienie odpowiednich warunków oraz czasu realizacji, jak również stworzenie uczestnikom klimatu dla uporządkowania własnych doświadczeń, wyobrażeń i możliwości technicznych. Stosując poprawnie tę technikę, nie musimy w nią wprowadzać czy podsumowywać, gdyż już sama w sobie jest dramą.
Rzeźbienie-rzeźba (pomnik) – to technika, w której podstawowym środkiem ekspresji jest ruch, będący narzędziem plastycznego budowania sytuacji. Technika ta odwołuje się do doświadczeń uczestników dramy związanych z własnym ciałem, do świadomości własnych możliwości ruchowych oraz wyczucia przestrzeni przez uczestników. Możemy wyróżnić dwa sposoby stosowania tej techniki. Pierwszy sposób polega na tym, że uczestnik dramy będący w roli rzeźbiarza poprzez dotyk modeluje materię rzeźbiarską jaką jest inna osoba lub grupa osób. Nadaje on kształt tej materii jak sugeruje mu zadanie dramowe. Natomiast drugi sposób jest trudniejszy, gdyż rzeźbiarz nie dotyka materii, a jedynie wykonuje ruchy dłońmi wskazujące zmianę materii. Ważna jest tu synchronizacja ruchów rzeźbiarza i materii. Rzeźbiarz może na przykład ustawić dłoń przy podbródku materii i powoli przesuwać ją w dół, co dla materii jest sygnałem, aby opuścić głowę tak nisko, aż ustanie ruch rzeźbiarza.
„W trakcie takiego rzeźbienia w naturalny sposób stymuluje się zdolność obserwacji, koncentrację uwagi, wrażliwość na drugą osobę, świadomość cech własnego i cudzego ruchu (płynność, celowość, natężenie, umiejętność podporządkowania się innym, myślenie oraz wyobraźnię itd.)”12.
Scenka pantomimiczna – posiada fabułę; jest oparta na ruchu, który stanowi środek wyrazu dramaturgicznego. Stosując tę technikę należy postępować zgodnie z zasadą stopniowania trudności – zaczynamy od najprostszych ćwiczeń pantomimicznych (np. naśladowanie zachowania znanych zwierząt, rozwijanie się kwiatu) stopniowo przechodząc do trudniejszych form, które oparte są na współdziałaniu uczestników dramy w przedstawieniu wspólnego projektu fabularnego jedynie za pomocą ruchu i mimiki. Aby technika ta dobrze spełniła swoje zadanie uczestnicy dramy powinni już wcześniej wykonywać ćwiczenia doskonalące świadomość własnego ciała oraz powinni poznać kod semantyczny symboli ruchowych i mimicznych.
Scenka improwizowana – jest to jedna z najbardziej złożonych technik, w której wykorzystywane są jednocześnie wszystkie znaki dramy: dźwięk (słowo) – cisza, światło – ciemność, ruch – bezruch. Technika ta wykorzystuje improwizowaną fabułę, w której jest silnie zarysowany konflikt (problem). Można w dowolny sposób używać znaków dramy, ale tak, aby powstały ciąg skojarzeń wywołanych tematem dramy i przełożony na jej fabułę był zrozumiały dla pozostałych uczestników. Działania dzieci przedszkolnych w scenkach improwizowanych mogą być doskonale integrowane, jeżeli odpowiednio dobierzemy temat lub jasno sformułowany przez dzieci problem, który jest dla nich ważny w codziennym życiu. W tej technice ważne jest współdziałanie uczestników, dlatego też należy ją wprowadzać początkowo w parach, dopiero potem w małych grupach (od 3 do 5 osób), zaś na końcu w liczniejszych zespołach.
Film – stop-klatka – podobnie jak opisane powyżej jest techniką złożoną, która również wykorzystuje wszystkie znaki dramy, „rozwija się w czasie powstawania fabuły, ale włącza jeszcze elementy typowe dla filmu – ciąg klatek (scenek), który można przyśpieszyć, zwolnić, cofnąć. Można też wyłączyć jeden ze znaków dramy, np. głos (film niemy) lub ruch (zatrzymać klatkę). Takie działania pozwalają na analizę fabuły, refleksję nad problemem, konfliktem, na uzmysłowienie sobie następstwa działań itd.”13.
Opisane powyżej techniki są dostępne dzieciom przedszkolnym i pozwalają one w znaczny sposób intensyfikować proces wspierania rozwoju osoby przedszkolaka. Jednak należy pamiętać, że w pracy z małymi dziećmi nie można wykorzystać dramy we wszystkich formach i technikach, a wynika to z doświadczenia osobniczego, sposobu widzenia i rozumienia świata przez małe dziecko. Dlatego w tym miejscu należy wspomnieć o specyfice czterech typów dram (poziomów dramy ze względu na stopień złożoności organizacji zajęć), które sklasyfikował Gavin Bolton oraz o możliwości ich stosowania w pracy z dzieckiem przedszkolnym.
Bolton dzieli zajęcia zorientowane na dramę na cztery zasadnicze typy:
Poziom A – to ćwiczenia, gdzie wyróżnia się:
I. proste doświadczenia - to nieskomplikowane formy, które są realizowane w krótkich odcinkach czasowych i mają za zadanie rozwijać wrażliwość zmysłową, wyobraźnię czy refleks; mogą to być ćwiczenia rozluźniające lub koncentrujące, wsłuchiwanie się w dźwięki otoczenia, przeżywanie, doświadczanie ciemności na przykład poprzez pójście do piwnicy itp.;
II. wprawki dramatyczne – wykorzystują proste doświadczenia, w celu pobudzania dziecięcej wyobraźni; mogą to być wprawki:
- uwrażliwiające zmysły (przypominanie smaków, zapachów, dźwięków, kolorów, faktur materii);
- ruchowe (naśladowanie ruchów pojazdów, maszyn, człowieka, różnych gestów);
- głosowe (naśladowanie charakterystycznych rodzajów mówienia, np. sprawozdawcy sportowego, smutnej kobiety, radosnego mężczyzny, niecierpliwego dziecka, spokojnego starca itp.);
III. ćwiczenia dramowe – ich podstawą jest sytuacja konfliktowa; przygotowują do wejścia w role poprzez gry odbywające się w parach lub w małych zespołach;
IV. gry – jako ćwiczenia mają za zadanie pobudzać aktywność we współdziałaniu, ułatwiać ‘bycie w roli’, uczyć koncentracji; służą również rozwijaniu sprawności fizycznej i intelektualnej;
V. inne formy artystyczne – rozwijają one możliwości artystyczne uczniów; mogą to być ćwiczenia w układaniu opowiadań, rysowaniu, śpiewaniu piosenek zarówno cudzych, jak i tworzonych samodzielnie.
Poziom B - gry dramowe (dramatyczne) – polegają na improwizacji, której podstawą jest nieskrępowana wyobraźnia; oparte są na „byciu w roli określonej sytuacją wyjściową zbudowaną na konflikcie”14.
Poziom C – teatr – są to zajęcia ukierunkowane na robienie pokazu czy przedstawienia; mają za zadanie rozwijać dyspozycje teatralne i estetyczne uczestników.
Poziom D – drama właściwa – to typ dramy, w którym w budowaniu improwizacji wykorzystuje się wszystkie dostępne środki sceniczne, aby uświadamiać i modyfikować postawy jej uczestników.
W przedszkolu najpopularniejsze i najbardziej efektywne są ćwiczenia z poziomu A i gry dramowe z poziomu B. Te dwa typy dramy są określane mianem „dramy dziecięcej”. Natomiast „stosowanie dramy z poziomu C i D wymaga uprzedniego zapoznania dzieci ze znaczeniem semantycznym i kulturowym różnych środków wyrazu oraz ze specyfiką ich stosowania w teatrze”15. Jeżeli będziemy doskonale znać uczestników dramy, to dramę właściwą możemy stosować w pracy z dziećmi w każdym wieku. Od nauczyciela drama taka wymaga dużo wysiłku koncepcyjnego oraz wytężonej uwagi podczas jej wprowadzania. Pracując dramą właściwą nauczyciel uzyskuje rewelacyjne efekty, gdyż wszystkie możliwe walory edukacyjne metody dramy właśnie w niej współbrzmią i intensywnie urzeczywistniają się.
Po zapoznaniu się z różnymi technikami dramowymi należy zastanowić się jakie warunki trzeba stworzyć, aby poprawnie wykorzystać dramę na zajęciach z dziećmi.

2.3. Warunki wykorzystania dramy w edukacji
Na wstępie należy podkreślić, iż zastosowanie dramy przyniesie dobre efekty tylko wtedy, gdy będzie ona wpleciona w logiczny sposób w ciąg innych metod, które pozwolą osiągnąć określone cele edukacyjne, gdyż używanie przez nauczyciela tylko jednej metody pracy z dziećmi nie przyniesie pożądanych rezultatów.
Możemy wyróżnić trzy podstawowe warunki wykorzystania dramy w edukacji:
1) znajomość zasad metodyki pracy dramą,
2) znajomość celów edukacji przedszkolnej,
3) znajomość dzieci, grupy.
Aby zaprojektować zajęcia metodą dramy nauczyciel musi znać dokładnie tę metodę, jej filozofię, techniki i metodykę.
Maria Królica w książce „Drama i happening w edukacji przedszkolnej” przedstawia czternaście zasad w zakresie metodyki pracy dramą, o których powinien pamiętać nauczyciel:
Zasada 1: Rozpoczynając dramę, należy wprowadzić dziecko w świat
pograniczna rzeczywistości i fikcji, czyli w tzw. obszar
dramy.
Zasada 2: Należy przygotować klasę przedszkolną do wykonywania
w niej zadań dramowych przez wygospodarowanie wolnego
miejsca do swobodnego działania w różnych technikach.
Zasada 3: Należy zawsze wprowadzić na początku dramy ćwiczenia
koncentrujące i uwrażliwiające na świadomość bycia
‘tu i teraz’.
Zasada 4: Należy przemyśleć, sprecyzować, a następnie zredagować
temat dramy w języku dla dzieci zrozumiałym, tak aby mogły
go powiązać ze swoimi doświadczeniami, zainteresowaniami i
trudnościami.
Zasada 5: Dla dynamicznego przebiegu dramy konieczne jest
przedstawienie w zadaniu dramowym problemu,
napięcia-konfliktu.
Zasada 6: W dramie nie stosuje się scenariuszy z dokładnym opisem jej
przebiegu.
Zasada 7: W projekcie dramy należy jasno i precyzyjnie opisać role.
Zasada 8: Nie należy narzucać dzieciom sposobu odgrywania ról, ale
wprowadzać w nie, pomagać im ‘być w rolach’.
Zasada 9: Nie należy oceniać wcielania się w role – każdy sposób ‘bycia
w roli’ jest właściwy, bo tak ja widzi dziecko.
Zasada 10: W dramie powinny uczestniczyć wszystkie dzieci z grupy;
jeżeli któreś nie wyraża chęci, nie należy go zmuszać.
Zasada 11: Konieczne jest stosowanie na przemian ćwiczeń i technik
dramowych wyciszających (np. rysunek indywidualny) i
bardziej ekspresyjnych (np. etiuda pantomimiczna
czy rzeźba).
Zasada 12: Koncentracji uwagi dziecka na działaniu w dramie sprzyjają
różnego rodzaju ćwiczenia, nie zaś nakazy i zakazy typu:
‘cisza’, ‘spokój’, ‘nie rozmawiać’ itp.
Zasada 13: Drama nie ma określonych ram czasowych (trwa, dopóki
dzieci są aktywne lub dopóki nie zostanie rozwiązany
konflikt, problem w zadaniu dramowym).
Zasada 14: Po zakończeniu działania dramowego powinno być ono
omówione z dziećmi.
Znając zasady metodyki pracy dramą nauczyciel może prawidłowo zaplanować i przeprowadzić tego typu zajęcia.
Znajomość celów edukacji przedszkolnej nie powinna być wiedzą bierną, lecz czynną tzn. nauczyciel powinien nie tylko znać cele, ale również je akceptować i dążyć do tego, aby realizować te cele przy każdej nadarzającej się okazji. Cele powinny być przeanalizowane przez nauczyciela w różnych kontekstach, na przykład ideału wychowania określonego w celach, a nie jedynie ograniczone do ich literalnego odczytania. Drama pomaga w realizacji celów edukacji przedszkolnej, ponieważ opiera się na działaniu i stymuluje samopoznanie uczestników, a także umożliwia poznanie siebie na tle innych. „Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych form wychowania przedszkolnego” (Dz.U. z dn. 15.01.2009 nr 4 poz.17, załącznik nr 1) jasno określa główne cele wychowania przedszkolnego. Są to:
1) wspomaganie dzieci w rozwijaniu uzdolnień oraz kształtowanie czynności intelektualnych potrzebnych im w codziennych sytuacjach i w dalszej edukacji;
2) budowanie systemu wartości, w tym wychowywanie dzieci tak,
żeby lepiej orientowały się w tym, co jest dobre, a co złe;
3) kształtowanie u dzieci odporności emocjonalnej koniecznej do
racjonalnego radzenia sobie w nowych i trudnych sytuacjach,
w tym także do łagodnego znoszenia stresów i porażek;
4) rozwijanie umiejętności społecznych dzieci, które są niezbędne
w poprawnych relacjach z dziećmi i dorosłymi;
5) stwarzanie warunków sprzyjających wspólnej i zgodnej zabawie
oraz nauce dzieci o zróżnicowanych możliwościach fizycznych i
intelektualnych;
6) troska o zdrowie dzieci i ich sprawność fizyczną; zachęcanie do
uczestnictwa w zabawach i grach sportowych;
7) budowanie dziecięcej wiedzy o świecie społecznym,
przyrodniczym i technicznym oraz rozwijanie umiejętności
prezentowania swoich przemyśleń w sposób zrozumiały dla
innych;
8) wprowadzenie dzieci w świat wartości estetycznych i rozwijanie
umiejętności wypowiadania się poprzez muzykę, małe formy
teatralne oraz sztuki plastyczne;
9) kształtowanie u dzieci poczucia przynależności społecznej
(do rodziny, grupy rówieśniczej i wspólnoty narodowej) oraz
postawy patriotycznej;
10) zapewnienie dzieciom lepszych szans edukacyjnych poprzez
wspieranie ich ciekawości, aktywności i samodzielności, a także
kształtowanie tych wiadomości i umiejętności, które są ważne w
edukacji szkolnej.
Ostatnim z warunków planowania zajęć dramą jest znajomość dzieci, grupy, która pozwala nauczycielowi na zaprojektowanie optymalnego scenariusza dla jego wychowanków. „Nauczyciel musi nieustannie poznawać swoich wychowanków, ich potrzeby, emocje doświadczenia, budować sobie stale obraz ich osoby, wciąż musi także dokonywać diagnozy ich rozwoju oraz warunków środowiskowych ich życia”16. Nauczyciel musi nie tylko wiedzieć dla kogo przygotowuje propozycję edukacyjną, ale również powinien sobie odpowiedzieć na szereg pytań, które ułatwią mu przygotowanie tej propozycji. Nauczyciel może sobie zadać następujące pytania:
- Czy wychowankowie zrozumieją zadanie dramowe?
- Czy w ich grupie występują jakieś konflikty, a jeśli tak, to jakie?
- Czy twórcza aktywność będzie się mogła oprzeć na dotychczasowych doświadczeniach?
- Jakie są sympatie i antypatie w grupie?
- Czy grupa jest wystarczająco spójna, by zapewnić wsparcie dla dzieci w przeprowadzaniu dramy?
- Czy potrzeby (np. bezpieczeństwa czy akceptacji) są dostatecznie zaspokojone, aby było możliwe uczestniczenie w dramie?.
Poza omówionymi powyżej warunkami skutecznego wykorzystania dramy w edukacji istnieje jeszcze wiele innych, gdyż wielu teoretyków dramy przedstawia różne warunki jakie mogą wpłynąć na efektywność tej metody. „Nie każdy nauczyciel musi prowadzić zajęcia metodą dramy, tym bardziej, że jest to metoda, wbrew pozorom, niełatwa i wymagająca podjęcia ryzyka (wycofanie się z bezpiecznego dystansu, zrezygnowanie z autorytetu, akceptacja zamiany ról, przeniesienie odpowiedzialności na grupę, tolerancja hałasu i ‘bałaganu’)”17. Jeżeli nauczyciel zdecyduje się pracować metodą dramy, to powinien on starać się konsekwentnie przestrzegać omówionych warunków, ponieważ wszystkie one w różnych sposób wpływają na atmosferę, która panuje w dramie oraz sprawiają, że jest efektywnie wykorzystywana na zajęciach.


Przypisy

1 Teresa Lewandowska-Kidoń, „Drama w kształceniu pedagogicznym”,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001,
s. 43.
2 Grażyna Łebecka, Lilianna Mańka „Wykorzystanie ćwiczeń
dramowych w nauczaniu wczesnoszkolnym”, Życie Szkoły nr 8/2000,
s. 492.
3 Anna Dziedzic, Janina Pichalska, Elżbieta Świderska, „Drama na
lekcjach języka polskiego w szkole średniej”, WSiP, wydanie drugie,
Warszawa 1995, s. 9.
4 Maria Królica, „Drama i happening w edukacji przedszkolnej”,
Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 13.
5 Krystyna Pankowska „Pedagogika dramy. Teoria i praktyka”,
Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2000, s. 117.
6 M. Królica, s. 16.
7 Tamże, s. 22.
8 Krystyna Pankowska, „Drama – zabawa i myślenie”, COMUK,
Warszawa 1990, s. 11.
9 T. Lewandowska-Kidoń, s. 44.
10 Tamże, s. 45.
11 Tamże, s. 48.
12 M. Królica, s. 20.
13 Tamże, s. 21.
14 Tamże, s. 38.
15 Tamże, s. 38.
16 Tamże, s. 56.
17 T. Lewandowska-Kidoń, s. 58.

Publikacja autorstwa mgr Anny Dobrzyńskiej z Publicznego Przedszkola nr 2 w Częstochowie