Przegląd narzędzi diagnostycznych stosowanych w Polsce

„Przedmiotem wychowania jest dziecko,
a więc materiał żyjący i rozwijający się
w kierunku cielesnym i duchowym.
Człowiek może być rozpatrywany pod
różnemi kątami widzenia i może
wchodzić w zakres różnych nauk”.


Nawiązując do motta umieszczonego w nagłówku mojej pracy, chciałam się odnieść do słów wypowiedzianych niemal 100lat temu nt wychowania dziecka – przyszłego dojrzałego człowieka , którego czynów jak i myśli nie da się zbadać dokładnie żadną metodą , techniką czy też narzędziami badawczymi.Mimo wszystko człowiek chciał, chce i z pewnością będzie pragnął dogłębniej poznawać samego siebie jak i świat w którym żyje. Bez zrozumienia pewnych przyczyn faktów, jakie nas otaczają nie jesteśmy wstanie racjonalnie odnosić się do rzeczywistości i naprawiać błędów popełnionych przez nas samych lub innych współbraci.
Do tego potrzebne są nam specjalistyczne narzędzia, formuły, schematy i instrumenty badawcze. Pisząc tę pracę( jako historyk, humanista a wreszcie ciekawy życia człowiek ), odwołałam się do najstarszych źródeł jakie były mi dostępne.
Otóż jedną z najstarszych form piśmiennych charakteryzujących postępy w zachowaniu ( i nie tylko ) było świadectwo szkolne. Jednak pedagodzy dość szybko zauważyli , że jest ono niewymierne i nie daje całego spektrum informacji nt ucznia, nie porusza nawet w minimalnym stopniu jego życia wewnętrznego ( duchowego ). Sprowadza dziecko do bezlitosnego, sztywnego schematu ocen, które przecież nie daje odzwierciedlenia tworzącej się struktury ( jakże zawiłej ) osobowości i charakteru.
Historycy i pedagodzy pierwszych drgnień na drodze do głębszego poznania dziecka dopatrują się w pracach Komisji Edukacji Narodowej, która powstała w 1773r. Owo pierwsze Ministerstwo Edukacji nałożyło na nauczycieli obowiązek „poznania charakteru, skłonności , przymiotów każdego ucznia, nauczyciel miał znać grunt człowieka, skłonności, namiętności, pojętność każdemu człowiekowi właściwą”.Komisja chciała nie tylko poznać wyniki w nauce każdego dziecka, ale również zaobserwować zmiany jakie zachodzą w postępach ucznia na przestrzeni lat. Polska edukacja dostrzegła problem odrębności i indywidualności pracy z każdym uczniem, dziecko zostało potraktowane jako niepowtarzalna jednostka. Do tych badań miały posłużyć specjalne raporty , uchwycone w schemat tabelaryczny , zmieniające się wraz z wiekiem dzieci.W rubrykach można odczytać następujące pojęcia , które poddawano badaniu : atencja, zdrowie, korzyść z nauki, refleksja , obyczaje i rozum. Komisja Edukacji Narodowej również nakreśliła w sposób przymiotnikowy , terminy jakie powinni wprowadzać nauczyciele do tabeli, np. do refleksji – wielka, mierna , żadna; do rozumu – gruntowny, lekki, średni.
Mimo utraty niepodległości przez Polskę „arkusze indywidualne” nadal funkcjonują na terenie dawnych ziem polskich. Wiadomo, że stosowały je szkoły wojewódzkie w 1820r., które nieco przekształciły narzędzie badawcze, wzbogacając je o inne pola zainteresowania uczniem. Dodano bowiem kolejne rubryki tj. temperament, władze umysłowe i zdolności, uczęszczanie do szkoły, pilność w domu oraz postępy w nauce.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, dawny „arkusz indywidualny” ulega wzbogaceniu o kolejne narzędzie pracy pedagoga. Do sztywnego arkusza zostaje dołączona obserwacja dziecka. Dr M. Liberchowa poleca stosować nauczycielom tzw, „ opis wolny”, który jej zdaniem daje pedagogowi możliwość na swobodniejsze dokonywanie analizy swoich podopiecznych. Dopiero schemat i opis wolny charakteryzuje dziecko, zgłębia jego osobowość i stawia pierwszą diagnozę.
W 1927r. ukazuje się pierwsza książka ( dr K. Sokal ) opisująca diagnozę z punktu metodycznego. Niestety jest ona napisana bardziej w sposób medyczny. Mniej miejsca jest w niej poświęcone aspektom psychicznym i duchowym uczniów.
Arkusz indywidualny ucznia z okresu dwudziestolecia międzywojennego był podzielony na cztery etapy. Część pierwsza A - zawierała dane osobowe; cześć B – badała środowisko rodzinne dziecka, jego obyczaje, zamożność i higienę osobistą; cześć C – zawierała historię dziecka i obserwację bieżącą; cześć D – skupiała się na syntezie uzyskanej wiedzy.
Oto przykładowe grupy pytań jakie pojawiały się w arkuszu indywidualnym:
a)stosunek dziecka do siebie
b) postawa dziecka do osób, grup społecznych i przyrody
c)postawa dziecka do wartości kultury
d) rozwój zdolności psychicznych
Narzędzia jakie były stosowane do uzyskania informacji to wywiad i obserwacja ucznia. A Pawłowski i A. Warczak dają wskazówki gdzie i w jaki sposób można obserwować ucznia , gdyż daje to lepsze wyniki . „ Obserwacje można poczynić wszędzie , szczególnie jednak w dyskusjach, podczas gier i zabaw, na wycieczkach, w życiu samorządu szkolnego”. Jak zauważamy najlepszym narzędziem pracy pedagoga powinna być dyskusja z uczniem czyli wywiad, choć nie został on jeszcze w taki sposób określony. Również autorzy, kładą nacisk na to aby dialog był uzależniony od sposobu spędzania czasu przez badanego a nie jak do tej pory sugerowany przez badacza. Daje to uczniowi większą swobodę, relaks i odprężenie podczas dyskusji . Pedagog może wówczas liczyć na zdobycie większej dawki informacji o dziecku i z pewnością będzie ona bliższa prawdy.
Jednym z głównych priorytetów edukacyjnych w okresie między wojennym było wprowadzenie na stałe kart indywidualności ( niekiedy nazywano je kartami szematycznymi ). Zalecano aby towarzyszyły w całym cyklu kształcenia dziecka od przedszkola, poprzez szkołę powszechną, średnią ogólnokształcącą lub zawodową. Narzędziami , które stosowano, oprócz tych które już wymieniłam, były jeszcze eksperyment, testy, pomiary a nawet dyktanda. Znalazłam również wątek dotyczący pierwszej analizy rysunków dziecka, ale jest on bardziej nastawiony na wkład pracy badanego niż na próbę odczytywanie tzw. „drugiego dna” z malunku. „ W nauce rysunków i w pracach ręcznych obserwujemy chęć do pracy , lenistwo, bogactwo i ubóstwo wyobrażeń , zdolności rysunkowe, miarę wzrokową, zręczność, zdolności twórcze lub naśladowcze, zmysł barw, zamiłowanie do czystości, porządku, wytrwałości w pracy i dokładności ...”.Wydaje się jednak , że najbardziej doceniano obserwację i dyskusję.
Istniały również testy jako metoda poznawania psychiki dziecięcej. Pedagodzy w Polsce stosowali testy od 1927r. tj. od momentu wprowadzenia do szkół warszawskich funkcji pedagoga szkolnego. Wydaje się, że testy swego czasu przejęły nadrzędne stanowisko wśród innych narzędzi pacy nauczycieli. „Aby wyniki badań testowych przedstawiały dla nas istotną wartość, powinny być uzupełniane danymi o dzieciach, zdobywanymi z pomocą innych metod, jak planowa obserwacja, jak badanie warunków życia domowego dzieci, jak badanie ich stanu zdrowia, sprawności zmysłów, zwłaszcza wzroku i słuchu, ich motoryki...” .
W okresie powojennym w szkołach były stosowane różnego rodzaju testy tj. test inteligencji, test wiadomości szkolnych, test uzdolnień oraz test osobowościowy. Obecnie testy są narzędziami najbardziej popularnymi, służącym do pomiaru dydaktycznego, są też nazywane narzędziami sprawdzania czy oceniania. „Jak podaje A. Frydrychowicz, stopniowy rozwój prac badawczych nad testami, który odbywał się w ostatnich latach minionego stulecia ( 1980 – 1999) przyczynił się w dużym stopniu do zmian, ulepszeń i udoskonaleń testów. Zaczęły być one dostosowywane do polskich potrzeb i wymagań”. Tak więc pojawiły się testy psychometryczne ( inteligencji, zdolności specjalnych); testy osobowości ( cech; postaw; zainteresowań; charakterologiczne; typologiczne ) oraz testy wiadomości ( ustne; pisemne; praktyczne; pracowniane).
Obecnie najbardziej popularnymi narzędziami diagnozy pedagogicznej są: kwestionariusz ankiety i kwestionariusz wywiadu.
Kwestionariusze ankiety służą przede wszystkim do weryfikacji postawionych przez badacza hipotez. Pedagog tworząc to narzędzie powinien układać jasne i jednoznaczne pytania, a sam badany nie powinien wypełniać jej dłużej niż 30min. Kwestionariusz składa się z trzech części: 1- części wstępnej; 2- pytań kwestionariuszowych ( które z kolei dzieli się na różne grupy np. pytania typu rozstrzygnięcia; pytania typu dopełnienia; pytania bezpośrednie; pytania pośrednie; pytania projekcyjne; pytania wprowadzające; pytania o opinie; pytania o fakty; pytania o wiedzę; pytania o źródło informacji; pytania o motywy; pytania o sugestie); 3- części końcowej.
Natomiast kwestionariusz wywiadu jest bardzo zbliżony do kwestionariusza ankiety, a od strony czysto technicznej kładzie się większy nacisk na rodzaje pytań. Tak więc pytania dzielą się na dwie grupy : otwarte i zamknięte. Kwestionariusz wywiadu daje tę możliwość pedagogowi ( że w przypadku niejasnej odpowiedzi udzielonej mu od badanego ) może zadać kolejne pytania wyjaśniające. Kwestionariusz wywiadu zna parę rodzajów pytań np. pytania sondujące; sensu stricte; rozwinięte, otwarte; wprost, nie wprost.
„ Pytania zadawane w trakcie wywiadu nie mogą być przypadkowe tzn., że musi je charakteryzować pewna organizacja – struktura. Elementem organizującym jest określona tematyka badań i wynikające z niej problemy badawcze , co powinno mieć swoje odzwierciedlenie w prawidłowej konstrukcji kwestionariuszy wywiadu i rozmowy kierowanej”.

Do kolejnych narzędzi diagnostycznych używanych obecnie należą: arkusz obserwacyjny, dziennik obserwacji oraz scheduła obserwacyjna.
Arkusz obserwacyjny powinien zawierać wszystkie zagadnienia, które mają być obserwowane. Powinien mieć formę tabeli, gdyż ułatwia to wprowadzanie do niej wszystkich zaistniałych podczas obserwacji faktów. Następnie zdarzenia powinny być przeanalizowane z wcześniejszą typologią zagadnień.
W zasadzie arkusz obserwacyjny nie różni się od dziennika obserwacji, jednak jak sama nazwa wskazuje w dzienniku dokonuje się codziennych wpisów , które mówią o zachowaniach badanego.
Natomiast scheduła obserwacyjna służy do „ obserwowania jednostkowych zachowań i wynikających z tych zachowań ról społecznych pełnionych przez konkretne jednostki w grupie”. Jednym słowem scheduła jest najbardziej szczegółowym i spostrzegawczym narzędziem obserwacji.

Uważam, że diagnoza jest bardzo ważnym elementem pracy każdego pedagoga, gdyż służy do udzielenia ukierunkowanej pomocy dzieciom. Pierwsze próby diagnozowania uczniów pojawiły się w Polsce już pod koniec XVIII wieku, wiele publikacji znalazło swoje miejsce w okresie dwudziestolecia międzywojennego , po to aby w powojennej Polsce a przede wszystkim po 1989 r. zamienić się w cała paletę możliwości diagnostycznych, służących naszym uczniom.