Moralność dzieci w wieku przedszkolnym

Dzieci rodzą się amoralne, ale posiadają biologiczne predyspozycje do nauki moralności. To, w jakim stopniu owa wiedza zostanie przez nie przyswojona, zależy od czynników środowiskowych takich jak: ilość interakcji z innymi, poziom moralny otoczenia w jakim dziecko się wychowuje, metody wychowania i więzi emocjonalne z rodzicami. Przedszkolaki najszybciej chłoną wiedzę (również na temat zachowań moralnych) w trakcie zabawy, a później w toku pracy. Jednak aby moralność dziecka mogła rozwijać się w sposób prawidłowy, powinien poprzedzić ją rozwój uczuć społecznych, a następnie nabycie umiejętności ich zachowania pomimo zniknięcia przedmiotu czy sytuacji, które je wywołały.
Uczucia społeczne zaliczane są do uczuć wyższych. Wiek przedszkolny charakteryzuje się niezwykle szybkim postępem w rozwoju owych emocji. Początkowo są one krótkotrwałe, silne i gwałtowne. Uderzone przez kolegę dziecko niemalże natychmiast oddaje mu bez zastanawiania się nad tym, czy jest to moralnie właściwe.
Z czasem jednak przedszkolaki zaczynają panować nad uczuciami. Dochodzi też do interioryzacji ich przejawów ruchowo-werbalnych, co oznacza, że dzieci niekoniecznie reagują natychmiastowym płaczem czy śmiechem na wydarzenie wzbudzające w nich określony stan emocjonalny. Jest to znak, że zaczyna rozwijać się samokontrola stanowiąca podstawę moralności. Ma to miejsce około 4. roku życia, kiedy to pojawia się poczucie wstydu i winy. Dzieci w tym wieku nie rozumieją jeszcze podstawy nakazów i zakazów, ale unikają określonych zachowań, aby nie narażać się na odczuwanie negatywnych emocji. Nie tylko wstydzą się, gdy zostaną nakryte na łamaniu zasad ustalonych przez autorytety, ale także czują się winne za myśli i zachowania, których nikt nie widział. Wynika to właśnie ze strachu przed ewentualnym wydaniem się myśli i czynów niepożądanych, a co za tym idzie przed karą i ujemnymi uczuciami z nią związanymi.
W literaturze wyróżnia się dwa poziomy rozwoju moralnego przedszkolaków. Pierwszy z nich opiera się na regule jednostronnego szacunku i regule przymusowej, a drugi na regule dwustronnego szacunku i regule racjonalnej.
Regułę jednostronnego szacunku i regułę przymusową charakteryzuje podporządkowanie się dziecka normom i zasadom określonym przez osoby, które darzy ono szacunkiem. W momencie, kiedy autorytet (początkowo rodzice, później też starsze dzieci) wyda jakieś polecenie, dziecko odbiera je jako przymus, obowiązek konieczny do spełnienia. Wszelkie reguły, chociażby te obecne w grach i zabawach z rówieśnikami, są traktowane jako niepodważalne pomimo tego, że przedszkolak niekoniecznie je rozumie. Jest to nie tylko oznaka podporządkowania się pewnym przepisom, ale również egocentryzmu dziecięcego.
Egocentryzm ten to „tendencja do uwzględniania wyłącznie własnego punktu widzenia w rozpatrywaniu różnych spraw oraz do stawiania swego interesu na pierwszym miejscu, przed interesami innych osób” [H. Muszyński, Podstawy wychowania społeczno-moralnego, Warszawa 1967, PZWS, s. 65.]. Dziecko w wieku przedszkolnym, które postrzega konkretne zachowania jako całkowicie dobre lub całkowicie złe, jest przekonane, iż wszyscy ujmują to dokładnie tak samo. Trudno mu postawić się na miejscu innych i zmienić swój punkt widzenia.
Efektem egocentryzmu jest to, iż dziecko zachowuje się moralnie w zasadzie nie po to, by zadowolić innych, ale po ty, by otrzymać nagrodę lub uniknąć kary . Kara jest tym, czego przedszkolak obawia się najbardziej. Jest on przekonany, że po każdym wykroczeniu musi nastąpić represja, nawet wtedy, kiedy nikt nie był jego świadkiem. Przypadkowy, nieszczęśliwy wypadek, który nastąpi po złamaniu pewnej reguły, traktowany jest przez dziecko jako kara. Jeśli jednak jest ona już nieunikniona, to według niego powinna być surowa tak, aby dawała możliwość zadośćuczynienia. Ponadto kara jest wyznacznikiem tego, czy dane zachowanie jest dobre, czy złe. Wszystkie czyny wywołujące represje są według dziecka niewłaściwe i niedopuszczalne. Tak więc to kara będąca następstwem jakiegoś czynu określa jego zło .
Pod koniec wieku przedszkolnego (około 6. roku życia) dzieci zaczynają osiągać drugi poziom rozwoju moralnego bazujący na regule dwustronnego szacunku i regule racjonalnej. Na tym etapie potrafią one rezygnować z zachowań niedopuszczalnych,
co jest rezultatem wcześniejszego lęku przed karą, który stanowi ważny czynnik uspołecznienia, ponieważ ujawnia się w poczuciu winy. W wieku 6 lat dziecko powoli nabywa już umiejętność rozpoznawania poczucia winy, a co za tym idzie, stopniowo zaprzestaje popełniania czynów niemoralnych.
Charakterystyczny dla tego poziomu jest także fakt, iż egocentryzm ustępuje miejsca świadomości autonomii zarówno własnej jak i innych, czego następstwem jest zdolność do spostrzegania odmienności myślenia i zachowania rodziców i rówieśników. Sześciolatek zaczyna rozumieć, że wszelkie zasady postępowania można zmieniać, ale tylko wówczas, gdy inni nie mają nic przeciwko temu. W tym właśnie przejawia się owa reguła dwustronnego szacunku . Osiągnięcie przez przedszkolaka tego etapu rozwoju moralnego pozwala mu nawiązywać pozytywne kontakty interpersonalne w momencie rozpoczęcia nauki w szkole podstawowej.

Bibliografia:
W. Terlecka, Poczucie powinności moralnej u dzieci przedszkolnych.
B. Smykowski, Wiek przedszkolny. Jak rozpoznać potencjał dziecka, [w:] A. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka.
M. Kielar-Turska, Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny.
H. Muszyński, Podstawy wychowania społeczno-moralnego.