Istota i rodzaje zabaw w przedszkolu

Zabawa jest podstawową formą aktywności życiowej małych dzieci. Nie tylko sprawia im przyjemność, ale wspiera ich fizyczny, a także psychiczny i umysłowy rozwój.
Zabawy niosą radość i zadowolenie ze wspólnego odkrywania pewnych treści, stymulują radosne i twórcze poznanie siebie nawzajem, ułatwiają prowadzącemu świadomie bycia z grupą, wzbogacają kontakty.
Zabawa jest to działalność charakterystyczna dla zachowania się dzieci, a także występująca w życiu dorosłych, choć inaczej przejawia się u jednych i drugich.
Wybitny historyk kultury Johan Huizinga, określił zabawę jako dobrowolną, swobodną czynność lub zajęcie dokonywane w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni według dobrowolnie przyjętych lecz obowiązujących reguł.
Według J. Huizingi jest ona celem samym w sobie, nie łączy się z nią żaden interes materialny, ponieważ nie można przez nią osiągnąć korzyści, towarzyszy jej uczucie napięcia, radości i świadomość odmienności od zwyczajnego życia.
W tymże sformułowaniu uwydatnione zostały bardzo istotne cechy zabawy, które odróżniają ją od pracy, jako swoboda, bezinteresowność i odmienność.
Wincenty Okoń, podsumowując rozważania nad istotą zabawy, piszę, że „...zabawa jest działaniem wykonywanym dla własnej przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni, tworzącej nową rzeczywistość”.
Istotą zabawy jest więc, przyjemnościowa motywacja, ale przede wszystkim udział wyobraźni w działaniach i powoływanie nowej rzeczywistości wyobrażeniowej, rzeczywistości zabawowej.
Zdaniem D.B. Elkonina zabawa to „...szczególna forma przeżycia drogą wydobycia go na zewnątrz, materializacji i odtworzenia w działaniu. W zabawie dziecku towarzyszą jego przeżycia, które wydobywa na zewnątrz, odtwarzając materialne warunki ich powstawania, przekształca je w nową formę, można rzec – gnostyczną”.
Zabawa, jest szkołą przygotowawczą do życia późniejszego, której metody tym bardziej są urozmaicone, im wyższy poziom rozwoju reprezentuje dany gatunek.
Zabawa, określana jest także jako czynność dostarczająca przyjemności funkcjonalnej, przez tę przyjemność lub dzięki niej utrzymywana, niezależnie od jej innych skutków i celu.
Stwierdzono, iż zabawę cechuje zdumiewająca wytrwałość, z jaką dzieci zajmują się zadaniem.
Według Z. Barana zabawa jest autoteliczną i kreatywną „pozakulturową”, a równocześnie ponadczasową i ponadprzestrzenną, niekonieczną aktywnością, podejmowaną przez dziecko spontanicznie i dobrowolnie, rodzącą się wyłącznie z jego potrzeb, pozwalającą przechodzić mu z jednego wymiaru życia do innego wymiaru „ponad granicami czasu i przestrzeni”
Zabawa jest zjawiskiem powszechnym i pospolitym wśród ludzi i w życiu wyżej zorganizowanych zwierząt. Ale szczególnie mocno związana jest z wczesnym okresem rozwoju człowieka i jest najbardziej charakterystyczną cechą życia dziecka.
Dla niego jest „całą istotą i ciągłą nutą jego życia”, jak mówi S. Szuman „dziecko żyje umysłowo i duchowo dzięki temu, że posiada instynkt i naturalną potrzebę bawienia się, a cieszy się, raduje się i bawi, gdy ta potrzeba w zajęciach zabawowych znajduje swoje urzeczywistnienie.
Dziecko łaknie zabawy bo zaspokaja jego pragnienie działania i poznania rzeczywistości.
Większość dotychczasowych definicji i związanych z nimi teorii zabawy cechuje jednostronność. Każda z nich uwzględnia zazwyczaj jakiś jeden czasem bardzo istotny czynnik zabawotwórczy i na nim opiera całą teorię . Zabawa jest więc działaniem wykonywanym dla własnej przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni, tworzącej nową rzeczywistość.
Zabawy dziecięce są nadzwyczaj różnorodne zarówno pod względem treści , jak i stopnia złożoności. Psychologowie zbierający materiały dotyczące zabaw dzieci w różnym wieku, wyodrębnili różne rodzaje zabaw w zależności od ich cech charakterystycznych.
Nie ma jednak wśród uczonych pełnej zgodności w ujęciu tego problemu, bowiem każdy z nich wyodrębnia inne rodzaje zabaw, określając je odmiennymi terminami.
Najczęściej powtarzające się rodzaje zabaw to:
- zabawy manipulacyjne
- zabawy konstrukcyjne
- zabawy tematyczne
- zabawy dydaktyczne
- zabawy ruchowe
Zabawy manipulacyjne występują w życiu dziecka najwcześniej, bo już w czwartym i piątym miesiącu życia, kiedy to osiąga ono sprawność chwytania przedmiotów.
Każda z zabaw manipulacyjnych zaczyna się od spostrzeżenia zmysłowego, po którym następuje przejaw aktywności.
Zabawy konstrukcyjne, czyli tworzenie „dzieła” z różnorodnych materiałów sprawiają dziecku przyjemność, gdyż zaspokaja jego potrzebę tworzenia.
Zabawy tematyczne są formą działalności, w której dziecko w postaci zabawowej wprowadza w czyn to, co przedtem zaobserwowało, poznało i przeżyło, czego się dowiedziało i czego doświadczyło.
Zabawy dydaktyczne „opracowuje się jako środek wydoskonalania zdolności odczuwania, aktywizacji i rozwoju u dzieci spostrzegawczości, uwagi, pamięci, myślenia, sprawdzania i utrwalania osiągniętych przedtem wiadomości, rozszerzania zapasu słów itp.
Zabawy ruchowe są bardzo różnorodne i pełne nie tylko ruchu, co jest ich podstawowa cechą, ale i treści intelektualnej, mającej wyraz w temacie i w czynnościach zabawowych.
Przedstawiają coś skończonego, celowego, mającego mniej lub bardziej złożoną, stałą strukturę.
Charlotta Buhler, rozróżniała cztery rodzaje zabaw, mianowicie:
- zabawy funkcjonalne
- zabawy fikcyjne
- zabawy receptywne
- zabawy konstrukcyjne
Do tego podziału nawiązuje S. Szuman, ale choć w zasadzie przyjmuje go, to jednak wprowadza doń istotne zmiany. Po pierwsze, nie przyjmuje tzw. zabaw receptywnych, jako że jego zdaniem oglądanie obrazków, słuchanie opowiadań i bajek nie jest w swej istocie zabawą.
Po drugie wyodrębnia z zakresu zabaw funkcjonalnych te czynności, które nazywa rodzajem zabaw manipulacyjnych. Tym sposobem Szuman daje podział na :
- zabawy ruchowe, funkcjonalne i manipulacyjne
- zabawy tematyczne
- zabawy konstrukcyjne
- zabawy kolektywne
D.B. Elkonin podzielił zabawy wieku przedszkolnego na cztery grupy, ale w sposób odmienny.
Do pierwszej grupy zaliczył zabawy naśladowcze, do drugiej zabawy dramatyczne, do trzeciej zabawy z nieskomplikowanymi prawidłami na podstawie treści i do czwartej grupy zabawy z prawidłami bez treści oraz elementarne gry sportowe.
Główną cechą dobrej zabawy dziecka jest jej twórczy charakter. Nie należy nigdy o tym zapominać organizując czas zabaw dziecięcych. Pozostawiając dziecku swobodę w jego działalności zabawowej, dajemy mu większe pole do rozwoju jego aktywności, pomysłowości, fantazji, a także zaradności, sprawności organizacyjnej i odpowiedzialności za przestrzeganie przepisów gier, prawideł, zabaw. Pozwala to na bogatsze i radośniejsze przeżycie samej treści zabawowej.
W zabawie dziecka zawarte są wszystkie rodzaje ludzkiej działalności: uczenie się, praca, a także odpoczynek i rozrywka. Można by ją nazwać podstawową formą egzystencji dziecka. Formą, z jednej strony – charakterystyczną – charakterystyczną dla tego okresu życia, a z drugiej - umożliwiającą czynienie postępów, dalszy rozwój.