Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim i zjawisko afazji

Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim i zjawisko afazji.
Ustalenie jednej definicji upośledzenia umysłowego jest bardzo trudne ze względu na jego złożony charakter. Upośledzenie umysłowe odnosi się do wielu kryteriów medycznych, społecznych, psychologicznych i pedagogicznych. Towarzyszą mu zaburzenia funkcji motorycznych, poznawczych, zburzenia zachowania, motywacji, emocjonalne. W użyciu, obok określenia „upośledzenie umysłowe” są również „ niedorozwój umysłowy”, „osłabienie sprawności psychicznej”, „opóźnienie rozwoju umysłowego”. W Polsce w psychologii i pedagogice stosuje się termin „upośledzenie umysłowe” a w medycynie oligofrenia ("małomyślenie" od greckiego: oligos – mały, phrene – rozum). W ogólnym rozumieniu upośledzenie umysłowe to „stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzeń we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej”.
Upośledzenie umysłowe definiuje się w zależności od tego jakie zostaną przyjęte kryteria (jak problem zostanie ujęty). Można zauważyć, że definicje mają charakter kliniczno-medyczny, praktyczny bądź psychologiczno społeczny. W pierwszym ujęciu upośledzenie umysłowe stanowi jednostkę chorobową. W drugim ujęciu zwraca się uwagę na kwestie prawno – administracyjne. W ujęciu psychologiczno – społecznym zwraca się uwagę na wielość czynników wpływających na określenie stopnia upośledzenia. Doll wyróżnia sześć aspektów niepełnosprawności:
• niedojrzałość społeczną
• niską sprawność umysłową
• opóźnienie rozwojowe
• zahamowanie rozwoju trwałe, nieprzemijające w procesie dojrzewania
• konstytucjonalność
• nieodwracalność
Według definicji zawartej w Podręczniku diagnostyki i statystyki (DSM – IV) upośledzenie umysłowe to „istotnie niższy niż przeciętny poziom funkcjonowania intelektualnego (kryterium A), któremu towarzyszą istotne ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowawczym, przynajmniej w zakresie dwu spośród takich sprawności jak:
• komunikowanie się słownie,
• porozumiewanie się,
• samoobsługa (troska o siebie),
• radzenie sobie w obowiązkach domowych,
• sprawności interpersonalne,
• korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego,
• kierowanie sobą,
• zdolności szkolne,
• praca,
• sposoby spędzania wolnego czasu,
• troska o zdrowie (kryterium B).
Niższy poziom funkcjonowania intelektualnego i istotne ograniczenia w zachowaniu przystosowawczym muszą wystąpić przed 18 rokiem życia (kryterium C).”
Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia uchwaliło nowelizację klasyfikacji upośledzenia umysłowego, obowiązującą od 1 stycznia 1968r. Podstawą klasyfikacji jest skala o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16.
1. lekki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 52-67, mieszczący się między dwoma i trzema odchyleniami standardowymi;
2. umiarkowany niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 36-51, mieszczący się między trzema i czterema odchyleniami standardowymi;
3. znaczny niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 20-35, mieszczący się między czterema i pięcioma odchyleniami standardowymi;
4. głęboki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 0-19, mieszczący się między pięcioma i większą liczbą odchyleń standardowych
Czynniki, mające wpływ na występowanie upośledzenia umysłowego można podzielić na dwie grupy. Pierwsza grupa to czynniki o charakterze dziedzicznym czyli czynniki genetyczne, endogenne. Druga grupa to czynniki środowiskowe – egzogenne, działające już po zapłodnieniu na zarodek, płód lub w pierwszych kilku latach życia. Można stwierdzić, że upośledzenie umysłowe wywoływane jest przez czynniki dziedziczne, wrodzone bądź nabyte.
Dokładne poznanie przyczyny upośledzenia umysłowego wpływa na postawienie diagnozy oraz przygotowanie odpowiednich działań terapeutycznych i profilaktycznych. Działania profilaktyczne zaczynają się już z momentem poczęcia dziecka, dlatego tak istotną rolę odgrywa zdrowie jego rodziców. Akcje profilaktyczne mają na celu zwalczanie takich zagrożeń jak choroby zakaźne rodziców, zatrucia, alkoholizm, które mogą zwiększyć ryzyko wystąpienia u dziecka upośledzenia umysłowego. Oprócz tego podejmuje się walkę z uszkodzeniami okołoporodowymi.
Leczenie upośledzenia umysłowego może mieć dwojaki charakter
• przyczynowy – występujący wtedy gdy znane są dokładnie przyczyny upośledzenia a choroba nie wywołała w organizmie dużych zmian i uszkodzeń,
• objawowy – jeżeli upośledzenie stanowi okres przejściowy w chorobie, stosuje się wtedy leczenie farmakologiczne.

CHARAKTERYSTYKA DZIECKA UPOŚLEDZONEGO W STOPNIU LEKKIM

W wczesnym wieku dla sfery poznawczej dziecka najważniejszą niemalże rolę odgrywa ruch. Jest on naturalną potrzebą dziecka. Ruchliwość pomaga dziecku zdobywać nowe doświadczenia, poznawać świat, pomaga mu w doskonaleniu jego uwagi a także ćwiczy pamięć. Ruch wraz z procesami myślenia i rozwojem mowy pomaga dziecku w poznawaniu i eksploatowaniu otaczającego go świata. Aby stworzyć obraz dziecka upośledzonego umysłowo w stopniu lekkim należy przyjrzeć się rozwojowi psycho – ruchowemu (procesom myślenia, spostrzegania, uwagi, wyobraźni, pamięci, procesom emocjonalnym oraz tym jak dziecko funkcjonuje w społeczeństwie).
PROCES MYŚLENIA – dziecko upośledzone umysłowo w stopniu lekkim pozostaje w fazie myślenia konkretno – wyobrażeniowego. Potrafi ono dokonywać operacji logicznych takich jak: szeregowanie, dodawanie, mnożenie, klasyfikowanie, porządkowanie, ale jedynie wtedy gdy przebiega ono na konkretach. Jeżeli chodzi o procesy myślowe najbardziej upośledzone jest myślenie abstrakcyjne. Dzieci upośledzone maja problem ze złożeniem zdobytych wiadomości w całość dlatego też ciężko idzie im wyciąganie wniosków i dokonywanie sądów.
PROCES SPOSTRZEGANIA – u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim występuje synkretyzm i globalne spostrzeganie. Dzieci o obniżonej inteligencji przedmioty, zjawiska, fakty ujmują całościowo, nie wyróżniają ich szczegółów. Dzieci te nie potrafią analizować i syntetyzować.
PROCES UWAGI – cechuje się mimowolnościa, jednak z wiekiem i uczeniem się dzieci następuje wzrost uwagi dowolnej. Dzieci upośledzone umysłowo często mają rozproszoną uwagę, przykuwaną przez bodziec, który jest intensywny. Najłatwiej zobaczyć (dostrzec) jest im to co ma albo charakterystyczny wyrazisty kształt, kolor lub materiał z jakiego jest zrobiony. Dlatego dzieci te mają problem z długim koncentrowaniem uwagi na jakiejś czynności lub na przedmiocie. Mają małą podzielność uwagi.
WYOBRAŹNIA – u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim wyobrażenia są bardzo powierzchowne.
MOWA – bardzo często pod względem formy i treści jest taka jak u dzieci prawidłowo się rozwijających. Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim trudno przyswajają pojęcia abstrakcyjne dlatego też ich wypowiedzi są ubogie w takie właśnie treści. U tych dzieci stwierdza się mniejszy zasób słownictwa. Dość dobrze rozwinięta jest mowa odtwórcza jednak mają problemy z mową twórczą
PROCESY EMOCJONALNE – jak już wcześniej zostało wspomniane dzieci z upośledzeniem umysłowym mają trudności z przyswajaniem pojęć abstrakcyjnych dlatego ciężko im rozwijać uczucia wyższe. Bardzo często emocje dzieci upośledzonych w stopniu lekkim są nieadekwatne do rodzaju bodźca jaki je wywołał. Kolejną rzeczą jaka sprawia im trudność jest odróżnianie spraw istotnych od nie mających większego znaczenia.
PROCES ZAPAMIĘTYWANIA - dzieci upośledzone umysłowo mają ograniczoną pojemność pamięci. Mają dość dobrze rozwiniętą pamięć mechaniczną ale duże zaburzenia pamięci logicznej, dlatego pojawiają się u nich problemy ze zrozumieniem wielu pojęć (np. pytanie w klasie „na wyrywki” sprawia im ogromne problemy). Pracując z dziećmi upośledzonymi w stopniu lekkim należy stosować wizualizację tego o czym jest mowa.
ZACHOWANIE – dzieci upośledzone umysłowo często działają impulsywnie bez przemyślenia swojego postępowania. Nie są samodzielne, nie wychodzą z inicjatywą, są podatne na wpływy innych.
ROZWÓJ SPOŁECZNY – u dzieci upośledzonych umysłowo rozwój społeczny zależy głównie od umiejętności rozumienia sytuacji występujących w kontaktach społecznych. Ze względu na zaburzenia w różnych sferach, dzieci te słabiej funkcjonują w zakresie społecznym, samokontroli. Wykazują mniejsze zdolności w codziennych, czynnościach i samoobsłudze niż dzieci w normie intelektualnej.
AFAZJA
„Afazja to spowodowane organicznym uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych częściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy u człowieka, który już uprzednio opanował te czynności”.
Pojęcie afazji nie dotyczy żadnej konkretnej choroby, opisuje natomiast grupę objawów wywołanych uszkodzeniem mózgu, którego przyczyny mogą być różne. Afazja powstaje w wyniku uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego bez względu na czynnik, który je wywołuje. Pod pojęciem afazji dziecięcej rozumie się zaburzenia mowy powstałe nagle lub stopniowo u dzieci u których mowa wcześniej rozwijała się prawidłowo.
Wyróżnia się następujące typy afazji:
• AFAZJA CZOŁOWA ( inaczej: Broca, ruchowa, słuchowo – kinestetyczna, kinetyczna) – jest ona wywoływana uszkodzeniem dolno – tylnej części płata czołowego. Charakterystycznymi cechami tego typu afazji jest: upośledzenie mowy ciągłej, zaburzeniami powtarzania słyszanych słów, trudnościami w nazywaniu widzianych przedmiotów, zaburzeniami czytania i pisania. Jeśli chodzi o rozumienie mowy innych jest zwykle (w podstawowym zakresie) prawidłowe. Chory posługuje się tzw. „mową telegraficzną”, mówi bardzo automatycznie, używa niewielkiej ilości słów. Osoby dotknięte tym typem afazji rozumieją proste, codziennie używane zwroty, trudniejsze polecenia (jak np. w zadaniach matematycznych sprawiają im trudność). Osoba chora właściwie nie mówi spontanicznie, ma poważne trudności w powtarzaniu słów wypowiadanych przez inne osoby, podobnie też ma trudności z nazywaniem pokazywanych jej przedmiotów, nie jest w stanie czytać, ani pisać.

• AFAZJA SKRONIOWA (Wernickiego, słuchowa, czuciowa, słuchowo – ruchowa) – jest ona wywołana uszkodzeniem tylno – górnej części lewego płata skroniowego. Afazja skroniowa wyróżnia się: zaburzeniami rozumienia swojej mowy i mowy otoczenia, zaburzeniami powtarzania słyszanych słów, trudnościami w nazywaniu widzianych przedmiotów, zaburzeniami pisania pod dyktando. Mowa osób dotkniętym tym rodzajem afazji w przeciwieństwie do poprzedniego jest obfita i płynna, bogata w słowa, jednocześnie pełna neologizmów, zniekształceń itp. ). Dodatkowo w mowie osób chorych mogą też występować perseweracje, a więc bezwiednie powtarzanie wcześniej wypowiadanych, czy usłyszanych słów, czy ich fragmentów.

Klasyfikacje zaburzeń afatycznych
W literaturze odnajdujemy klasyfikacje zaburzeń afatycznych dokonanych ze względu na:
• Lokalizację uszkodzenia w mózgu,
• Objawy kliniczne.

Klasyfikacja Weisenburga i McBride – jest to jedna z najpopularniejszych klasyfikacji.
• Afazja głównie ekspresyjna, ruchowa, motoryczna –objawy związane z zaburzeniami mówienia.
• Afazja głównie impresyjna, czuciowa, sensoryczna –objawy związane z zaburzeniami rozumienia.
• Afazja mieszana (czuciowo-ruchowa) –objawy zarówno zaburzeń mówienia, jak i rozumienia.
• Afazja całkowita, totalna, globalna – gdy występuje całkowita lub prawie całkowita niezdolność mówienia i rozumienia.
• Afazja amnestyczna, nominalna, nominacyjna, anomia – gdy główne problemy polegają na trudnościach z nazywaniem obiektów i odnajdywaniem potrzebnych słów w trakcie rozmowy
W Polsce dużą popularnością cieszy się klasyfikacja A.R. Łurii. Dokonuje ona podzału na afazje związane z zaburzeniami mowy ekspresyjnej:
• Eferentna ruchowa (kinetyczna)
• Aferentna ruchowa (kinestetyczna)
• Afazja dynamiczna
oraz z zaburzeniami mowy impresyjnej:
• Akustyczno-gnostyczna lub sensoryczna (Wernickego)
• Akustyczno-mnestyczna
• Semantyczna
Utrata możliwości, umiejętności porozumiewania się z otoczeniem, niemożność przekładania swoich myśli na słowa jest doświadczeniem niezwykle stresującym wręcz traumatycznym. Prowadzi do izolacji osoby chorej od najbliższych i całego społeczeństwa. Dlatego ważne jest żeby każda osoba, która ma kontakt z człowiekiem dotkniętym taką niepełnosprawnością, posiadał minimalną wiedzę na ten temat. Brak zrozumienia dla osoby cierpiącej na afazję i nieumiejętne nawiązywanie z nią kontaktu może wywoływać lęk u osób najbliższych i dodatkowo pogłębiać izolację tej osoby. Czasem może dojść do sytuacji, że otoczenie osoby chorej, w tym najbliżsi, w ogóle zaniechają prób nawiązania głębszego kontaktu, przesuwając osobę chorą poza margines rodziny, ignorując jej potrzeby i możliwości. Brak wiedzy o zaburzeniach spowodowanych afazją może prowadzić także do sytuacji, w której osoby postronne ,najbliżsi przypisują objawy afazji niskiej inteligencji, chorobie psychicznej, czy złej woli osoby chorej. Tymczasem afazja jest zaburzeniem spotykanym dość często, nie wiąże się z drastycznym ograniczeniem zdolności intelektualnych. Afazja nie jest też zaburzeniem myślenia. Może się okazać, że w wyniku choroby neurologicznej wywołującej objawy afazji uszkodzenie mózgu prowadzi także i do innych problemów. Rehabilitacją osób cierpiących z powodu afazji w zakresie funkcji językowych zajmują się neuropsycholodzy i logopedzi.


BIBLIOGRAFIA
Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1991, ISBN 83-02-0459-9
Doroszewska J., Pedagogika specjalna tom I , wyd. Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Gdańsk, Kraków 1981, ISBN 83-04-00318-X
Doroszewska J., Pedagogika specjalna tom II , wyd. Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Gdańsk, Kraków 1981, ISBN 83-04-00318-X
Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1988, ISBN 83-222-0439-6
Łuria A.R.: Zaburzenia wyższych czynności korowych wskutek ogniskowych uszkodzeń mózgu. Wprowadzenie do neuropsychologii, wyd: PWN, Warszawa 1967
Maruszewski M., Afazja. Zagadnienia teorii i terapii. PWN, Warszawa 1966
Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2001, ISBN 83-87079-55-3
Szumska J., Zaburzenia mowy u dzieci, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1982, 83-200-0491-8
Vasek S., Stankowski A., Zarys pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006, ISBN 83-226-1571-X