Gry i zabawy dydaktyczne w wieku przedszkolnym

Działanie człowieka zwykło się ujmować w trzy kategorie dające się rozpoznawać w toku jego pełnego życia od najwcześniejszych okresów rozwojowych poprzez fazę pełnej dorosłości po starość. Są to zabawa, uczenie się i praca. W nich mieści się przebogata różnorodność wszystkich najbardziej istotnych postaci postępowania każdego człowieka. W związku z działaniem zabawowym pojawiają się i kształtują niektóre procesy psychiczne. W toku zabawy dziecko napotyka trudności , uczy się je przezwyciężać , ponosi niepowodzenia i osiąga sukcesy. Czasami jednak bardzo trudno rozdzielić naukę od zabawy, pracę od nauki. Te trzy formy uzupełniają się wzajemnie i pozwalają na wszechstronne kształtowanie się osobowości, rozwijają uczucia, pamięć , uwagę i umiejętność. Są to cechy, dzięki którym gry i zabawy znajdują szerokie, praktyczne zastosowanie w pracy z dziećmi przedszkolnymi , jak i w szkole. Zabawy i gry odgrywają istotną rolę w życiu i rozwoju dziecka. Są naturalną i dominującą potrzebą rozwojową, a wraz z wiekiem nie ulegają wyeliminowaniu z życia, ale zmieniają swą postać od form prostych do bardziej złożonych o wyższym stopniu trudności.
Zabawa , uczenie się i praca wzajemnie się wiążą przede wszystkim przez to , że stanowią jakby kolejne etapy przygotowania się jednostki do najwyższej formy działalności.
Zabawa jest czynnością szczególnie znamienną, ale towarzyszy człowiekowi przez całe niemal życie jako czynnik odpoczynku i regeneracji sił. Zmienia się jej charakter i funkcje, ale jako działanie różniące się od pracy trwa przez wszystkie fazy dorosłości .
Zabawa jest również , poza pracą i uczeniem się formą działalności ludzkiej, która tym różni się od innych form działania, że praca i nauka służą realizacji celów rzeczywistych, natomiast w zabawie są realizowane cele fikcyjne. Cechą charakterystyczną zabawy jest naśladowanie przez dzieci rozmaitych sytuacji naturalnych i tworzenie sytuacji fikcyjnych. Zależnie od rodzaju sytuacji odtwarzanej czy kreowanej rozróżnia się zabawy mające szerokie zastosowanie w nauczaniu zintegrowanym.
Odmianą działalności zabawowej są gry, które przebiegają według wcześniej ustalonych zasad. W każdej grze możemy dostrzec element współzawodnictwa. Gry spełniają ważną rolę uspołeczniającą dzieci, wdrażają do tworzenia i przestrzegania reguł oraz uczą umiejętności wygrywania i przegrywania.
Zarówno zabawy jak i gry są związane z określonymi treściami poznawczymi. Jeżeli treści te są określone programem nauczania , to takie gry i zabawy w sposób umowny nazywamy dydaktycznymi.
Według W. Okonia zabawa dydaktyczna to ,, zabawa według wzoru opracowanego przez dorosłych , prowadząca z reguły do rozwiązania jakiegoś założonego w niej zadania”. Zabawy dydaktyczne to zabawy podporządkowane regułom postępowania, a przez nauczycielkę kierowane metodą zadań stawianych dziecku do samodzielnego wykonania.
Gra dydaktyczna natomiast, zdaniem W. Okonia , to odmiana zabawy , polegająca na ścisłym przestrzeganiu ustalonych wcześniej reguł, wymagająca wysiłku myślowego.
Zabawy i gry dydaktyczne są ze sobą ściśle związane. Każda gra jest zabawą , ale nie każda zabawa jest grą. Zabawa jest grą wtedy , gdy spełnia następujące warunki: sprawia osobie uczestniczącej przyjemność, stwarza szanse wygranej oraz ma określone reguły.
Psychologia rozwojowa wyraźnie rozdziela poszczególne okresy dorastania dziecka i charakteryzuje rodzaj zabaw właściwych dla danego wieku. Okres przedszkolny wyróżniają gry ruchowe oraz gry z regułami o wyższym stopniu trudności, natomiast dzieci w wieku szkolnym przejawiają już duże zainteresowanie zabawami umysłowymi. Cechą tych zabaw jest współzawodnictwo w zakresie pamięci , umiejętności posługiwania się uwagą, orientacją, fantazją, zdolnością kojarzenia i dedukowania.
Treścią rozrywek młodzieży w wieku szkolnym jest zazwyczaj odgadywanie rebusów, szarad, zagadek, rozwiązywanie krzyżówek. Zajęcia te mogą być włączone do procesu nauczania. Przyczyniają się one do łatwiejszego zapamiętywania nowych wiadomości, rozwijają myślenie operacyjne, kształtują nowe pojęcia i umiejętności. Niepowodzenie w rozwiązywaniu jakiejś gry staje się bodźcem do poszukiwania innego, lepszego rozwiązania. Bardzo często gry wprowadzane na lekcji eliminują kompleksy uczniów, które niejednokrotnie stają się przyczyną niepowodzeń szkolnych. Ale , aby uczniowie uwierzyli we własne siły i zainteresowali się grą , należy tak dobierać zadania , aby każdy miał szansę wygrania rywalizacji.
Gry i zabawy dydaktyczne uczą , bawią i wychowują. Istotną rolę odgrywają w szkole, gdzie są organizowane w sposób celowy i podporządkowane wymaganiom programowym nauczania.
Zbigniew Bogdanowicz podzielił gry i zabawy dydaktyczne na cztery grupy :
1) zabawy polegające na spostrzeganiu cech przedmiotów np. kształt , kolor, wielkość;
2) utrwalaniu pojęć i stosunków ilościowych;
3) utrwalaniu wiadomości;
4) usprawnianiu i korekcie wymowy. Istnieje jednak szczególna różnica między zabawami a grami dydaktycznymi. Zabawy dydaktyczne mogą być samotne lub przebiegać w zespole, nikt w niej nie przegrywa ani nie wygrywa. Gry dydaktyczne natomiast zawsze są zespołowe , a partnerzy współzawodniczą o wygraną.
W przedszkolu zabawy dydaktyczne przeważają nad grami, ponieważ do stosowania reguł gier dzieci dojrzewają stopniowo.
W szkole natomiast gry i zabawy dydaktyczne mogą być jedną z metod nauczania np. matematyki, która jest przedmiotem nauczania o bogatych tradycjach , lecz jeszcze bogatszej , czekającej ją przyszłości. W związku z tym trudno sobie wyobrazić człowieka wykształconego i naprawdę współczesnego , który w dobie rozkwitu techniki byłby ignorantem matematycznym, zasłaniającym się brakiem zdolności do tej dyscypliny. Jednocześnie dobrze wszystkim wiadomo jak wiele trudności sprawia zrozumienie i przyswojenie treści matematycznych. Aby w jakiś sposób wyjść na przeciw uczniom, coraz częściej wykorzystuje się do tego celu różnego rodzaju gry i zabawy dydaktyczne. Urozmaicone zabawy i gry sprawiają dziecku przyjemność i zadowolenie z faktu wykonywania danych czynności. Zdobywa ono przy tym nowe wiadomości i umiejętności oraz utrwala je. Prawidłowy rozwój myślenia np. matematycznego wymaga odpowiedniego przygotowania takich zabaw czy gier. Polega ono na organizowaniu czynności dziecka z zastosowaniem odpowiednio dobranych środków dydaktycznych.
Zabawy i gry dydaktyczne odgrywają więc ważną rolę w kształtowaniu pojęć oraz utrwalaniu zdobytej wiedzy, a także mają ogromne znaczenie poznawcze, kształcące i wychowawcze. Uruchomione za pomocą zabawy lub gry dydaktycznej mechanizmy orientacyjno-porządkowe , motywacyjne i społeczno-wychowawcze w zachowaniach dzieci przyczyniają się do minimalizowania trudności i niepowodzeń np. w nauczaniu zintegrowanym.
Gry i zabawy stosowane na lekcjach odznaczają się wieloma walorami dydaktycznymi. Służą lepszemu zapamiętaniu i opanowaniu opracowanego materiału, zmuszają do koncentracji uwagi na wykonywanych zadaniach, są także zachętą do dokładniejszego i pełniejszego opanowania realizowanych treści nauczania.
Najważniejsza rola zabaw to wzbudzanie w dzieciach entuzjazmu i pozytywnych postaw do wykonywania zadań szkolnych. Różnorodne zadania – ćwiczenia realizowane w formie gier i zabaw dydaktycznych mogą stać się dla dzieci źródłem osiągania sukcesów i pożądanych wyników. W zabawie dydaktycznej występuje bowiem określona forma realizowania podanej informacji lub ćwiczenia w celu osiągnięcia odpowiedniego wyniku. Tym wynikiem, który dziecko pragnie osiągnąć może być np. rozwiązanie krzyżówki, rebusu, szarady, łamigłówki, zagadki, konkursu,quizu itp. Temu celowi służą również różnego rodzaju domina obrazkowo-wyrazowe, loteryjki, gry w karty logiczne, zabawy z tarczą liczbową itd.
Przebieg tego rodzaju gier i zabaw dydaktycznych jest motywowany postawionym w regule gry i zabawy zadaniem poznawczym. Od momentu zrozumienia przez dzieci zadania i podjęcia jego realizacji zabawa staje się z jednej strony środkiem aktywizującym sferę poznawczą i społeczno-emocjonalną, a z drugiej- jest środkiem zaspokajającym ,, potrzebę” osiągnięcia wyniku.
Zgodnie z założeniami psychologicznej teorii czynności , potrzeby i zadania stanowią niezbędne elementy motywacji aktywności poznawczej uczniów, są czynnikami ukierunkowującymi proces zdobywania i tworzenia informacji.
W okresie młodszoszkolnym dzieci chętnie wykonują zadania szkolne , pod warunkiem jednak, że akceptują je jako zadania własne, a zastosowane do ich realizacji formy działań są urozmaicone i atrakcyjne. Dzieci w tym okresie rozwoju wykazują silne dążenie do zaspokojenia potrzeb poznawczych, jak również pragną widzieć wyniki własnych wysiłków oraz możliwości ich wykorzystania i osiągania odpowiednich sukcesów w nauce szkolnej.
Gra i zabawa dydaktyczna staje się określonego rodzaju rozrywką umysłową, a jej wynik jest naturalną dla ucznia oceną jego wysiłków, porównywalną z wynikami innych uczestników zabawy.
Zabawowe formy uczenia się przyczyniają się do złagodzenia wysiłku woli, do podtrzymywania zainteresowania i ciekawości poznawczej, koncentracji uwagi, pamięci spostrzeżeniowo-wzrokowej i słuchowej. Przy pomocy zabaw aktywizują się różne funkcje poznawcze, jak: odbiór i interpretacja danych zmysłowych , procesy myślenia czyli tworzenia jednostek poznawczych w postaci schematów, obrazów umysłowych, symboli i pojęć oraz kształtowanie się operacji logicznych, wyjaśnienia i oceny. Aktywność dziecka w formie zabawy jest bardzo pomocna w rozwijaniu zdolności dostrzegania znaczących elementów obserwowanych faktów i zdarzeń, wskazywaniu różnych zależności i związków przyczynowo-skutkowych. Podczas gier i zabaw dzieci przyswajają różne reguły, zapamiętują je i stosują w odpowiednim momencie. Szczególne znaczenie ma dosłownie zapamiętywanie trudnych i nielubianych przez dzieci reguł , definicji i określeń. Dzięki zabawie reguły te są przez dzieci lepiej zapamiętywane zgodnie z zasadą, że trwalej zapamiętuje się to, co jest bardziej interesujące i przyjemne.
Na wszystkie wymienione procesy poznawcze wpływ wywiera motywacja, która działa modyfikująco na przebieg tych procesów. W uczeniu się przy pomocy zabaw wyzwalane są takie czynniki motywacyjne, jak: pozytywne nastawienie na zapamiętywanie , zainteresowania, pragnienia i emocje o różnym zabarwieniu uczuciowym i stopniu nasilenia.
W zabawach mamy więc do czynienia zarówno z aktywnością percepcyjną, jak i z aktywnością asymilacyjną, a także z aktywnością eksploracyjną.

A. Kamiński podaje dziewięć wskazówek metodycznych dotyczących zabaw
dydaktycznych:
1) Zabawy dydaktyczne należy stosować z umiarem z uwagi na to , że zajmują sporo czasu, nie mogą być elementem składowym każdej lekcji;
2) Powinny być stosowane tylko w tych częściach lekcji , w których mogą być najbardziej użyteczne tzn. przede wszystkim aby utrwalać materiał nauczania, aby urozmaicać zagadnienia bardziej nużące dzieci , ćwiczyć w spostrzeganiu faktów i zjawisk oraz dostrzeganiu problemów.
3) W zabawie obok atmosfery swobody ważny jest ład i skupienie, zwłaszcza w fazie przyswajania wiedzy i umiejętności.
4) Należy przestrzegać reguł zabawy, gdyż jest to podstawowym elementem wychowania , szczególnie wychowania społecznego .
5) Zabawa powinna trwać tak długo jak długo budzi zaciekawienie i odpowiada zainteresowaniom uczniów.
6) Nauczyciel nie powinien podsycać współzawodnictwa, ponieważ grozi to skrzywieniami wychowawczymi, musi być traktowane ostrożnie.
7) Uczniowie mogą i powinni być współtwórcami zabaw.
8) Zabawa powinna odzwierciedlać zainteresowania dzieci i młodzieży, a nie zainteresowania dorosłych.
9) Typ zabaw stosowanych w szkole musi ewaluować od zabaw prostych do złożonych , od tematyki konkretnej do abstrakcyjnej, od zabaw luźnych do tych opartych na regułach i dobrej organizacji zespołu.

W uczeniu się przez zabawy występują więc wszystkie podstawowe elementy kształcenia wielostronnego tj. uczenia się przez poznawanie , przeżywanie i działanie. Przy pomocy zabaw możemy kształtować trudno dostępne w okresie młodszoszkolnym elementy rzeczywistości, jak : właściwości i stosunki przestrzenne, czasowe i wielkościowe.
Rozwijanie u dzieci zdolności odbioru informacji, umiejętności ich poszukiwania , oceniania i zastosowania powinno odbywać się różnymi sposobami pracy , a więc również za pomocą gier i zabaw.



LITERATURA
1. Hemmerling A.,Zabawy w nauczaniu początkowym,Warszawa 1990.
2. Karpowicz S.,Zabawy i gry jako czynnik wychowawczy, Wrocław 1995.
3. Kruszewski K.,Gry dydaktyczne-zarys tematu”,Kwartalnik Pedagogiczny 1984.
4. Okoń W., Słownik pedagogiczny,Warszawa 1984.
5. Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, Warszawa 1987.