Rozwój mowy i myślenia dziecka w wieku przedszkolnym

Mowa dzieci w wieku przedszkolnym jest naturalna, żywa, emocjonalnie zabarwiona. Towarzyszą jej pozawerbalne składniki ekspresji – wyrazista mimika, spojrzenia, gesty, ruchy. Dzieci nie dbają jeszcze o przejrzystość i poprawność swoich wypowiedzi. W ich mowie występują często skróty, niedopowiedzenia, pauzy. Dużo w niej wykrzykników, pytajników, słów wyrażających prośby, gniewy, protesty. Modulacja głosu w tym wieku nie jest jeszcze płynna. Głos dziecka staje się w prawdzie coraz niższy, donioślejszy, lecz jest nadal napięty, nieco ochrypły, łatwo przechodzi przy różnych okazjach w pisk lub krzyk.
O rozwoju mowy w okresie przedszkolnym świadczy opanowanie podstaw gramatycznych systemów języka, prawidłowa wymowa oraz słownictwo dziecka, zarówno słownik czynny jak i bierny.
Z wiekiem dziecko poszerza swoją wiedzę o bliższym i dalszym otoczeniu, przedmiotach i zjawiskach, ich własnościach i związkach, które między nimi występują. Zasób przyswojonych nazw składa się na jego wiedzę o świecie, utrwaloną w mowie. Z drugiej strony używane słowa pozwalają dzieciom głębiej poznawać rzeczywistość, którą system językowy ujmuje w różne kategorie.
Na rozwój mowy dziecka wywiera bezpośredni wpływ mowa otoczenia i uczenie się przez naśladownictwo. Rozwój języka dziecka zależy od czynników organicznych i społecznych jest nierozerwalnie powiązany z jego działalnością, czynnościami poznawczymi ze sferą emocjonalną. Z drugiej strony mowa wpływa na rozwój wszystkich innych procesów psychicznych porządkuje percepcję zmysłową, myślenie, wzbogaca treść uczuć. Umożliwia dziecku lepszą orientację w otoczeniu, organizację własnej działalności i większy wpływ na własne postępowanie.
U podstaw czynności umysłowych znajdują się działania motoryczne, tak więc ruch jest źródłem poznania. Wiodące znaczenie w rozwoju umysłowym dziecka ma jego praktyczne działanie, ponieważ początkowo jedynie na tym podłożu dokonuje się proces myślenia.
Materiałem myślenia stają się więc obok spostrzeżeń i wyobrażeń słowa.
Słownik dziecka w wieku przedszkolnym rozrasta się do ponad czterech tysięcy słów. Mieści on w sobie już nie tylko nazwy przedmiotów i zjawisk, dostrzeganych w coraz to szerszym otoczeniu, ale także zawiera wyrazy o znaczeniu bardziej abstrakcyjnym, których w pełni dziecko jeszcze nie rozumie, ale jednak już zaczyna się nimi posługiwać, jakkolwiek zasadniczo mowa jest w tym okresie – po fazie mowy sytuacyjnej – wchodzi w fazę mowy konkretno-wyobrażeniowej, a nie abstrakcyjnej, której rozwój obserwujemy dopiero u dzieci w wieku szkolnym.
W okresie myślenia sensoryczno-motorycznego mowa dziecka wiąże się ze zmysłowym poznawaniem rzeczywistości, ma charakter sytuacyjny synpraktyczny, to znaczy połączona jest bezpośrednio z jego aktualnym działaniem, z przedmiotami i osobami, z którymi ma styczność w danym momencie.
W trakcie zabaw ujawnia się zasób wyobrażeń, wewnętrznych obrazów, które dziecko w toku codziennego życia i obcowania społecznego zdołało sobie wytworzyć i utrwalić w pamięci.
Wytworzenie się wyobrażeń jest w rozwoju umysłowym dziecka etapem zwrotnym.
Decyduje o stopniowym przechodzeniu w stadium myślenia konkretno-wyobrażeniowego. Materiałem myślenia stają się wówczas obrazy rzeczy i działań, wyobrażenia umysłowe oparte na poprzednich spostrzeżeniach zmysłowych.
Pierwsze pojęcia dziecka mają charakter pojęć – wyobrażeń. Wynikają one z uogólnień doświadczeń percepcyjnych i nie są jeszcze pojęciami w ścisłym sensie. Stąd nazywane bywają równoważnikami pojęć, pseudopojęciami lub przedpojęciami.
Dziecko przedszkolne, choć pojęcia naukowe może przyswoić sobie w późniejszym czasie, wraz z rozwojem myślenia i mowy w stadium konkretno – wyobrażeniowym zdobywa zasób pojęć elementarnych, potocznych. Pojęcia te wytwarzają się na podstawie uogólniania wielokrotnych spostrzeżeń i wyobrażeń w połączeniu z odkrywaniem przez dziecko wspólnych cech przedmiotów zaliczanych do tej samej grupy.
Myślenie konkretno–obrazowe nadal wiąże się z działaniem, jest z reguły podporządkowane praktycznym celom, towarzyszy różnym formom działalności dziecka, zabawie, twórczości plastycznej, pracy. Przejawia się przez takie operacje umysłowe, jak analiza i synteza, porównywanie, uogólnianie, próby klasyfikowania przedmiotów.
Możliwość operowania umysłowymi obrazami otwiera dziecku drogę do planowania działań, nawiązywania do poprzednich doświadczeń, do łączenia przyczyn i skutków.
Dzieci pod koniec wieku przedszkolnego posługują się już na ogół swobodnie mową potoczną, zarówno zależną, jak i niezależną, co się przejawia w ich dłuższych wypowiedziach, relacjach, opowiadaniach a także w dialogach i monologach.
Samorzutne wypowiedzi w postaci monologowania występują u dzieci do piątego roku życia. Towarzyszą ich zabawie, twórczości plastycznej jako wyraz ekspresji słownej, powiązanej z grą wyobraźni lub jako forma werbalizacji etapów działania. Monologowanie stopniowo zanika na korzyść mowy dialogowej, pytań i rozmów, które dzieci coraz częściej prowadzą między sobą i z dorosłymi. Na mowę dialogową składają się wypowiedzi nawiązujące do słów rozmówcy oraz pytania i odpowiedzi. Dzieci młodsze podejmują z własnej potrzeby rozmowy z innymi najczęściej w płaszczyźnie czynności, którymi się w danej chwili zajmują. Starsze – już w oderwaniu od działania, dla przyjemności kontaktu z innymi, dla podzielenia się swoimi zainteresowaniami.
Podobnie pytania dzieci, dające okazję do rozmów z dorosłymi, najpierw wynikają ze spostrzeżeń i obserwacji związanych z aktualną sytuacją. Później natomiast odnoszą się do sposobu funkcjonowania, celu, przyczyny i skutku, pochodzenia różnych istot i rzeczy, mając już charakter bardziej ogólny.