Charakterystyka dziecka w wieku przedszkolnym

Wiek przedszkolny to niezmiernie ważny okres w życiu jednostki. Kształtuje się tu bowiem osobowość dziecka, pojawiają się pierwsze doświadczenia, następują duże procesy rozwojowe (rozwój fizyczny, umysłowy i emocjonalno – społeczny).
Jest to okres charakteryzujący się specyficznymi właściwościami, z których za najważniejsze można uznać: potrzebę ruchu, działania, impulsywność, zmienność reakcji uczuciowych, zaciekawienie przejawiające się w stawianiu pytań, naśladownictwo z tendencją do odtwarzania i twórczego przetwarzania otaczającej dziecko rzeczywistości oraz myślenie konkretno – wyobrażeniowe.
Wiek przedszkolny to przejście dziecka ze środowiska domowego do życia w środowisku nowym, przedszkolnym, w którym przygotuje się ono do podjęcia nauki w szkole. Warunkiem tego jest pewna gotowość do opuszczenia domu rodzinnego oraz do radzenia sobie z typowymi sytuacjami szkolnymi. Jeżeli dziecko ma się bez większych trudności uczyć w szkole, musi być fizycznie, społecznie i emocjonalnie gotowe do spędzenia kilku godzin poza domem w otoczeniu obcych ludzi i, przynajmniej na początku, nieznanych przestrzeni i przedmiotów. Wymaga to od niego niemałej samodzielności. Uzyskanie jej jest możliwe, jeżeli w okresie przedszkolnym dziecko ma szanse sprawdzenia się w niej i doskonalenia (B. Smykowski, 2005, s.165). Okres ten jest również związany z przejściem od prymitywnych form działania do form bardziej rozwiniętych. Dziecko w przedszkolu uczy się przekształcać wyniesione z domu wzory działania, a jest to możliwe, gdy pozna i zrozumie sens samego wzoru działania.
Poszerzeniu ulegają również zainteresowania dziecka. Jak twierdzi B. Smykowski (tamże, s.170) zainteresowania te przesuwają się z tego, co zewnętrzne i dostępne zmysłom, na to, co wewnętrzne i niedostępne w bezpośrednim poznaniu.
Dziecko w wieku przedszkolnym jest bardzo zainteresowane otaczającym je światem i przedmiotów. W okresie tym musi nauczyć się właściwych form działania oraz kontroli nad własnymi procesami psychicznymi, by dobrze funkcjonować w nowym środowisku.
Okres przedszkolny, ze względu na charakterystyczne właściwości wieku, określany jest czasami wiekiem zabaw, bo to właśnie zabawa jest podstawową formą działalności dziecka
w wieku 3-7 lat. We wszelkiego rodzaju zabawach dziecko zdobywa różne informacje i umiejętności, doskonali wszystkie procesy psychiczne, a także uczy się dowolnie sterować własnym zachowaniem. Poznanie świata odbywa się w tym wieku poprzez swobodne, mimowolne uczenie się w różnorodnych nowych sytuacjach życiowych (B. Jugowar, 1982, s.14). Dla dziecka w tym wieku zabawy są dobrą szkołą społecznego uczenia się, są bogate w treści, zorganizowane i zbiorowe. Do głównych rodzajów zabaw dziecka należą zabawy tematyczne, konstrukcyjne, ruchowe i dydaktyczne. Szczególnie ważne są zabawy w role, przyjmowane przez dzieci na ogól zgodnie z płcią. Dzieje się tak, bowiem płeć jest biologicznym atrybutem roli społecznej (M. Bieńko, 2004, s. 14).
Cały okres przedszkolny to pierwszy szczebel nauczania, tak istotny dla każdego dziecka. Jednak w naszym systemie oświatowym, ze względu na słabo rozbudowaną sieć przedszkoli, tylko 40 % dzieci w wieku 3-7 lat objętych jest wychowaniem przedszkolnym. Granice tego wieku rozwojowego określa M. Kwiatkowska ( 1978, s. 12), która pisze, że w Polsce operuje się podziałem, w którym okres przedszkolny obejmuje dzieci między 3 a 7 rokiem życia. Odpowiada to także zasadom przyjętym w naszym systemie szkolnym, którego ogniwem jest przedszkole, przeznaczone dla dzieci w wieku od 3 do 7 lat .
Granice chronologiczne wieku przedszkolnego są oczywiście płynne i umowne. Już potoczne obserwacje wskazują na to, że bywają dzieci 3-letnie nie przystosowane do udziału w grupie przedszkolnej oraz dzieci, które mogą uczęszczać do szkoły przed ukończeniem 7 lat (M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, 1974, s. 86).
Jednak reforma systemu edukacji w 2009 roku obniżyła wiek szkolny. Zgodnie z tą reformą dzieci sześcioletnie mogą już uczęszczać do szkoły. Dzieci, których rodzice nie zdecydowali się jeszcze na posłanie syna/córki do szkoły będą objęte obowiązkowym wychowaniem przedszkolnym (Ustawa z dnia 23 stycznia 2009r. o zmianie ustawy w systemie oświaty – Dz.U.2009/56/458).
Jak powszechnie wiadomo - każde dziecko rozwija się w innym tempie, w rozmaitych warunkach środowiskowych i wychowawczych. Dzieci różnią się od siebie osobowością oraz rozlicznymi cechami fizycznymi i psychicznymi. Jednakże u wszystkich dzieci w tym okresie – pomiędzy 3 a 7 rokiem życia – zachodzą pewne istotne zmiany w psychice, zmiany typowe i charakterystyczne wyłącznie dla wieku przedszkolnego, pozwalające wyodrębnić ten okres od innych okresów rozwojowych ( M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, 1974, s. 86).

Rozwój fizyczny
W porównaniu do dużej dynamiki, zachodzącej w organizmie niemowlęcia, rozwój fizyczny dziecka w wieku przedszkolnym charakteryzuje się powolnymi, stopniowymi zmianami. Nagłe zmiany w dziecięcych organizmach występują ponownie dopiero w wieku dorastania. U dziecka przedszkolnego zmienia się przede wszystkim sylwetka: w wyniku szybkiego wzrostu kończyn i tułowia następuje wydłużenie ciała, dziecko w tym okresie traci też podskórna tkankę tłuszczową, a to wszystko nadaje sylwetce bardziej smukły wygląd; klatka piersiowa poszerza się, czaszka powiększa się nieznacznie, natomiast zwiększa się wyraźnie część twarzowa.
W układzie kostnym dziecka w wieku 3-7 lat następują duże zmiany. Według
M. Przetacznikowej (tamże, s. 93) na początku okresu przedszkolnego kościec dziecka jest wrażliwy i giętki, a krzywizny kręgosłupa nie są jeszcze ustalone. Stawy cechuje duża ruchomość, wiązadła stawowe są słabe i rozciągliwe. Bardzo słaba jest też muskulatura: włókna mięśniowe zawierają dużo wody, są wiotkie i cienkie, niezdolne do silnych i długotrwałych skurczów. Dlatego dziecko jest niewytrzymałe na wysiłek fizyczny, męczy go jednostajna pozycja, a także monotonny ruch, np. daleki spacer. W tej fazie łatwo wytworzyć się może wadliwa postawa ciała, a to zarówno wskutek pozostawania dziecka zbyt długo w jednakowej pozycji, jak też wskutek nieodpowiedniego, ciasnego ubrania, obuwia itp.
Dalsza część rozwoju układu kostnego to zmiany w kościach nadgarstka. Owe zmiany powodują lepszą sprawność dłoni pięciolatków, które zręczniej manipulują drobnymi przedmiotami i narzędziami, coraz lepiej rysują i malują.
W trzecim stadium, czyli pod koniec wieku przedszkolnego, wzmacnia się wydatnie cały kościec i muskulatura oraz ustalają się naturalne krzywizny kręgosłupa: szyjna, grzbietowa i lędźwiowa. Dziecko 6-7 –letnie potrafi swobodnie władać mięśniami, lecz proces ich różnicowania nie jest jeszcze zakończony. Zaczynają też wyrzynać się zęby stałe (tamże, s. 92).
Lata przedszkolne to również wzrastająca sprawność narządów wewnętrznych: serca i płuc, które pracują u dziecka wydajniej, jednak przy szybkim tętnie i oddechu. Gdy już masa i siła dużych grup mięśniowych rozrośnie się (około 5 roku życia) – pojemność płuc wzrasta, oddech staje się głębszy.
Zmiany zachodzą też w przewodzie pokarmowym, który, jak piszą M. Przetacznikowa i G. Makieło-Jarża (tamże, s. 93) osiąga już w drugim roku życia pełną sprawność trawienną, jest on jednak bardziej wrażliwy na działanie czynników uszkadzających, takich jak zarazki, niewłaściwa dieta, nieświeże pokarmy.
W wolniejszym tempie niż w pierwszych trzech latach życia, rozwija się układ nerwowy przedszkolaka. Jednak konstrukcja i funkcje tego układu stale się doskonalą.
Oto ogólne kierunki rozwoju procesów nerwowych w okresie przedszkolnym:
- zwiększa się ogólna wydolność komórek nerwowych, co wyraża się tym, że dziecko wraz z wiekiem mniej się nuży i męczy podczas wysiłku (B. Jugowar, 1982, s. 19). Niemniej dziecko nie jest jeszcze zdolne do dłuższego wysiłku, ponieważ układ nerwowy jest podatny na zmęczenie;
- wraz z wiekiem wzrasta wpływ kory mózgowej na niższe części układu nerwowego. Dzięki temu czynności dziecka stają się lepiej skoordynowane, mniej impulsywne (M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, 1974, s. 94);
- wzrasta zdolność uczenia się, przejawiająca się w szybkim tempie powstawania odruchów warunkowych, które mogą wytwarzać się również za pomocą instrukcji słownej, czyli wydawania dziecku prostych i zrozumiałych poleceń, przez uogólniania jego poprzednich doświadczeń itp. Umożliwia to dorosłym szersze oddziaływanie na dziecko (tamże, s.94);
- rozwijają się też takie procesy nerwowe, jak pobudzenia i hamowania. Trzeba jednak podkreślić, że procesy pobudzenia są silniejsze niż procesy hamowania, dlatego m.in. dzieci
w tym wieku cechuje na ogół znaczna pobudliwość nerwowa. Przejawia się ona w ich zachowaniu: wrażliwości emocjonalnej, kaprysach, a niekiedy w przejściowych tikach lub innych przyruchach, jąkaniu się, zacinaniu itp. (tamże, s. 94-95).
Dzieci przedszkolne cechują się bardzo duża ruchliwością: chętnie biegają, skaczą, przysiadają, wspinają się, podnoszą i przenoszą rozmaite rzeczy, ciągle się czymś zajmując. Między 5-6 rokiem życia ogromnie nasila się potrzeba ruchu, a to za sprawą szybkiego przyrostu masy mięśniowej. Owa potrzeba ruchu to tzw. głód ruchu. Przedszkolak opanowuje swobodny chód i bieg, a czynności te cechują się właściwym rytmem, płynnością i harmonią. Nadal jednak czynnościom dziecka brak elastyczności, dokładności i przewidywania. Dzieci w tym wieku przyswajają kilka umiejętności ruchowych jednocześnie. Kształtują się kombinacje różnych form ruchu: biegu i skoku, biegu i kopnięcia piłki, chwytu i rzutu. Zaznacza się duża zmienność ruchów i niska zdolność do koncentracji na jednej czynności (J. Strelau, 2003, s. 299).
W wieku przedszkolnym wzrastają również umiejętność utrzymywania ciała w równowadze oraz czynności manualne. Dziecko w toku posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku podczas ubierania się, mycia, jedzenia i prac plastyczno-konstrukcyjnych zdobywa wprawę w czynnościach ręcznych.
W toku manipulacji rozwija się koordynacja wzrokowo-mięśniowa, podporządkowanie ruchów spostrzeżeniom wzrokowym, a w związku z tym wzrasta celowość ruchów dziecka, umożliwiająca mu działanie w nowych sytuacjach, realizowanie pomysłów, wykonywanie prac użytecznych (M. Kwiatkowska, 1978, s. 13).
Ukształtowanie fizycznych cech dziecka zależne jest od całego szeregu czynników, przede wszystkim natury biologicznej i środowiskowej. Czynnikiem biologicznym są pewne predyspozycje, które dzieci dziedziczą po swoich rodzicach. Są one czynnikami warunkującymi osiągnięcie dużych lub małych wymiarów ciała, przyczyniają się do szybkiego lub wolniejszego tempa procesów rozwojowych. Na to dziedziczne podłoże nakładają się warunki środowiskowe, w jakich dziecko wzrasta. Jeżeli od urodzenia otoczone jest ono właściwą, racjonalną opieką, która zaspokaja jego potrzeby fizyczne i psychiczne – rozwój będzie przebiegał zgodnie z zadatkami dziedzicznymi. Dziecko przebywające w złych warunkach środowiskowych, nieodpowiednio żywione, źle pielęgnowane, wychowujące się w złej atmosferze rodzinnej – rośnie gorzej, rozwija się wolniej, nie ma szans realizowania swych genetycznych przesłanek.
Rozwój nie przebiega w jednakowym tempie i rytmie. Są w życiu dziecka okresy przyśpieszonego i zwolnionego wzrastania, nasilonych i osłabionych procesów dojrzewania poszczególnych organów oraz ich funkcji. Wiedza w tym zakresie pomaga w interpretowaniu zjawisk rozwojowych: traktowania ich jako prawidłowych, fizjologicznych lub wymagających zaostrzenia czujności w celu zapobiegania ewentualnym odchyleniom.

Rozwój umysłowy
Dziecko podczas pobytu w przedszkolu powinno osiągnąć gotowość szkolną. Aby do tego doszło, konieczny jest prawidłowy rozwój fizyczny, a także dojrzałość umysłowa. Podstawą owej dojrzałości umysłowej jest rozwój procesów poznawczych: rozwój wrażeń i spostrzeżeń, uwagi, pamięci, mowy i myślenia.
W zakresie bezpośredniego, sensorycznego oraz bezpośredniego, umysłowego poznawania świata zachodzą w wieku przedszkolnym duże zmiany, które prowadzą do tego, że dziecko coraz lepiej dostosowuje się do swego środowiska i zyskuje szersze możliwości działania. Dzięki stopniowemu doskonaleniu się funkcji poznawczych i czynności umysłowych dziecko osiąga pod koniec wieku przedszkolnego wyższy jakościowo poziom rozwoju psychicznego (M. Przetacznikowa, 1980, s. 439).
Ogromną rolę w doskonaleniu w/w funkcji odgrywa zmysł wzroku i słuchu. Jest rzeczą oczywistą, że dzieci kolory umieją rozróżniać wcześniej niż właściwie je nazywać. Dzieci 3-letnie odróżniają cztery barwy podstawowe (czerwony, żółty, zielony, niebieski), potrafią je wyróżnić spośród innych i prawidłowo dobrać według wzoru. Jednak dopiero 5-latki nabywają umiejętności poprawnego używania określeń przymiotnikowych na oznaczenie tych kolorów. Zwiększa się też zdolność rozróżniania odcieni barw. Poza tym, w wieku przedszkolnym, wzrasta znacznie ostrość wzroku i wrażliwość na barwy.
Badania psychologiczne wykazały, iż wrażliwość wzrokowa dzieci przedszkolnych jest wyższa, jeśli sytuacja ma charakter zabawowy. Podczas badań psychologowie stwierdzili, że gdy zadanie było podawane w formie zabawy, następował przyrost wskaźników ostrości wzroku w stosunku do sytuacji zwykłego ćwiczenia sensorycznego (tamże, s. 440).
U dzieci w wieku przedszkolnym wzrasta również wrażliwość na bodźce akustyczne – rozwija się słuch muzyczny i fonetyczny werbalny. B. Jugowar (1980, s. 23-24) twierdzi: Najwcześniej wykazuje dziecko wrażliwość na rytm, wyrażającą się w rytmicznym klaskaniu, tupaniu, uderzaniu w takt muzyki. Dzieci przedszkolne maja tendencję do upraszczania bardziej skomplikowanych figur rytmicznych, podobnie jak sprowadzają melodię do jej głównego motywu. Przejawem zaś rozwoju wrażliwości muzycznej jest reagowanie na kierunek linii melodycznej, a w zakresie rytmu – przyswajanie taktów najpierw dwumiarowych, potem trójmiarowych.
Stopniowo rozwija się też umiejętność rozróżniania tonów pod względem ich wysokości, nasilenia i barwy, a także zdolność rozpoznawania różnych odgłosów. Dużym zainteresowaniem dzieci cieszy się melodia. Młodszy przedszkolak śpiewa proste melodie, ale z wiekiem rośnie umiejętność panowania nad swoim głosem, zwłaszcza, jeśli w przedszkolu przeprowadzane są odpowiednie zajęcia umuzykalniające.
Poznanie rzeczywistości opiera się na odbiorze spostrzeżeń, które w wieku przedszkolnym są nadal ujmowane w sposób globalny i ogólnikowy. Dziecko nie ma zdolności do analizy, a następnie do syntezy, bo spostrzega całość przed częściami. Na temat rzeczywistości a pozorności pisze H. Bee (Flavell za: H. Bee, 2004, s. 214): Flavell badał ten problem na różne sposoby. Podświetlał przedmioty kolorowym światłem, żeby pozornie zmienić ich barwę, lub nakładał zwierzętom maski, by upodobnić je do innych stworzeń. Odkrył, że dwu- i trzylatki nadal oceniają obiekty na podstawie ich obecnego wyglądu. Dopiero około piątego roku życia dziecko zaczyna odróżniać wrażenie od cech rzeczywistych.
Pomimo, że spostrzeżenia dziecka są zwykle chaotyczne i nieuporządkowane, to jednak dziecko może dostrzec drobiazgi, szczegóły na przedmiotach czy w zjawiskach. Wiąże się to nie tylko z dużą sprawnością analizatorów, lecz także z subiektywizmem spostrzeżeń dziecięcych, dzieci wyodrębniają bowiem w przedmiotach i na obrazkach przede wszystkim te szczegóły, które wywołują w nich określone przeżycia emocjonalne (M. Przetacznikowa, 1980, s.442).
Kolejną cechą spostrzeżeń dziecięcych jest ich zależność od konkretnej czynności. Dziecko na początku okresu przedszkolnego zwraca uwagę na te przedmioty (części i składniki przedmiotów), które odgrywają bezpośrednią rolę w wykonywanej przez nie czynności. W następnej fazie dziecko przewiduje już w spostrzeżeniu poszczególne elementy czynności.
W wieku przedszkolnym dzieci robią również postępy w wyodrębnianiu przedmiotu z tła, rozpoznawaniu go na podstawie kształtu. Z łatwością rozpoznają rysunki konturowe i sylwetowe.
Badania polskiego psychologa S. Szumana dowiodły, iż dziecko, z figur geometrycznych, najpierw odtwarza koło, a gdy z wiekiem spostrzegawczość dziecka staje się dokładniejsza – odtwarza ono kwadrat (5-6-latki), potem trójkąt (6-7-latki).
Spostrzeganie kształtu ma jeszcze inna cechę, mianowicie to, że dzieci potrafią identyfikować kształty znanych sobie rzeczy i figur mimo zmiany ich położenia (B. Jugowar, 1982, s. 30), np. dziecko może oglądać rysunek leżącego wazonu „przekręcając” głową na ten bok, na którym leżał wazon, może też oglądać ilustracje w książkach „do góry nogami”, pisać litery i liczby pismem lustrzanym.
Rozwój spostrzeżeń dzieci przedszkolnych to również bardziej złożone procesy.
M. Przetacznikowa (1980, s. 445) twierdzi, że można wyróżnić trzy stadia ujmowania zdarzeń na obrazku, odpowiadające coraz wyższym fazom spostrzegania rzeczywistości: stadium przedmiotów, czynności i stosunków. W pierwszym stadium dziecko wylicza przedmioty i istoty, w drugim – opisuje obrazek wymieniając czynności osób i proste relacje przestrzenne, w trzecim – interpretuje obrazek jako całość logicznie powiązanych sytuacji i ciąg zdarzeń.
Podsumowując można stwierdzić, że spostrzeganie staje się coraz pełniejsze dzięki wykonywaniu przez dziecko coraz bardziej specyficznych czynności, które zachodzą po zetknięciu z bodźcami (oglądanie, przysłuchiwanie się itp.).
Ogromne znaczenie w rozwoju umysłowym dziecka w okresie przedszkolnym mają: uwaga, wyobraźnia i pamięć. Uwaga dziecka współpracuje i z czynnościami spostrzegania, i z innymi procesami poznawczymi. Uwaga jest przede wszystkim mimowolna. Nie jest natomiast ani zbyt trwała, ani też podzielna. Przykuwają ją mocne i interesujące bodźce w trakcie zabawy, ale nowe zjawiska lub przedmioty mogą spowodować, że dziecko skupi się na kolejnych bodźcach, ponieważ nie potrafi ono podzielić swej uwagi. Uwaga przedszkolaka nie jest też przerzutna - z jednej strony dziecko zaaferowane jakąś czynnością, nie potrafi bez protestów oderwać się od niej, a z drugiej strony, pod wpływem rozmaitych czynników (hałas, zmęczenie), odwraca od niej uwagę.
Pod koniec okresu przedszkolnego kształtuje się u dziecka uwaga dowolna, sterowana wysiłkiem woli. Rozwija się ona pod wpływem zadań i poleceń stawianych dzieciom przez dorosłych, których wypełnianie jest obiektywną koniecznością, choć nie zawsze łączy się z subiektywną przyjemnością (B. Jugowar, 1982, s. 34). Uwaga dowolna rozwija się lepiej pod wpływem gier i zabaw dydaktycznych i ruchowych, bowiem wymagają one od dziecka przestrzegania różnych reguł oraz pokonywania przeszkód. Sprzyjającym czynnikiem rozwoju uwagi dowolnej jest jeszcze własne zainteresowanie dziecka, jego indywidualne zamiłowanie.
Wyobraźnia to wynik dziecięcych spostrzeżeń. O dzieciach w wieku przedszkolnym mówi się często jako o istotach obdarzonych bujną wyobraźnią. Potrafią one zmyślać najrozmaitsze fakty i zdarzenia, które nie miały miejsca w rzeczywistości, przeżywają czytane im bajki lub opowiadania tak, jakby działy się one naprawdę, a w zabawach tematycznych utożsamiają się nawet z fantastycznymi postaciami z bajek czy baśni (M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, 1974, s. 106). Dzieci lubią też ożywiać przedmioty martwe, nadawać zwierzętom i roślinom cechy ludzkie.
Jednocześnie, przedszkolaki do 5 roku życia, dobrze odbierają przede wszystkim to, co konkretne, co można dotknąć i zobaczyć. Lubią też naśladownictwo innych osób.
Te, na pozór sprzeczne cechy wyobraźni, zrozumiemy, jeśli uwzględnimy tendencje rozwoju wyobraźni w wieku przedszkolnym. Gdy spostrzeżenia dziecka stają się coraz precyzyjniejsze i dokładniejsze, równocześnie potrafi ono coraz lepiej dokonywać uogólnień o szerokim zakresie, a w wyobrażeniach odrywa się od konkretów poznawanych zmysłowo, bardzo dobrze je przekształcając.
Inny kierunek rozwojowy wyobrażeń w wieku przedszkolnym to przetwarzanie wyobraźni mimowolnej w wyobraźnię dowolną. Małe dziecko posiada wyobraźnię mimowolną, polegającą na snuciu luźnych obrazów i skojarzeń, dlatego mówi się, że takie dziecko ma bujną wyobraźnię. Wraz z wiekiem dziecka, czyli pod koniec okresu przedszkolnego, cecha ta poddaje się świadomej kontroli, więc mówimy tu już o wyobraźni dowolnej. Jak czytamy u B. Jugowar (1982, s. 40) fantazjowanie nie staje się wtedy uboższe czy mniej wybujałe, ale dziecko liczy się już z pewnymi regułami, np. przedstawia swoje wyobrażenia w postaci wytworów na określony temat.
Rozwój wyobrażeń silnie wiąże się z procesami pamięciowymi. Dzięki pamięci człowiek ma zdolność do zmieniania zachowania pod wpływem minionych doświadczeń. Dziecko również gromadzi ogromne zasoby doświadczeń, a dzieje się to w różnych sferach: ruchowej, poznawczej, emocjonalnej i społecznej. Funkcją pamięci jest zbieranie i przechowywanie informacji o otaczającym świecie.
W okresie przedszkolnym pamięć jest na etapie bardzo intensywnego rozwoju. Pamięć dzieci w wieku od 3 do 7 lat ma charakter mimowolny, podobnie jak wyobraźnia i uwaga. Dziecko nie stawia sobie jeszcze specjalnego zadania zapamiętania jakiegoś materiału w tym celu, aby go później odtworzyć. Zarówno zapamiętywanie jak też przypominanie nie stają się odrębnym zadaniem pamięciowym, lecz włączają się w rozmaite formy aktywności dziecięcej (M. Przetacznikowa, 1980, s. 450). Pamięć mimowolna sprawia, że podczas zabawy dziecko pozornie nie interesuje się rozmową rodziców, a jednak po jakimś czasie potrafi powtórzyć uwagi zasłyszane w trakcie tej pogawędki.
Zdolność świadomego zapamiętywania i przypominania, czyli pamięć dowolna, rozwija się pod koniec okresu przedszkolnego. Ciekawą prawidłowością jest to, że zamiar przypomnienia sobie czegoś jest wcześniejszy od chęci zapamiętania, a więc dziecko nie zdaje sobie sprawy, że pragnąc jakieś informacje wykorzystać, musie je najpierw zapamiętać (B. Jugowar, 1982, s.35). Przedszkolak podczas samorzutnej zabawy przypadkowo utrwala w pamięci sporo nowych informacji, które są zapamiętywane trwale. Jest to przejaw rozwoju pamięci świeżej (bezpośredniej) i trwałej. W okresie przedszkolnym czas, jaki mija od momentu zetknięcia się z przedmiotem czy zjawiskiem, a jego późniejszym rozpoznaniem, bardzo wydłuża się. Tak więc 3-latki znajdują i rozpoznają ukryte dwa przedmioty po ok. 20 minutach, dzieci 4-letnie robią to z trzema przedmiotami po 30 minutach, natomiast 5-7-latki po 30 minutach odnajdują i nazywają od czterech do sześciu przedmiotów.
Jak przedstawia B. Jugowar (tamże, s. 37) pamięć dziecka ma charakter emocjonalny, co oznacza, że przechowuje ono głównie doświadczenia zabarwione uczuciowo. Niektóre z nich – te szczególnie silne, mogą być przechowywane w postaci wspomnień. Najdawniejsze dziecięce wspomnienia nie mogą jednak sięgać wcześniejszych okresów niż 3 rok życia.
Bardzo interesującym i trudnym zjawiskiem u dziecka przedszkolnego jest pewna prawidłowość procesów pamięciowych, tj. reminiscencja. Polega ona na polepszeniu zapamiętywania po upływie pewnego czasu od momentu zetknięcia się z danym zjawiskiem, przedmiotem itp. (tamże, s. 37). Widać to bardzo wyraźnie w momentach, gdy dziecko, np. zaraz po wycieczce opowiada jej przebieg fragmentarycznie, chaotycznie. Natomiast po pewnym czasie, będąc w tych samych miejscach, wracając pamięcią do tych samych sytuacji, dziecko opowiada już logicznie i szczegółowo.
Na zakończenie informacji o procesach pamięciowych dziecka można stwierdzić, że zjawiska i wiadomości, utrwalone w pamięci w wieku przedszkolnym, zachowują się w niej na dłuższy czas; jednak człowiek dorosły umiejętniej potrafi materiał pamięciowy organizować i porządkować.
W rozwoju umysłowym przedszkolaka wielkie znaczenie mają wyższe procesy poznawcze, czyli mowa i myślenie. Mowa jest formą języka, w której dla przekazania znaczeń używa się artykułowanych dźwięków lub słów (E. B. Hurlock, 1985, s. 315). Nauka mowy to wymawianie słów poprzez naśladownictwo. W okresie od trzech do czterech lat następuje gwałtowny rozwój języka, dziecko posługuje się prostymi, krótkimi zdaniami. Potem rozwija się gramatyka i dziecko zaczyna budować zdania złożone. Dzieci w początkowym okresie przedszkolnym, jeśli najbliższe otoczenie prawidłowo na nie oddziałuje, opanowują podstawy mowy ojczystej (gramatycznie i leksykalnie). Bogate słownictwo, a potem łatwość łączenia słów z coraz dłuższe zdania o prawidłowej strukturze gramatycznej, będzie efektem częstych rozmów dorosłych dziećmi, czytania książeczek, poprawnego zwracania się do dzieci.
Dzięki bogatemu słownictwu i poprawnej gramatyce przedszkolak potrafi umiejętnie wyrażać swoje sądy i opinie, rozmawiać z innymi osobami. Podczas okresu przedszkolnego dziecko stopniowo poszerza swój słownik i posługuje się coraz lepiej zasadami fonetyki i gramatyki języka. Jednak bywają różnice w słownictwie dzieci. Różnice indywidualne w zasobie słownictwa na każdym poziomie wieku zależą od inteligencji dzieci, od wpływu środowiska, od okazji do uczenia się i od motywacji, jak przestawia E.B.Hurlock (tamże, s. 338). I dalej czytamy dzieci zdolne oraz pochodzące z zamożniejszych środowisk układają zdania dłuższe i pełniejsze, bardziej kompletne (tamże, s. 339).
Według J. Piageta mowa przedszkolaka spełnia funkcję egocentryczną, ponieważ dziecko nie dba o to, do kogo mówi i czy jest przez kogoś słuchane, mówi dla samej przyjemności mówienia, a monologi, to jakby głośne myślenie. Ale u H. Bee (2004, s. 229) czytamy najnowsze badania nad funkcjonowaniem poznawczym przedszkolaków wykazały, że nie są one tak egocentryczne, jak uważał Piaget.
Na początku okresu przedszkolnego dziecko mówi podczas każdej swej aktywności, pod koniec – posługuje się mową w trakcie planowania czynności, a ostatecznie mowa przekształca się w czynność wewnętrzną, czyli myślenie, które służy do kierowania własnymi działaniami.
Myślenie to proces, który umożliwia coraz pełniejsze poznanie rzeczywistości. Mówiąc o specyfice myślenia dziecka w wieku przedszkolnym nie wolno pominąć dynamicznego związku tego procesu ze zmysłowymi, bezpośrednimi czynnościami poznawczymi (B. Jugowar, 1982, s. 40).
U dzieci w wieku przedszkolnym najbardziej typowe jest myślenie konkretno-wyobrażeniowe, chociaż w określonych sytuacjach dziecko może zastosować również myślenie zmysłowo-ruchowe lub słowno-logiczne. Myślenie konkretno-wyobrażeniowe powstaje dzięki rozwojowi pamięci i wyobraźni. Dziecko myśli i o tym, co się aktualnie dzieje wokół niego, i o tym, co zdarzyło się wcześniej, i o tym, co nastąpi. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w projektach dziecięcych zabaw, w pytaniach i rozmowach.
Dziecięce myślenie ma ścisły związek z działalnością, bowiem dziecko posługuje się nim podczas rozwiązywania problemów w codziennej swej aktywności, podczas zabaw i każdej innej czynności. Nie jest więc początkowo samodzielnym, wewnętrznym procesem umysłowym, w jaki przekształci się w toku dalszego rozwoju (tamże, s. 40).
Aby dziecko, w swojej działalności praktycznej osiągnęło swój cel, musi zastanowić się nad najbardziej dogodnymi środkami i metodami, by go zrealizować. Myślenie stopniowo przekształca się w czynność wewnętrzną, która staje się planem przyszłego działania. Ten proces uwewnętrzniania czynności zewnętrznej nosi miano interioryzacji” (tamże, s. 40). Wszystko to razem sprawia, iż dziecko staje się gotowe do nauki w szkole, to znaczy do uczenia się według zewnętrznego względem siebie programu i pod kierunkiem nauczyciela (A. Brzezińska, T. Czub, 1991, s. 265).
Rozwój myślenia dziecka jest oparty nie tylko na bezpośrednich spostrzeżeniach, ale i na wyobrażeniach. J. Piaget nazywa to stadium rozwoju umysłowego dziecka podokresem wyobrażeń przedoperacyjnych. Należy przez to rozumieć fakt, że u dziecka kształtują się wówczas wyobrażeniowe symbole przedmiotów i zjawisk, tzw. obrazy umysłowe. Wyobrażenia dotyczą, zdaniem Piageta, nie tylko przedmiotów statycznych, lecz także przedmiotów znajdujących się w ruchu albo też zmian zachodzących w zjawiskach (M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, 1974, s. 111).
Myślenie konkretno-wyobrażeniowe, które rozwija się w stadium przedoperacyjnym, Piaget nazwał też myśleniem intuicyjnym. Ta konkretność polega na wykonywaniu czynności umysłowych za pośrednictwem obrazów, które są wyobrażeniową reprezentacją czynności zewnętrznych.
Słynne eksperymenty Piageta nad rozwojem zasady zachowania stałości przedmiotu mimo jego przekształceń dowiodły, że dzieci w wieku przedszkolnym, oceniają masę, ciężar i objętość na podstawie zewnętrznego wyglądu przedmiotów, zaś wielkość zbioru na postawie statycznego układu obiektów w przestrzeni (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985, s. 158). Badania te wskazują na fakt, że czynności umysłowe u przedszkolaka nie są operacjami myślowymi, ponieważ dziecko nie potrafi uchwycić związku między stanem jakiegoś przedmiotu a jego przekształceniem.
W wieku przedszkolnym dziecko posługuje się całym szeregiem pojęć, które rozwijają się w powiązaniu z przyswajaniem i utrwalaniem mowy. Dziecko 3-letnie, tworząc pierwsze pojęcia, sugeruje się głównie cechami zewnętrznymi rzeczy i zjawisk. Dziecko 4-letnie opiera się już na cechach ważniejszych i charakterystycznych. Natomiast 6-latek myśli już bardziej logicznie, tworzy definicje opisowe, w których wylicza cechy, ważne i mniej istotne, jakiegoś zjawiska. Jak twierdzi B. Jugowar (1982, s. 46): z kształtujących się stopniowo w okresie przedszkolnym pojęć dziecko powoli konstruuje własny, niepowtarzalny obraz otaczającego świata. Mimo, iż bywa on w dużym stopniu zniekształcony, bo wyznaczony przez niedojrzałe formy poznawania rzeczywistości, jest prawdziwie fascynujący dla dorosłego.
Psychologowie twierdzą (a Piaget zgadzał się z tym stanowiskiem), że myślenie dziecka ma charakter magiczny: ponieważ przedszkolak nie potrafi rozumować logicznie, więc zjawiska z otoczenia wyjaśnia sobie, przypisując rzeczom i przedmiotom martwym cechy życia (animizm) oraz nadaje przyrodzie cechy specyficznie ludzkie (antropomorfizm). Jednak takie cechy myślenia szybko zanikają, a obraz świata staje się bardziej realistyczny, ponieważ dziecko staje się bogatsze w doświadczenia, a dorośli stymulują jego rozwój.
Wiek przedszkolny to rosnąca ciekawość dziecka i wiążąca się z tym ogromna liczba stawianych pytań. Pytania te pełnia funkcję przede wszystkim poznawczą, ale stopniowo nabierają ogólnego charakteru i w końcu przybierają postać problemów.
Treść pytań dziecięcych jest niezwykłe bogata i zróżnicowana, dotyczy wielu przedmiotów, zjawisk i zagadnień. Dziecko przede wszystkim dzięki pytaniom zdobywa wiedzę o rzeczach, ich cechach. Stawiając pytanie dąży do zdobycia informacji także o dynamicznych właściwościach przedmiotów, a więc o zmianach i przekształceniach przedmiotów, jakim podlegają, czy wreszcie o fazach zjawisk itp. (tamże1982, s. 48). Pytania dziecka wiążą się też ściśle z umiejętnością rozumowania i możliwością uchwycenia związków przyczynowo-skutkowych. Psychologowie stwierdzili, że u dzieci od 3 do 7 lat rozumowanie sytuacyjne i czynnościowe na konkretnym materiale (np. konstrukcyjnym) jest sprawniejsze niż słowne wnioski. Ale wraz z rozwojem rozumowania i czynności poznawczych następuje u dzieci przejście od myślenia chaotycznego, pochopnego do rozumowania ciągłego, uwzględniającego związki przyczynowo-skutkowe.
Podczas badań pedagogicznych i psychologicznych (omawianie historyjek obrazkowych) okazało się, że najwięcej dziecięcych pytań związanych jest z nowością oraz zawiłością historyjek. Stwierdzono także, że wszystkie pozostałe elementy występujące w badaniu, a więc udziwnienia, niezgodności, wywoływały więcej pytań niż obrazki proste i znane (tamże, 1982, s.51).
Przedszkolak na swoje pytania oczekuje odpowiedzi krótkiej i prawdziwej, podanej
w jasny, zrozumiały sposób. A dorośli analizując pytania dzieci mogą zorientować, jak przebiega ich rozwój umysłowy.

Rozwój emocjonalno-społeczny
Charakteryzując wiek przedszkolny nie można pominąć ważniejszych momentów w rozwoju emocjonalno-społecznym. Wiek ten cechuje się bardzo bogatym i zróżnicowanym życiem uczuciowym, a uspołecznienie dziecka stanowi ważne osiągnięcie rozwojowe okresu przedszkolnego.
O rozwoju emocjonalnym tak pisze J. Strelau (2003, s. 305): Między 2. a 6. rokiem życia dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, nabiera zdolności regulowania ekspresji emocji, nabywa umiejętności zaradczych, które pozwalają mu kształtować pozytywne kontakty z dorosłymi i rówieśnikami.
Z typowych emocji, które pojawiły się już w wieku poniemowlęcym, a obserwowanych również w zachowaniu dzieci w wieku przedszkolnym wymienić można: strach, gniew, złość, radość, wstyd, niechęć czy też zazdrość. Ale właśnie w okresie przedszkolnym uczucia te stają się bardzo wyraziste, zaś ekspresyjność (mimika i pantomimika) wielu czynności służy wyrażaniu przeżyć emocjonalnych. Prawie do końca okresu przedszkolnego wskutek niepełnej dojrzałości układu nerwowego i niewykształconych jeszcze procesów hamowania – dziecko jest bardzo pobudliwe (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985, s. 185). Niedojrzałość układu nerwowego przyczynia się również do tego, że emocje dziecka są krótkotrwałe, łatwo powstają i szybko się kończą. Poza tym dziecko bardzo szybko przechodzi z jednego stanu emocjonalnego w drugi, zupełnie od niego różny. Ta zmienność i niestałość uczuć dziecięcych to labilność uczuciowa.
W miarę jak dzieci wzrastają, ich sposób wyrażania emocji staje się mniej gwałtowny, co jest związane z faktem, że widzą, jak dorośli reagują na gwałtowne wybuchy emocjonalne, nawet takie, które wyrażają radość i inne przyjemne emocje (E. B. Hurlock, 1985, s. 374). Jednocześnie hamowane emocje nie są już tak krótkotrwałe. Właśnie pod koniec okresu przedszkolnego następuje widoczny rozwój uczuć wyższych – intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. Dzieci dojrzewają emocjonalnie, bo uczą się opanowywać swe afekty oraz ich uzewnętrznianie.
Pod koniec wieku przedszkolnego zmienia się rola przeżyć emocjonalnych w działanie. Najmłodsze dzieci cieszy samo wykonywanie czynności. U dziecka w czwartym i piątym roku życia uczucia pojawiają się już w końcowej fazie działania, w momencie osiągnięcia przez nie celu (M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, 1974, s. 115). Dziecko więc cieszy się z tego, do czego doszło w efekcie swojego działania. Pozytywne uczucia rodzą się też podczas planowania czynności, gdy dziecko stawia przed sobą odległe cele, realizując np. zabawę konstrukcyjną, etapami.
Okres przedszkolny to duże zmiany w sposobie przeżywania emocji i ich wyrażania. Obok przejawów fizjologicznych (czerwienienie się i pocenie) obserwuje się wiele ruchowych przejawów emocji , takich jak klaskanie, poskakiwanie. Pod wpływem oddziaływań społecznych następuje ograniczenie ekspresji emocji, przede wszystkim hamowanie przejawów emocji negatywnych (gniewu, strachu) (J. Strelau, 2003, s. 305).
Od trzeciego roku życia wzrasta u dzieci umiejętność mówienia o emocjach oraz chęć zastanawiania się nad nimi. Dzięki takim zdolnościom dzieci potrafią dzielić się swymi doświadczeniami i pozostawać w bliskich kontaktach dorosłymi. Dzieci bardzo dobrze radzą sobie również w manipulowaniu zachowaniami i uczuciami innych, a czynią to poprzez własne emocje (np. przytulanie się).
Dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób. Zaznacza się wyraźny wzrost zdolności i skłonności do mówienia o emocjach i refleksji nad nimi (M. Bieńko, 2004, s. 14).
W okresie przedszkolnym u dzieci kształci się także zdolność do pocieszania innych., do dzielenia wspólnych przeżyć i do pomagania, gdy zachodzi taka potrzeba. Zdolność do empatii zależy od poziomu rozwoju poznawczego i językowego dziecka oraz od jego doświadczeń. Badania wykazują, że dzieci rodziców empatycznych reagują troską na zmartwienie innych, dzieci karane zaś wykazują mniej zachowań empatycznych, natomiast często reagują gniewem, lękiem, atakiem fizycznym (tamże, s. 306).
Tak więc w rozwoju emocjonalnym przedszkolak przechodzi drogę od emocji związanych jedynie z osobistymi potrzebami i pragnieniami do uczuć, które uwzględniają stany innych ludzi, co jest dowodem na uspołeczniony charakter emocji.
Wraz z rozwojem fizycznym, rozwojem procesów poznawczych oraz postępami w rozumieniu uczuć i sposobu myślenia innych osób, następują ogromne zmiany w kształtowaniu się umiejętności społecznych. E. B. Hurlock (1985, s.436) stwierdza: Rozwój społeczny oznacza nabywanie umiejętności zachowania się zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami. Stawanie się osobą uspołecznioną opiera się na trzech procesach, które mimo, że odrębne i odmienne, są ściśle ze sobą powiązane, tak, że niepowodzenie w którymkolwiek z nich obniża poziom uspołecznienia jednostki.
Oto te trzy procesy socjalizacji według w/w autorki:
- Uczenie się zachowań społecznie aprobowanych
- Pełnienie ról społecznie aprobowanych
- Rozwój postaw społecznych (E. B. Hurlock, 1985, s. 437).
Dziecko w wieku przedszkolnym przechodzi głęboką przemianę w procesie socjalizacji – staje się jednostką społecznie dostosowaną do otoczenia, zdolną do uczestnictwa we wspólnym działaniu (zabawach, zajęciach) oraz przygotowaną do włączenia się w życie szkolne. Owa socjalizacja dotyczy rozmaitych kontaktów społecznych, które dzieci nawiązują zarówno w domu rodzinnym, jak i w środowisku przedszkolnym. Oddziaływania w rodzinie to przede kontakty z rodzicami i rodzeństwem, rzadziej z dziadkami. Dorośli w rodzinie stanowią dla dzieci wzór do naśladowania. Ich sposób reagowania i stosunek do świata są odzwierciedlone w dziecięcych zachowaniach.
Wzajemne stosunki między rodzicami a dziećmi zależą od postaw rodzicielskich (postawy te szczegółowo omówię w rozdziale 2), wieku i wykształcenia rodziców, od cech ich osobowości oraz wzorów wychowawczych, panujących w danej kulturze. Nieprawidłowe kontakty z rodzicami zawsze znajdują odbicie w zachowaniu dziecka w postaci zaburzeń sfery emocjonalnej (B. Jugowar, 1982, s. 72).
Kontakty społeczne w rodzinie to również kontakty z rodzeństwem, a uzależnione są one od kolejności urodzenia, płci, różnicy wieku. Prawidłowe kontakty w rodzinie wielodzietnej przyczyniają się do życzliwych relacji między dziećmi. Natomiast problemem w takiej rodzinie może być zazdrość dzieci o uczucia rodziców. Jednak czas, cierpliwość i takt rodziców powodują, iż dzieci są społecznie przygotowane do nowych sytuacji (np. narodziny brata czy siostry). Różne są też emocje w stosunku do rodzeństwa.
Rzecz jasna, dzieci w wieku przedszkolnym odnoszą się inaczej do starszego, a inaczej do młodszego rodzeństwa (M. Przetacznikowa, 1980, s. 494). Dla młodszego rodzeństwa przygotowany przedszkolak stanie się opiekunem. Pozytywne kontakty społeczne ze starszym rodzeństwem wyrażają się we współdziałaniu w zajęciach lub zabawach oraz zgodnym podporządkowaniu się ich kierownictwu (tamże, s. 495).
Całkowicie inaczej układają się kontakty społeczne dziecka w wieku przedszkolnym
z rówieśnikami. Dziecko 3-letnie, które było przez rodziców przygotowane do zetknięcia się z nowym środowiskiem, nie przeżyje szoku po rozstaniu się z rodzicem w przedszkolu i szybciej przystosuje się do nowego trybu życia. Kontakty społeczne w przedszkolu stwarzają dziecku nowe warunki rozwoju, a wpływ grupy rówieśniczej to wspaniała szkoła uspołecznienia.
W miarę rozwoju świadomości i umiejętności komunikacyjnych oraz rozumienia uczuć i sposobu myślenia innych osób szybko wzrastają umiejętności społeczne dzieci w średnim dzieciństwie (J. Strelau, 2003, s. 306). Najbardziej widoczne jest to podczas zabaw z rówieśnikami, kiedy to: rodzą się pierwsze przyjaźnie, zaczyna się współpraca między dziećmi, następuje wspólne planowanie i ustalanie celów zabaw.
Kontakty społeczne w zabawie przyjmują różną postać: od zabaw samotnych, w których dziecko nie przejawia jeszcze aktywności społecznej, poprzez zabawy równoległe, oparte na naśladownictwie zachowań rówieśników, do społecznych form zabawy (tamże, s. 306). Zabawy samotne są charakterystyczne dla dzieci młodszych (3-, 4-latków), natomiast 5-latki są już bardziej uspołecznione, więc podejmują częściej społeczne formy zabawy.
Dzieci bardzo lubią bawić się w odgrywanie różnych sytuacji i przeżyć, a poprzez zabawę uczą się współpracy, umiejętności negocjowania, poznają role społeczne oraz sposoby postępowania w określonych sytuacjach społecznych.
W uspołecznianiu istotną rolę odgrywają także pierwsze przyjaźnie. Jednak nie są one jeszcze trwałe i nie opierają się na wspólnym działaniu. Dzieci spostrzegają przyjaźń jako relację opartą na przyjemnej zabawie i dzieleniu się zabawkami (tamże, s. 306).
Socjalizacja dzieci zależy przede wszystkim od ich własnych doświadczeń w rodzinie i w przedszkolu. Istotną rolę spełniają w tym liczne okazje do uspołeczniania, umiejętność posługiwania się mową uspołecznioną, czerpanie zadowolenia z aktywności społecznej oraz efektywne naśladowanie innych.
Uspołecznienie dziecka, tzn. przystosowanie form jego zachowania do wymagań środowiska społecznego, stanowi ważne osiągnięcie rozwojowe okresu przedszkolnego (M. Przetacznikowa, 1980, s. 493).



Literatura:
Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, Poznań 2004.
Bieńko M., Rozwój psychoseksualny dziecka do okresu późnego dzieciństwa, „Problemy Opiekuńczo-
Wychowawcze”, 2004, nr 9.
Brzezińska A., Czub T., O zakłóceniach ciągłości rozwoju dziecka, „Wychowanie w Przedszkolu”,
1991, nr 7.
Hurlock E. B., Rozwój dziecka, Warszawa 1985, t. 1 i 2.
Jugowar B., Psychologia rozwojowa dla rodziców, Warszawa 1982.
Kwiatkowska M., Biologiczne i psychologiczne podstawy wychowania w przedszkolu,
W: M. Kwiatkowska, Z. Kopińska (red.), Pedagogika przedszkolna, Warszawa 1978.
Przetacznik-Gierowska, M., Makieło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku
dziecięcego, Warszawa 1985.
Przetacznikowa M., Makieło-Jarża G., Psychologia rozwojowa, Warszawa 1974.
Przetacznikowa M., Wiek przedszkolny, W: M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1980.
Smykowski B., Wiek przedszkolny, W: A. J. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka, Gdańsk 2005.
Strelau J., Psychologia, podręcznik akademicki, Podstawy psychologii, Gdańsk 2003, t. 1 i 2.