Rewalidacja indywidualna dziecka z niepełnosprawnością intelektualną w świetle analizy indywidualnego przypadku

I. WSTĘP

Pomoc dziecku na etapie edukacji przedszkolnej jest szczególnie ważna ze względu na znaczenie, jakie ten okres ma w życiu człowieka. Jest to moment wyjścia poza środowisko rodzinne i rozpoczęcie samodzielnego funkcjonowania w życiu społecznym, kształtują się wówczas kompetencje poznawcze, a także kluczowe postawy, osobowość, indywidualność i tożsamość. Pomoc taka jest szczególnie ważna w przypadku dziecka niepełnosprawnego.
W swojej pracy nauczyciela wychowania przedszkolnego spotykam się z dziećmi potrzebującymi wsparcia. Są wśród nich także dzieci posiadające opinie o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju albo opinie o potrzebie odroczenia obowiązku szkolnego.
W ubiegłym roku do przedszkola, w którym pracuję zaczęła uczęszczać Marysia, dziewczynka posiadająca opinię o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju z uwagi na istotnie opóźniony rozwój poznawczy oraz opóźniony rozwój mowy. W niniejszej pracy chciałabym przedstawić jej przypadek.


II. TEORETYCZNE UJĘCIE PROBLEMU

1. WCZESNE WSPOMAGANIE ROZWOJU DZIECKA

Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka to wielospecjalistyczne, kompleksowe i intensywne działania mające na celu pobudzanie psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka od chwili wykrycia pierwszych sygnałów nieprawidłowego funkcjonowania do podjęcia nauki w szkole podstawowej (0-6 lat). Wczesna interwencja oznacza wszystkie realne poczynania, których celem jest stymulacja małego dziecka, w zakresie kompensacji braków rozwojowych. Jest to także przygotowanie rodziców do umiejętnego postępowania z dzieckiem i pozbycie się przez nich przekonania o własnej niekompetencji.
Celem oddziaływań jest jak najwcześniejsze wykrycie i zlikwidowanie bądź korygowanie zaobserwowanych u dziecka nieprawidłowości w rozwoju oraz odpowiednie dobranie ćwiczeń do jego indywidualnych potrzeb; zapobieganie nieprawidłowościom rozwojowym, które można określić w trakcie diagnozy funkcjonowania dziecka i warunków, w jakich się ono rozwija; ustalenie wieloprofilowego programu usprawniania dziecka z wielorakimi zaburzeniami; wczesna - kompleksowa profilaktyka niepełnosprawności, przygotowanie i pomoc rodzinom w rehabilitowaniu dziecka w domu oraz świadomym, prawidłowym pielęgnowaniu dziecka (profilaktyka); kształtowanie pozytywnych relacji rodzic-profesjonalista.
Brak wczesnej interwencji może poważnie utrudnić - opóźnić lub zniekształcić, a nawet uniemożliwić dalszy rozwój. Zbyt późne rozpoczęcie usprawniania dziecka może prowadzić do powstania i utrwalenia nieprawidłowych reakcji. Są one później trudne do wyeliminowania i powodują w konsekwencji opóźnienia w procesach terapii i edukacji.
Podjęcie wczesnej interwencji jest możliwe tylko wtedy, jeżeli została podjęta wczesna diagnoza. Niestety w przypadku wielu zaburzeń rozwoju, nawet tych globalnych, diagnoza stawiana jest zazwyczaj dość późno, w wieku przedszkolnym, a nawet szkolnym, przy okazji badań klasyfikujących dzieci do różnego typu szkół lub przy okazji starania się o odroczenie szkolne. Zdarzają się też przypadki dorosłych, u których diagnoza przyczyn ich niepełnosprawności nie została nigdy postawiona, zaś charakteru ich upośledzenia możemy się tylko domyślać, analizując podany przez rodzinę opis charakteru wczesnych objawów.
Szczególną opieką specjalistów: pediatry, neurologa, psychologa powinny być objęte dzieci z tzw. grup ryzyka: przedwcześnie urodzone, z patologicznych ciąż i porodów, z obciążeniami i uszkodzeniami genetycznymi oraz nisko punktowane w skali Apgar.
Główne zasady wczesnej terapii w pracy z dzieckiem to:
• jak najwcześniej rozpocząć usprawnianie,
• włączyć w proces rehabilitacji rodziców,
• terapię realizować w naturalnym otoczeniu dziecka,
• indywidualnie podchodzić do dziecka i jego rodziny.
Brak wczesnego oddziaływania może opóźnić, utrudnić, lub nawet uniemożliwić rozwój dziecka. Zbyt późne podjęcie działań naprawczych często prowadzi do powstawania i utrwalania nieprawidłowych wzorców zachowań, które w późniejszym okresie jest ciężko wyeliminować i które ważą na funkcjonowaniu w środowisku. Kompleksowość oddziaływań na dziecko (współpraca lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych, rehabilitantów, logopedów) zmierza w kierunku przygotowania dziecka do przyswajania wiedzy o otoczeniu.
Z psychologicznego punktu widzenia, argumentem uzasadniającym rangę wczesnej diagnozy i terapii jest szczególna gotowość każdego małego dziecka do uczenia się podstawowych umiejętności motorycznych, emocjonalnych i społecznych w wieku 0 - 6 lat. Wczesne zaniedbania w tym zakresie muszą zaowocować opóźnieniami, których w dalszych latach życia dziecka nie udaje się całkowicie nadrobić. Myślą przewodnią wczesnej interwencji jest plan kompleksowy, który jest ukierunkowany na dziecko jako pełną osobowość w jego środowisku. Bazuje na tym, co dziecko umie, pomaga mu rozwinąć jego własne możliwości oraz wyrabia wiarę we własne siły.

2. OPÓŹNIONY ROZWÓJ POZNAWCZY

Procesy poznawcze to te procesy za pomocą, których organizm zdobywa informacje o otoczeniu. Podstawą rozszerzania się orientacji dziecka w świecie, który go otacza jest rozwój jego procesów poznawczych, rozwój spostrzeżeń, pamięci, uwagi, wyobrażenia i myślenia. Służą one odbieraniu informacji o bodźcach oddziałujących bezpośrednio na narządy zmysłowe, ułatwiają dostosowanie się do otaczającego środowiska.
Problemy z myśleniem i zdolnościami poznawczymi mogą nastąpić na skutek defektów genetycznych, czynników środowiskowych, chorób, przedwczesnego porodu, zaburzeń układu nerwowego i niedotlenienia podczas porodu. Odpowiedzialny może być również kontakt z alkoholem lub substancjami toksycznymi podczas ciąży matki, a nawet wypadek. Im wcześniej rodzice zauważą opóźnienie, tym szybciej dziecku może udać się dogonienie rówieśników. Leczenie tego typu opóźnień obejmuje zwykle terapię i specjalną edukację. W rzadkich przypadkach stosuje się leki.
U dziecka w wieku przedszkolnym procesy poznawcze posiadają tło emocjonalne. Rozwijają się w toku działania dziecka w kontekście z otoczeniem. Bardzo ważnym elementem procesów poznawczych dzieci jest spostrzeganie. Wraz z rozwojem dziecko uzyskuje coraz lepszą orientację w otaczającym go świecie. U dzieci w wieku przedszkolnym obserwuje się znaczną aktywność umysłową. Zachodzą w nich zmiany głównie w myśleniu. Dziecko nie myśli jeszcze logicznie, ale rozumie otoczenie w sposób irracjonalny. Działania dziecka zaczynają być bardziej przemyślane. Głównym motywem działań dzieci jest potrzeba zabawy. Stopniowo wraz z rozwojem poznawczym dziecko przechodzi od myślenia egocentrycznego do myślenia intuicyjnego.
W okresie przedszkolnym stale rozwija się i wzbogaca mowa dziecka. Zwiększa się zasób słownika i tym samym dziecko uczy się używania języka w poprawnych formach gramatycznych.
Na rozwój poznawczy dziecka składa się także rozwój pamięci. Procesy pamięci są zależne od tego jak przebiegał u dziecka proces spostrzegania. Dzieci przedszkolne charakteryzuje tzw. pierwszy rodzaj pamięci. Zapamiętują one najczęściej zabawy bądź to, co je najbardziej zainteresowało. Dopiero w późniejszym okresie przedszkolnym w wieku mniej więcej sześciu lat dziecko potrafi dobrze przyswoić sobie materiał sensowny. Zdolne jest nawet do zapamiętania wierszyka lub roli w przedstawieniu.

3. ALALIA

Terminem alalia określane jest zaburzenie rozwoju mowy wynikające z uszkodzenia struktur mózgowych, które nastąpiło przed rozwojem mowy dziecka.
Alalia traktowana jest w literaturze jako opóźnienie w rozwoju mowy określane też jako opóźniony rozwój mowy, opóźnienie w nabywaniu kompetencji lub rozwoju sprawności realizacyjnych, niedorozwój mowy, niemota. Ogólnie rzecz ujmując chodzi o określenie sytuacji, w której u dziecka nie pojawił się określony etap rozwoju mowy w czasie uznanym powszechnie za typowy. Wolniejsze tempo nabywania kompetencji i sprawności językowej może dotyczyć zarówno czynności mówienia jak i rozumienia. Jest to także często pierwszy sygnał nieprawidłowości rozwojowych.
Wyróżniana jest alalia pierwotna i wtórna. Alalia pierwotna to takie zaburzenie, w którym odbiór, utrwalanie, przetwarzanie elementarnych jednostek języka obecnych w tekstach mówionych otoczenia w wielopoziomowy paradygmatyczny i syntagmatyczny porządek języka przebiega prawidłowo. Umiejętność dźwiękowej realizacji tekstów językowych jest natomiast niemożliwa lub zaburzona. Alalia pierwotna dotyczy więc tych dzieci, które nie mówią, ale mowę rozumieją.
Alalia wtórna zaś jest wtedy, kiedy dziecko nie mówi i przede wszystkim mowy nie rozumie. Alalia wtórna zaburza wszystkie obszary funkcjonowania związane z językiem: myślenie, poznawanie, rozumienie własnych i cudzych zachowań, porozumiewanie się w rolach tak odbiorcy jak i nabywcy komunikatu. Alalia pierwotna narusza funkcjonowanie dziecka jako nadawcy komunikatu, ale pozwala mu funkcjonować w roli jego odbiorcy, umożliwia rozwój myślenia i poznawania językowego, pozwala na językową regulację własnych emocji i zachowań. Oczywiście kompetencja językowa kształtuje się, kiedy rodzice nie zaprzestają objaśniać dziecku świata słowami.
Alalię charakteryzuje:
- dostateczny rozwój umysłowy (jeżeli jest upośledzenie, to wtórne spowodowane brakiem mowy),
- dobra ruchomość narządów mowy,
- prawidłowy słuch fizjologiczny (chociaż w alalii percepcyjnej może być obniżenie słyszalności),
- dziecko nie mówi w ogóle (głównie w alalii motorycznej),
- posługuje się gestami, krzykami, onomatopejami lub kilkoma wyrazami z własnego słownika,
- dziecko nie jest w stanie powtarzać.
Alalia może trwać do 7, a nawet 14 roku życia, stopniowo przechodząc w dyslalię. Dziecko rehabilitowane coraz rzadziej używa gestów i onomatopei, przyswaja sobie coraz więcej wyrazów, wymowa staje się coraz bardziej poprawna. Alalia występuje częściej u chłopców niż u dziewcząt.
Trudne jest określenie przyczyn alalii. Przypuszcza się, że mogą to być:
- uszkodzenia mózgu spowodowane urazem porodowym, zapaleniem mózgu i opon mózgowych,
- zatrzymaniem się w rozwoju pewnych struktur korowych,
- urazy czaszki, przed rozwojem mowy.
Zazwyczaj dziecko ma świadomość swoich problemów, i co za tym idzie, poczucia mniejszej wartości. Dzieci alaliczne bywają więc niekiedy trudne, zahamowane ruchowo lub nadmiernie pobudliwe, złośliwe, agresywne w stosunku do innych dzieci.
Pierwszymi niepokojącymi objawami, które mogą świadczyć o alalii są:
- brak pierwszych słów do 18 miesiąca życia,
- brak łączenia dwóch wyrazów w 2 roku życia,
- brak zdań do 2,6 roku życia,
- nieprawidłowa artykulacja wielu głosek,
- trudności z zapamiętywaniem i przypominaniem nazw,
- mały zasób słownictwa,
- trudności z rozumieniem pytań i poleceń.
W wypadku alalii terapia polega na budowaniu systemu językowego dziecka we wszystkich jego podsystemach: fonetycznym, semantycznym i syntaktycznym. Bardzo ważne są ćwiczenia w zakresie percepcji słuchowej, ale także wzrokowej, ćwiczenia kategoryzacji, naśladownictwa, motoryki i pamięci. Istotne są również zadania rozwijające procesy myślowe związane z szeregowaniem, myśleniem sekwencyjnym, przyczynowo-skutkowym, czasowym i przestrzennym.

4. PODWRAŻLIWOŚĆ UKŁADU PRZEDSIONKOWEGO

Podwrażliwość układu przedsionkowego obserwujemy u dzieci, które często mogą się huśtać i wirować bez końca. Ich ruchy ponadto mogą być niezgrabne, mało płynne, z tendencją do potykania, nie potrafią asekurować się przy upadku (nie wykształcił się odruch obronny). Często nie potrafią odnaleźć się w grach zespołowych, zręcznościowych, a do tego pojawiają się również kłopoty z czytaniem i pisaniem, ponieważ obniżone napięcie mięśniowe zaburza koordynację ruchową i pracę mięśni oka, co przekłada się na niepłynny ruch gałek ocznych. Słaby odbiór wrażeń płynących z siły grawitacji sprawia, że dziecko podświadomie poszukuje takich doświadczeń poprzez ciągłe zmiany pozycji, dzięki którym pobudza receptory błędnikowe.
Konsekwencjami tej dysfunkcji jest także obniżone napięcie posturalne oraz słabe reakcje równoważne. Długie siedzenie jest dla tych dzieci bardzo męczące. Przyjmują różne niesprzyjające pracy stolikowej pozycje ciała (np.: „pokładają się” na ławce, podpierają głowę ręką), stopniowo tracąc zdolność podążania za tokiem zajęć. Zdarza się, że potrzeba ruchu (poprawiającego stan napięcia mięśniowego) jest tak silna, że dziecko huśta się na krześle, „samowolnie” wstaje i chodzi po klasie. Konflikt pomiędzy niezaspokojeniem tej potrzeby, a chęcią podporządkowania się stawianym wymaganiom powoduje wzrost napięcia emocjonalnego, łatwo ulegającego gwałtownemu rozładowaniu Drobna uwaga ze strony nauczyciela, wydanie kolejnego polecenia mogą prowadzić do wygórowanej nieadekwatnej reakcji.

III. DIAGNOZA FUNKCJONALNA DZIECKA Z OPINIĄ O POTRZEBIE WCZESNEGO WSPOMAGANIA ROZWOJU

We wrześniu 2011 roku Marysia w wieku pięciu lat została przyjęta do Przedszkola. Matka zapisując dziecko do przedszkola w czerwcu 2011 roku dostarczyła informację z Ośrodka Rehabilitacyjno-Wychowawczego Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło, z której wynikało, że dziecko od grudnia 2010 roku uczęszcza w systemie konsultacyjnym na zajęcia z: logopedą, pedagogiem, fizjoterapeutą, lekarzem rehabilitacji, psychiatrą i neurologiem dziecięcym.
Ciąża przebiegała prawidłowo, poród odbył się poprzez cesarskie cięcie z powodu zagrażającej wewnątrzmacicznej zamartwicy płodu i utajonego przodowania pępowiny. Dziecko otrzymało 5 punktów w skali APGAR.
Dziewczynka od początku przejawiała wyraźnie opóźniony rozwój psychoruchowy. Lekarz rodzinny skierował je na badania w Poradni Neurologicznej, które wskazały nieprawidłowy zespół EEG. W związku z tym Poradnia skierowała dziecko na konsultacje i terapię do ośrodka rehabilitacyjnego. Matka nie dostarczyła do przedszkola żadnych dokumentów, które jednoznacznie wskazywałyby na to, że dziewczynka ma lub nie ma padaczki. Dziecko nie przyjmuje żadnych leków.
We wrześniu 2011 roku dziecko zostało poddane wstępnej diagnozie przedszkolnej, w której osiągnęło niskie poziomy cech rozwoju umysłowego, społeczno-emocjonalnego oraz ruchowo-motorycznego. Z uwagi na wynik diagnozy oraz dostępną dokumentację dotyczącą dotychczasowego rozwoju dziecka, wychowawczyni grupy po rozmowie z matką skierowała wniosek o konsultację do Powiatowej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. Dziewczynka została zdiagnozowana w poradni w listopadzie 2011 roku. Zespół orzekający wydał opinię o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju z uwagi na istotnie opóźniony rozwój poznawczy oraz opóźniony rozwój mowy.
Rozwój psychoruchowy dziewczynki jest znacznie opóźniony. Nie dostrzega ona nawet istotnych podobieństw pomiędzy przedmiotami, nie jest w stanie dopasować do siebie klocków w takim samym kolorze. Dziecko wskazuje na rysunku części ciała, buduje z klocków bardzo proste konstrukcje (wieże), rozpoznaje przedmioty codziennego użytku, wie do czego służą. Rysunek pozostaje na etapie koła.
Poziom dojrzałości życiowej oceniony został jako niższy niż przeciętny (dolna granica). Pod względem ruchowym dziecko wykazuje podwrażliwość układu przedsionkowego. Napięcie mięśniowe jest obniżone, co wpływa na koordynację ruchu poruszania się i niską sprawność grafomotoryczną. Dziewczynka wchodzi i schodzi po schodach bez pomocy krokiem dostawnym, nie potrafi złapać piłki, podczas jedzenia używa łyżki i widelca, używa noża do smarowania, w znanym otoczeniu jest w stanie samodzielnie zaspokoić pragnienie. Zdejmuje i zakłada pojedyncze części garderoby (nie zapina guzików), myje i wyciera ręce oraz twarz.
Dziecko odróżnia bliskie sobie osoby, w stosunku do nieznajomych nie okazuje ostrożności, bawi się z innymi dziećmi.
U dziecka stwierdzono alalię – opóźniony rozwój mowy. Dziewczynka reaguje na własne imię i proste polecenia słowne. Porozumiewa się głównie za pomocą gestu, wydaje niezrozumiałe dla innych, nieartykułowane dźwięki.


Sytuacja rodzinna dziecka

Marysia urodziła się jako drugie z dwojga rodzeństwa. Warunki materialne i bytowe rodziny są złe. Czteroosobowa rodzina dziewczynki i jej babcia, zamieszkują w jednorodzinnym domu, w którym znajdują się trzy izby. W domu ogrzewanym piecami brak jest łazienki i toalety, panuje nieporządek i jest brudno. Dziecko dzieli pokój z babcią i śpi w jednym łóżku ze starszą siostrą.
Ojciec dziecka pracuje zawodowo. Matka nie pracuje. Oboje są absolwentami szkół specjalnych. Rodzina utrzymuje się z niewielkiej pensji ojca oraz renty, którą otrzymuje babcia – matka matki dziecka. Babcia często choruje, ma nadciśnienie tętnicze i stwierdzono u niej schizofrenię.
Rodzina korzysta z pomocy GOPS. W związku z bardzo niską zaradnością życiową rodzina objęta jest opieką asystenta rodziny.
Dziecko dojeżdża do przedszkola z miejscowości oddalonej o 8 km autobusem szkolnym. Marysia nie zawsze jest ubrana odpowiednio do pogody, pory roku, czy sytuacji. Często noszona przez nią odzież jest brudna. Zdarza się, że dziecko przychodzi do przedszkola nie domyte i nie uczesane. Dziewczynka objęta jest dożywianiem z GOPS i codziennie otrzymuje bułkę, jogurt oraz owoce.
Matka interesuje się postępami dziecka. Zawsze kiedy jest w mieście pojawia się w przedszkolu, aby porozmawiać z wychowawczynią na temat osiągnięć córki. Potrzebna jest weryfikacja podawanych przez nią informacji, gdyż zdarzało jej się podawać nieprawdziwe dane (np. podczas wywiadu środowiskowego podała, dane, które po sprawdzeniu okazały się nieprawdą).

Wstępna obserwacja pedagogiczna

Marysia jest dzieckiem cichym, spokojnym, bierze udział w zajęciach, ale najczęściej jest biernym obserwatorem życia w grupie. Dziewczynka nie mówi, wydaje tylko nieartykułowane dźwięki. Poważna wada wymowy utrudnia jej kontakt z otoczeniem, co jest przyczyną preferowania zabaw niewymagających kontaktu werbalnego. Podczas swobodnych zabaw lubi budować z klocków różne formy przestrzenne. Dziecko reaguje na swoje imię, nawiązuje kontakt z nauczycielką. Naśladuje nauczycielkę oraz dzieci w niektórych zabawach i prostych czynnościach. Marysia lubi wykonywać zadania, które są kierowane przez nauczyciela, sama nie wykazuje inicjatywy, ma problem z organizowaniem sobie przestrzeni. Szybko się dekoncentruje, często sprawia wrażenie nieobecnej podczas zajęć, wpatruje się wtedy w okno. Rozumie proste polecenia słowne, jednak najczęściej wykonuje je po kilkakrotnym powtórzeniu. Interesuje się otoczeniem w przedszkolu. Chętnie zostaje na zajęciach, nie czuje lęku przed osobami nieznanymi.
W zakresie samoobsługi dziewczynka jest dosyć samodzielna, potrafi korzystać z łazienki i toalety, trzeba jej tylko przypominać o dokładnym umyciu i wytarciu rąk, poprawieniu ubrania, czy zapięciu rozporka. Podejmuje próby samodzielnego ubierania się, jednak ma z tym problemy. Ma trudności z samodzielnym poruszaniem się po schodach. Samodzielnie zjada posiłki, posługując się łyżką i widelcem, jednak nieprawidłowo je trzyma. Podczas siedzenia przy stoliku często zmienia pozycję, kładzie się na stoliku.
Dziecko lubi zabawy materiałami sypkimi (ryż, makaron, groch, koraliki), manipuluje przedmiotami, jednak motoryka mała jest na niskim poziomie. Nie potrafi ciąć nożyczkami, rysunek pozostaje na etapie bazgrot, przypadkowo używa kolorów. Dziecko rozpoznaje niektóre dźwięki płynące z otoczenia, dobiera do nich ilustracje. Trudność sprawia jej odnalezienie dwóch takich samych obrazków.
Dziewczynka cieszy się z pochwał, odwzajemnia uśmiech, nawiązuje kontakt wzrokowy z osobą, która się do niej zwraca. Szybko się męczy i zniechęca, nie potrafi doprowadzić pracy do końca mimo zachęty ze strony nauczyciela.
Dziecko wykazuje dużą absencje na zajęciach.

IV. GŁÓWNE KIERUNKI PRACY

Wskazania i zalecenia wynikające z opinii - zajęcia ukierunkowane na wczesne wspomaganie rozwoju:
- terapia mowy, utrzymanie terapii logopedycznej,
- rozwijanie ogólnej spostrzegawczości,
- podnoszenie samodzielności w zakresie realizacji podstawowych czynności życiowych,
- ćwiczenie sprawności manualnej i koordynacji wzrokowo-ruchowej,
- stymulacja rozwoju emocjonalno-społecznego,
- wzbudzanie zainteresowania otaczającym światem.
Zorganizowane zajęcia mające na celu wczesne wspomaganie rozwoju wpłyną korzystnie na ogólną samodzielność życiową, przyczynia się do rozwoju mowy i tym samym umożliwią dziecku łatwiejszy kontakt z otoczeniem.

DZIAŁANIA REWALIDACYJNE

1. Budzenie wiary we własne możliwości i umiejętności:
a) wzmocnienia pozytywne,
b) zabawy i ćwiczenia wynikające z zainteresowań dziecka („co lubię”, „co potrafię”)
2. Rozwijanie sfery społeczno-emocjonalnej poprzez:
a) zabawy w grupie (dowolne, inspirowane przez nauczyciela),
b) rozwijanie umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach.
3. Doskonalenie czynności samoobsługowych (zabawy z ubieraniem, naśladowanie czynności zakładania poszczególnych części garderoby).
4. Pobudzenie aktywności poznawczej dziecka poprzez wprowadzanie nowych pojęć dotyczących otaczającego świata, dostarczanie informacji dotyczących życia codziennego:
a) wprowadzenie nazw kolorów podstawowych,
b) wprowadzenie nazw wybranych owoców, warzyw, zwierząt domowych, leśnych i egzotycznych,
c) sukcesywne wprowadzanie nazw figur geometrycznych,
d) rozwijanie umiejętności przeliczania na konkretach w możliwie szerokim zakresie (według możliwości dziecka), porównywania ilości elementów (dużo, mało),
e) wprowadzanie nazw aktualnych pór roku i cech charakterystycznych dla każdej z nich,
f) nazywanie czynności wykonywanie przez dziecko i inne osoby.
5. Pobudzanie rozwoju pamięci dowolnej poprzez:
a) utrwalanie informacji o sobie,
b) zabawy pamięciowe,
c) wiersze i piosenki.
6. Rozwijanie orientacji w schemacie własnego ciała i przestrzeni poprzez:
a) wskazywanie i nazywanie części ciała,
b) rozróżnianie i przyporządkowywanie odzieży do danej części ciała,
c) układanie przedmiotów względem siebie: przed sobą, za sobą, obok siebie.
7. Usprawnianie percepcji wzrokowej i pamięci wzrokowej (na materiale konkretnym) poprzez:
a) dobieranki, loteryjki, domina,
b) wyszukiwanki,
c) dokładanki,
d) układanki z części: na wzorze, obok wzoru, bez wzoru.
8. Kształtowanie wrażliwości słuchowej, usprawnianie koordynacji słuchowej i pamięci słuchowej poprzez:
a) ćwiczenia logopedyczne,
b) ćwiczenia oddechowe,
c) zachęcanie do nazywania wykonywanych czynności,
d) rozróżnianie i nazywanie dźwięków naturalnych i celowo wytwarzanych (dźwięki z najbliższego otoczenia, odgłosy zwierząt, pojazdów).
9. Usprawnianie funkcji manualnej i grafomotorycznej poprzez:
a) rozwijanie umiejętności prawidłowego chwytu sztućców i kredek,
b) ćwiczenia rozmachowe,
c) rozwijanie sprawności manualnej poprzez zabawy z masami, malowanie farbami (całą dłonią, palcami), wydzieranki,
d) rozwijanie umiejętności posługiwania się narzędziami i przyborami plastycznymi,
e) ćwiczenia drobnych ruchów rąk, dłoni i palców (wydzieranki, wygniatanki, lepienie, wycinanie, wyklejanie, zbieranie, toczenie itp.),
f) ćwiczenia w rysowaniu, malowaniu (dowolne i na temat); rysowanie i malowanie po śladzie.
g) wzbogacanie rysunku dowolnego i tematycznego (zwrócenie uwagi na elementy tworzące całość).

Procedury osiągania celów rewalidacyjnych
W procesie adaptacji do życia społecznego dziecka należy stworzyć odpowiednie dla niego warunki poznania świata. Do nich zalicza się potrzebę wielozmysłowego poznania świata, stopniowanie trudności oraz wiązanie zdobytych wiadomości i umiejętności z praktyką. Drogą kompensacji braków należy usprawniać jego ogólny rozwój, dając poczucie przydatności społecznej, równocześnie dbając o pracę korekcyjną i usprawniającą.

Zajęcia rewalidacyjne prowadzone będą poprzez:
- zabawy naśladowcze,
- zabawy tematyczne,
- gry symulacyjne,
- zabawy dotykowe,
- gry planszowe,
- naśladownictwo pozytywnych postaw i zachowań,
- ćwiczenia rozwijające mowę i logiczne myślenie,
- ćwiczenia doskonalące percepcję i pamięć wzrokową, obserwacje otoczenia: nazywanie przedmiotów, stanów, cech charakterystycznych,
- ćwiczenia percepcji, pamięci słuchowej i koordynacji słuchowo-ruchowej, ćwiczenia wrażliwości słuchowej, rozpoznawanie dźwięków, zabawy rytmiczne,
- ćwiczenia motoryki dużej i małej,
- ćwiczenia i zabawy poprawiające orientację przestrzenną, w schemacie ciała swojego i innej osoby,
- ćwiczenia metodą Ruchu Rozwijającego W. Sherborne.

Zadania z zakresu wspierania rodziny dziecka:
- włączenie najbliższej rodziny do procesu racjonalnej pomocy dziecku,
- wskazanie na sfery rozwoju, które rokują pozytywnie, w których dziecko dobrze funkcjonuje,
- informowanie rodziców o wyborze odpowiednich zabawek stymulujących rozwój dziecka,
- stosowanie jednolitego systemu nagród, kar, nakazów i zakazów przez wszystkie osoby stykające się z dzieckiem.

V. ZAKOŃCZENIE

Istnieje ogromna potrzeba podejmowania działań mających na celu pomoc dziecku oraz rodzinie, szczególnie w najmłodszych latach jego życia, gdyż one mają największy wpływ na jego dalszy rozwój. W tym okresie występuje wyjątkowo duża plastyczność centralnego układu nerwowego, a zarazem większa podatność małego dziecka na stosowane w stosunku do niego działania stymulujące rozwój motoryczny, poznawczy, emocjonalny i społeczny. Umożliwia to szybsze uzyskiwanie efektów pracy w zakresie usprawniania zaburzonych funkcji oraz kompensacji występujących u dziecka deficytów.
Niezwykle ważne jest znaczenie faktu, iż każde dziecko może odnieść sukces. Przy czym wymiar tego sukcesu zależy od jego możliwości funkcjonalnych. Dla jednego dziecka i jego najbliższych sukcesem może być utrzymywanie równowagi w pozycji siedzącej, żucie pokarmu czy samodzielne jedzenie. Dla innego możliwość podjęcia nauki w szkole. Wczesne wspomaganie jest dla dziecka szansą na pokonywanie trudności rozwojowych. Uzyskują dzieci niezbędne podstawy do rozwoju cech osobowości szczególnie istotnych w zrównoważonym, niezależnym ich funkcjonowaniu jako osoby dorosłej.
Dla rodziców wczesne wspomaganie zaś jest szansą na zrozumienie potrzeb dzieci, wzmocnienia się w kompetencjach rodzicielskich i zaakceptowanie tak trudnej sytuacji, jaką jest wychowanie dziecka niepełnosprawnego, tak, aby rodzina mogła realizować wielorakie cele życiowe.
Przypadek Marysi potwierdza w pełni znaczenie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Dziewczynka po zastosowaniu opisanych przeze mnie działań rewalidacyjnych:
- podejmuje zabawy z innymi dziećmi podczas zabaw samorzutnych i zajęć
organizowanych przez nauczyciela,
- skupia uwagę na czytanych przez nauczyciela tekstach,
- buduje z klocków coraz bardzie skomplikowane budowle,
- rozumie określenia dotyczące położenia przedmiotu, np.: na górze, na dole, do pudełka, na półce,
- samodzielnie się ubiera,
- potrafi korzystać z narzędzi plastycznych (kredka, pędzel, nożyczki),
- wskazuje podstawowe kolory,
- odnajduje dwa takie same obrazki,
- wysłuchuje i rozpoznaje dźwięki celowo wytwarzane (stukanie, klaskanie),
- wypowiada pojedyncze sylaby.


VI . BIBLIOGRAFIA

1. Franczyk A., Krajewska K., Skarbiec nauczyciela-terapeuty (na bazie własnych doświadczeń z pracy terapeutycznej), Impuls Kraków 2012.
2. Kaja B., Zarys terapii dziecka. Metody psychologicznej i pedagogicznej pomocy wspomagającej rozwój dziecka, WSP, Bydgoszcz 1994.
3. Leśniewska K., Puchała E., Zaremba L., Specjalne potrzeby edukacyjne dzieci i młodzieży. Praca zespołu nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i specjalistów prowadzących zajęcia z uczniem w przedszkolach, szkołach i placówkach, MEN.
4. Mrugalska K.: Czy rodzice i profesjonaliści mogą być sojusznikami. (w:) Olechnowicz H. (red.): U źródeł rozwoju dziecka: o wspomaganiu rozwoju prawidłowego i zakłóconego. WSiP1999.
5. Nowak J. E.: Wybrane problemy logopedyczne, PWN, Bydgoszcz 1993.
6. Obuchowska I., Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, WSiP, Warszawa 2008.
7. Piaget J.: Psychologia dziecka. (tł. Zakrzewska Z.). Wyd. Siedmiogród, 1993
8. Piotrowicz R.: Wczesna interwencja - podjąć wyzwanie. Biuletyn Polskiego Tow. Fizjoterapii, Łódź, 1998/2.
9. Rowicka-Łagowska D., Jasińska M., Pomoc psychologiczno-pedagogiczna w przedszkolu, przewodnik praktyczny, Wydawnictwo „Juka”, Warszawa 2011.
10. Twardowski A. (red.): Wspomaganie rozwoju dzieci ze złożonymi zespołami zaburzeń, Wydawnictwo Naukowe Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego, Poznań 2005.