Wykorzystanie metody syntetyczno - analityczno - dzwiękowo - barwnej w pracy z uczniem uposledzonym umysłowo

Metodę tę opracował prof. Bronisław Rocławski z Uniwerytetu Gdańskiego, a jest ona stosowana z dużym sukcesem przez wiele przedszkoli i szkól na terenie całego kraju.
Obserwuje się u uczniów, a także u ludzi dorosłych, duże trudności w czytaniu i pisaniu oraz rozumieniu odczytywanego tekstu. Metoda syntetyczno - analityczno - dzwiękowo - barwna, zgodnie ze współczesnymi tendencjami pozwala inaczej spojrzeć na wychowanie i nauczanie dziecka, jego rozwój emocjonalny i społeczny. Odpowiednio wydłuża czas przygotowania dziecka do nauki czytania i pisania, aby następnie skrócić do minimum czas opanowania płynnego pisania i sprawnego czytania ze zrozumieniem. Daje solidne podstawy, by uczeń mógł osiągnąc sukces. Metoda ta daje szanse każdemu dziecku. Dzięki odpowiednio zmienionemu i zorganizowanemu procesowi nauczania rozwija myślenie twórcze, rozbudza poznawczo, uczy pracy indywidualnej i zespołowej,uczy odpowiedzialności za wykonywane zadanie, a przede wszystkim poprzez zróżnicowanie poziomów nauczania dostosowuje tempo pracy do możliwości i potrzeb ucznia. Szczególną uwagę zwraca na prawidłową ortofonię, czyli wymowę, w niej upatrując zródła prawidłowego czytania i pisania. Wprowadza ćwiczenia usprawniające narządy mowy dziecka, pozwala nauczyć każde dziecko prawidłowego wybrzmieweania dzwięków mowy ludzkiej. Wprowadza nową technikę uczenia czytania- "technikę ślizgania się z głoski na głoskę". Od początku uczy czytania ze zrozumieniem. Dużą uwagę skupia na ćwiczeniach oddechowych.
Niezwykle ważne jest dobre przygotowanie dzieci do syntezy i analizy fonemowej (głoskowej), co jest podstawą opanowania płynnego czytania i pisania. Doskonałą pomocą dydaktyczną są tu rozsypanki obrazkowe czy klocki logo. Przy ich pomocy dzieci poznają cechy dystynktywne ( istotne, charakterystyczne)danej litery. Od początku mają do czynienia z całym alfabetem. Stały kontakt z literami bardzo szybko doprowadza do prawidłowego rozpoznawania i nazywania liter. Do czytania przechodzi się dopiero wtedy, gdy dzieci opanują umiejętnośc składania wyrazów z głosek i bez trudu rozpoznają litery.
Równolegle z przygotowaniem do czytania prowadzi się przygotowanie do pisania. Prof. Rocławski proponuje tu pomoce, są to zeszyty do początkowej nauki pisania,(Tymichowej) oraz zeszyt "Kreślę i łączę litery", w którym - co jest niezwykle istotne - każda litera ma zaznaczony punkt rozpoczęcia kreślenia (kierunek). Nie uzyskamy bowiem tempa pisania bez prawidłowej techniki pisania.
Innowacją tej metody jest podział liter na podstawowe (czarne) i niepodstawowe (czerwone). Pozwala to na uwrażliwienie dzieci na problemy ortograficzne. Dzieci "prowadzone" wg programu Rocławskiego same odkrywają istnienie liter "drugich",np. "ó", same odkrywają reguły ortograficzne, współtworzą zabawy a nie są biernymi obserwatorami. Zjęcia takie rozwijają umiejętność logicznego myślenia, kreatywnośc; stają się sympatyczną przygodą, dającą dużo satysfakcji. Pierwszą i naczelną zasadą jest tu indywidualizowanie pracy z dzieckiem. Wiadomo, że każdy z nas ma swoje tempo i rytm rozwoju. Jednemu dziecku na opanowanie czegoś potrzeba miesiąca, drugiemu całego roku a nawet dwóch lat. Chodzi tu o to , by do potrzeb każdego dziecka wydłużyć czas na przygotowanie do nauki czytania i pisania oraz by skrócić w miarę możliwości czas opanowania względnie płynnego pisania i sprawnego czytania ze zrozumieniem. Możliwość stosunkowo szybkiego opanowania techniki czytania bardzo przybliża do dziecka literaturę.
Dziecko przez kontakt z klockami logo ma bierną znajomość liter, a to wyzwala chęć pisania. Dlatego też na pierwszym planie są tu litery pisane. Bardzo ważne jest nauczyć dzieci prawidłowej orientacji w schemacie własnego ciała (serce stanowi punkt odniesienia). W dużej mierze wykorzystuję metodę B. Rocławskiego w pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo. Bogactwo tej metody jest tak wielkie, że nie sposób jej tu w całości przedstawić. Charakterystyczne jej cechy "omówię" prezentując główne pomoce dydaktyczne, na których oparłam pracę z uczniami. Do nich należy "Słownik ortograficzno - ortofoniczny dla klas 0-IV"
Teksty polskie wymagają od czytelnika znajomości dość rozbudowanych algorytmów tworzenia postaci głoskowej wyrazów. M. Steffen - Batogowa poświęciła całą ksiązkę regułom automatycznego przekładania postaci literowej wyrazów na postać fonemową (Automatyzacja transkrypcji fonetycznej tekstów polskich, Warszawa:PWN,1975). Czytanie polskich tekstów jest znacznie łatwiejsze, gdy wieloznaki (ch, ci, cz, dz, dzi, dz, dż, ni, rz, si, sz, zi) są w jakiś sposób wyróżnione(np. litery są przybliżone), a litery alfabetu zostały podzielone na podstawowe (tak nazywa B.Rocławski litery przyporządkowane głoskom jak w pismach w pełnialfabetycznych) i niepodstawowe (wyróznione kolorem czerwonym lub drukiem konturowym), które są kolejnymi literami oznaczającymi daną głoskę. W taki sposób są zapisywane teksty w Słowniku ortograficzno - ortofonicznym oraz w innych publikacjach autora.
Litery niepodstawowe zaświadczają o trudnościach w zapisie ortograficznym wyrazów. Obecnośc tych liter w wyrazie jest uwarunkowana historycznie. Litery te są świadectwem dawnej postaci fonicznej wyrazów. Zapisujemy je (np. kolorem czerwonym, konturowo, pogrubiając), aby rózniły się od liter podstawowych. Odczytując wyraz, w którym występują litery niepodstawowe, musimy dodatkowo wiedzieć, z jakimi głoskami są one związane, gdyż w innym wypadku możemy zle odczytać wyraz. Litera niepodstawowa wskazuje zawsze miejsce,gdzie powinna piszącemu towarzyszyć szczególna ostrożność ortograficzna. W słowniku znajduje się tablica uwzględniająca podział liter na podstawowe i niepodstawowe. Z analizy danych wynika, że tylko 5 liter niepodstawowych (z, dz, rz, ę, ą) wymaga dodatkowych informacji, aby ustalić jaką głoskę oznaczają. Wymagane tu dodatkowe informacje uzyskujemy poprzez obserwację kontekstu, w jakim dana litera występuje oraz odwołanie się niekiedy do wiedzy fonetycznej, gdzie mówi się o przynależności głoski do klasy głosek dzwięcznych lub bezdzwięcznych. W słowniku znajdziemy reguły, które są potrzebne do przekształcania zapisu ortograficznego wyrazów na zapis ortofoniczny. Znajomość tablicy oraz reguł umożliwia pełne korzystanie ze Słownika ortograficzno - ortofonicznego dla klas 0-IV. Użytkownik słownika wyposażony w tę wiedzę potrafi ustalić postać głoskową wyrazów. Znajomość tej postaci jest konieczna w nauczaniu syntezy i analizy głoskowej wyrazów. Znając postać głoskową literową wyrazów, możemy podjąć się zadania nauczania pisania i czytania.
Nauka poprawnego pisania wymaga od nauczyciela i ucznia dużo wysiłku. Rocławski twierdzi, że jedną z przyczyn niskiej efektywności nauczania pisania jest brak należytej troski o własciwe "zapisanie" w pamięci budowy głoskowej wyrazów zgodnej z obowiązującej dziś normą ortofoniczną. Brak właściwej troski o ukształtowanie dobrej techniki syntezy i analizy głoskowej wyrazów - to kolejna przyczyna niepowodzeń w nauczaniu pisania. Istotne trudności z pisownią pojawiają się w tych wyrazach, w których występują głoski trudne ortograficzne (tzn. do zapisu głoski, używa się dwóch lub więcej liter). Najwięcej trudności sprawia opanowanie właściwej pisowni wyrazów zawierających głoski: e, o, u, sz, ż, ch, gdyż nie można podać reguł, które ułatwiłyby rozstrzygnięcie wszystkich wątpliwości ortograficznych związanych z tymi głoskami. W przyswajaniu wiedzy o pisowni danego wyrazu ma pomóc kolor czerwony liter niepodstawowych. Generalnie jest on sygnałem trudności ortograficznej wyrażającej się występowaniem liter niepodstawowych obok podstawowych. Znajomość zasad oceny czy w danym wyrazie istnieje trudność w zapisie danej głoski może ułatwić rozstrzygnięcie wątpliwości, z jaką głoską wiazać kolor czerwony. Związanie koloru czerwonego z właściwą głoską może zupełnie wyeliminować trudność ortograficzną. Odnosi się to do głosek, które są zapisywane literą podstawową i jedną literą niepodstawową. Głosek, które są zapisywane dwoma i trzema literami niepodstawowymi jest niewiele i prawie wszystkie są tzw. głoskami miękkimi. Właściwy zapis głosek miękkich ułatwia istnienie prostego algorytmu pisowni, w którym występuje zaledwie kilka łatwych do opanowania nawet przez dziecko 6- letnie.
Słownik zawiera na końcu szczegółowe reguły zapisywania głosek w wyrazach. Jest to nowe ujęcie reguł polskiej ortografii. Konsekwentnie podaje się tu sposób zapisywania głosek, odchodzi się od mówienia o użyciu liter. Analiza rozdziału końcowego zamieszczonego w Słowniku zatytułowanego "Szczegółowe reguły zapisywania głosek w wyrazach" pozwala zorientować się w podstawie metodycznej. Potwierdzeniem tej podstawy są publikacje "W krainie reguł ortograficznych". Do nauki języka polskiego wprowadza się jak najwięcej obserwacji i wyciągania wniosków. Charakterystyczne jest w metodzie B. Rocławskiego odkrywanie regularności w materiale językowym. Zaprawą do tych działań będzie odkrycie reguł ortofonicznych dla liter trudnych ortograficznie, ktotych jest tylko pięć. Reguła np. dla litery niepodstawowej z jest łatwa do odkrycia, jeśli przedtem będą prowadzone ćwiczenia w odkrywaniu kombinacji liter w wyrazach. Do tego rodzaju ćwiczeń używa się klocków logo. Reguły ortofoniczne są tu wprowadzeniem do właściwego postępowania przy odkrywaniu reguł ortograficznych. W słowniku wieloznaki są tak zapisywane, że stanowia jedną literę. Tak samo zapisywane są teksty. Brak wyraznego oznaczenia granicy wieloznaku może być znaczną przeszkodą na drodze do wyrazu. Znaki d z i można odczytać na wiele sposobów: odzipnąć, podziwiać dzień. Dzieci czytając teksty specjalnie przygotowane, gdzie oznaczono wyraznie granice wieloznaków, gdzie wprowadzono litery podstawowe i niepodstawowe, mogą stosunkowo szybko czytać teksty zawierające wyrazy trudne do odczytania.
Przyjrzyjmy się nieco bliżej pisaniu. Pisanie wymaga pewnej sprawności w czytaniu. Czytanie jest potrzebne do kontroli zapisywania tekstu dlatego nauka pisania nie może wyprzedzać nauki czytania. Nie należy też odrywać czytania od pisania. W słowniku proponuje się bardzo dojrzały sposób kreślenia liter z tzw. pętelkami (węzełkami). To pismo daje dobre efekty w nauczaniu kształtnego pisma tych, którzy dopiero uczą się pisać lub tych, którzy ze względu na brzydkie pismo musieli zacząć się uczyć od nowa.
W nauce ortografii B. Rocławski proponuje zasadniczą zmianę w podwjściu do reguł ortograficznych. Reguły można odkrywać, posługując się zeszytami "W krainie reguł ortograficznych", odkrywanie głosek miękkich jest wstępem do odkrywania reguł dla innych glosek. W zeszycie "Pisownia głosek miękkich ń ś ć dz(z z kreską)" jest szereg ćwiczeń sprawdzajacych przygotowanie do odkrywania reguł. Należy sprawdzić czy uczeń potrafi wskazać głoskę lub grupy wystepujace we wszystkich do obserwacji wyrazach. Bez tej umiejętności odkrywanie reguł ortograficznych nie będzie możliwe.
Odkrywając reguły ortofoniczne dzieci wpisują wyrazy do tabelek. Tu postępują analogicznie. Po odkryciu reguł i po sprawdzeniu poprawności na wielu przykładach, proponuje się pokolorowanie w słowniku tych liter niepodstawowych, które odnoszą się do danej reguły.
W słowniku jest dużo przykładow dla reguły porównania. Ta reguła jest bardzo ważna gdyż odnosi się do wielu głosek, pozwala wybrać właściwą literę. Reguła porównania wprowadza w odmianę wyrazów. Błędom ortograficznym zapobiega też okienko ortograficzne, które pojawia się wówczas, gdy nie ma w danej chwili możliwości ustalenia sposobu zapisywania danej głoski. Ważną pomocą w nauce czytania i pisania są klocki logo, spełniające wszystkie wymogi stawiane tego typu pomocom dydaktycznym. Są tu 4 podstawowe warianty grafemu. Wielką i mała litwrę pisaną podano w liniaturze. Na klockach jest wyraznie określony punkt odniesienia w postaci szlaczka (podstawki), co umożliwia zawsze poprawną obserwację każdej litery, poprawne jej zapamiętywanie, poprawne posługiwanie się literą (lokowanie jej lewej strony po stronie lewej, jej górnej części na górze itp.). Klocki w pracy z uczniem zostały wykorzystane do cwiczeń służących rozpoznawaniu liter. Początkowo były tworzone zbiory wielkich liter drukowanych, wielkich liter pisanych lub małych liter pisanych czy drukowanych. Następnie zbiory liter zawierających kóleczko, kropeczkę, laseczkę czy kreseczkę (przecinek). Stopniowo rozszerzano pole obserwacji na dwa a nawet i więcej klocków. Dążono do tego, aby każda litera na klocku była poprawnie kojarzona z pozostałymi literami.
Graficzna postać liter pisanych przedstawionych na klockach nieco różni się od używanej dziś w oświacie, chociaż i tu nie ma jedności. Zaproponowano taką grafię, która konsekwentnie realizuje wymóg płynności. Widać to wyraznie w wieloznakach. Litery s i z wieloznaku sz łączy się płynnie przechodząc od s do z. W rz zrezygnowano ze sztucznego przejścia zachowującego element końcowej litery r i początkowej litery z. W przypadku liter p i b najpierw domyka się brzuszek litery, a następnie kreśli się drogę połączenia z następną literą, przecinając pole, jakie zostało zakreślone domkniętym brzuszkiem. Ten sposób pisania jest wygodniejszy.
W metodzie B. Rocławskiego wiele miejsca poświęca się syntezie i analizie fonemowej (głoskowej). Do syntezy fonemowej dochodzimy poprzez ćwiczenia z zakresu syntezy sylabowej, morfemowej, logotomowej, logotomowo-fonemowej i fonemowo-logotomowej. Szczególowe informacje z tego zak resu można znalezć w pracy "Nauka czytania i pisania". Syntezę fonemową zaczynamy od wyrazów składających się z fonemów, których głoski mogą być wydłużone (głoski trwałe). Miedzy wymawianymi głoskami stawiamy minimalne pauzy, a głoski nieco wydłużamy. Na końcu głoski nie może pojawić się samogłoska y. Ćwiczeniom z zakresu syntezy towarzyszą ćwiczenia z zakresu analizy sylabowej i fonemowej. Analizy uczymy po śladach syntezy. Do analizy i syntezy fonemowej wykorzystujemy klocki.
Do liter niepodstawowych przechodzimy, gdy nastąpi związanie liter podstawowych z odpowiednimi fonemami. Uczniowie sami powinni odkryć przyczynę oznaczania niektórych liter kolorem czerwonym. Bierne poznanie liter jest bardzo ważne dla nauki czytania. Do czytania przechodzimy, gdy dobrze jest opanowana umiejętność składania wyrazów z głosek. Wyrazy należy czytać ślizgając się z litery na literę. Nieco wydłużone głoski łączą się ze sobą. Uczymy płynnego czytania wyrazów krótkich i często występujących w tekstach.