Bajka i baśń w rozwoju najmłodszych dzieci

Maria Molicka, autorka wielu publikacji na temat bajkoterapii, zwraca uwagę na to, iż w niwelowaniu lęków dziecięcych bardzo pomocne są (poza zabawą) baśnie i bajki. Zaznacza ona jednak, że pojęcia te w mowie potocznej często stosowane są zamiennie, jednak mają one zupełnie inny charakter jako utwory literackie .
Bajka to „gatunek epicki wywodzący się z ustnej literatury ludowej; krótki utwór poetycki o charakterze dydaktycznym i moralizatorskim; alegoryczna powiastka, najczęściej o zwierzętach, stanowiąca ilustrację uniwersalnej prawdy moralnej lub mądrości życiowej, która zostaje wyłożona wprost na początku lub na końcu utworu albo też wyraźnie zasugerowana (...)” [A. Fulińska, M. Król, G. Krupiński, H. Sułek, Szkolny słownik terminów literackich, Kraków br. roku wyd., Zielona Sowa, s. 53.]. Baśń również jest epickim gatunkiem literatury ludowej, ale „świat przedstawiony baśni łączy w sobie realizm i fantastykę, motywacje psychologiczne z cudownością i nadprzyrodzonym charakterem zdarzeń i zjawisk; tworzywem baśni są motywy wędrowne, takie jak walka dobra ze złem, podróż czy sprawdzian odwagi i sprytu bohatera będącego jego inicjacją w dorosłość (...); baśń operuje często konwencjonalnymi sygnałami fikcyjności świata (a zarazem dystansu narratora wobec opowiadanej historii), takimi jak zwroty frazeologiczne wskazujące na nieokreśloność miejsca i czasu akcji (...); baśń wyraża charakterystyczne dla kultury ludowej przekonanie
o istnieniu świata nadprzyrodzonego” [A. Fulińska, M. Król, G. Krupiński, H. Sułek, Szkolny słownik terminów literackich, Kraków br. roku wyd., Zielona Sowa, s. 61.].
Baśnie nie tylko bawią, ale także poważnie podchodzą do trudności dzieci i niosą ze sobą wiele korzyści dla rozwoju najmłodszych. Przede wszystkim kształtują ich wyobraźnię i fantazję, co wpływa na umiejętność snucia pomysłów, tworzenia ciekawych projektów i zdolność szybkiego kojarzenia zjawisk. Ponadto u dzieci, które mają kontakt z baśniami, rozwijają się możliwości poznawcze takie jak myślenie intuicyjne czy zdolność ujmowania zjawisk i problemów bez ich żmudnej analizy .
Fantastyka baśniowa przyczynia się do tego, iż utwory te
w sposób bezbolesny wprowadzają dzieci w skomplikowany świat ludzi dorosłych. Chroni ona niedojrzałe jeszcze struktury osobowości młodych czytelników podczas przekazywania
im poprawnych sposobów pokonywania trudnych sytuacji społecznych. Podczas obcowania z tym gatunkiem literackim dzieci uczą się klasyfikować i oceniać postawy moralne, rozpoznawać ludzi złych i bronić się przed nimi oraz oswajają się ze świadomością, że nieunikniona jest walka z trudnościami i trzeba stawić im czoła. Owo starcie z przeciwnościami losu w baśniach zawsze kończy się zwycięstwem dobra nad złem, w związku z czym czytelnik odczuwa radość i zyskuje nadzieję i wiarę w swoje możliwości, co z kolei znacznie wpływa na obniżenie poziomu lęku .
Na tym nie kończą się zalety baśni, gdyż dodatkowo, tak jak każdy inny gatunek literacki, kształtują one słownictwo dzieci i wprowadzają je w świat kultury przygotowując tym samym odbiorców wrażliwych na walory estetyczne literatury pięknej .
Należy jednak pamiętać o tym, że są baśnie, które przynoszą dzieciom wiele szkód. Niektóre z nich przygnębiają i wywołują lęki, a na dłuższą metę zaburzają pracę układu nerwowego i w efekcie całego organizmu dziecka. Z tego też powodu bardzo ważny jest ich odpowiedni dobór. Najlepiej, kiedy są to utworu poddane wcześniej drobiazgowej korekcie wychowawczej i opracowane w specjalnie dla dzieci wydanych książkach .
Bajki także pełnią istotną funkcję w rozwoju najmłodszych. Podobnie jak baśnie niwelują lęk i pomagają myślećo sytuacjach lękotwórczych pozytywnie. Wpływa na to najczęściej szczęśliwe zakończenie utworu na skutek znalezienia przez bohaterów cudownego sposobu rozwiązania problemów. W świecie bajek zdarzenia można zmieniać, odczarowywać, a wszelkie sytuacje mroczne, przerażające czy tajemnicze tracą moc wzbudzania lęku, ponieważ ukazane są przez pryzmat wywołujących je czynników .
Dzięki bajkom dzieci poznają świat i reguły nim rządzące. Uczą się zachowań moralnie właściwych, poznają sens egzystencji, a poprzez identyfikację z bohaterem, przejmowanie jego sposobów myślenia i zachowania kreują same siebie, odkrywają własną tożsamość (kim są i kim chciałyby być) .
Identyfikacja z bohaterem ma też znaczący wpływ na rozwój emocjonalny małego odbiorcy, gdyż projektuje on na niego własne uczucia, dzięki czemu bez obaw i poczucia winy ujawnia swoje konfliktowe emocje i dążenia . Ponadto bajki rozwijają empatię uwrażliwiając dzieci na los innych ludzi, zwierząt, a nawet upersonifikowanych roślin i przedmiotów, zwracają ich uwagę na wszelkie przejawy zła
i niesprawiedliwości .
Obecnie dużą popularnością cieszy się nowo powstały nurt paraliteracki - bajki terapeutyczne. Doris Brett nazywa je opowiadaniami na kształt baśni, gdyż to właśnie baśnie ze względy na swój potencjał terapeutyczny znalazły w nich swoje miejsce .

Bibliografia:
M. Molicka, Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań 2002, Media Rodzina.
A. Fulińska, M. Król, G. Krupiński, H. Sułek, Szkolny słownik terminów literackich, Kraków br. roku wyd., Zielona Sowa.
A. Szczepańska, Bajki, które pomagają żyć, [w:] M. Knapik (red.), Dziecko i sztuka. Recepcja – edukacja – wsparcie – terapia, Katowice 2003, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
E. Capińska, Bajka stymuluje rozwój moralny dziecka, „Edukacja i Dialog”, 2003 nr 7.
A. Izdebska, Siła oddziaływania bajki, „Edukacja i Dialog”, 2004 nr 7.