Zabawy tematyczne jako wspomaganie rozwoju psychospołecznego dziecka

Zabawa stanowi podstawową formę aktywności małego dziecka. Jednakże zarówno definicje pojęcia zabawy, określanie jej celu i istoty, jak też klasyfikacja różnorodnych zabaw nie są jednorodne. W słowniku języka polskiego możemy spotkać następującą definicję zabawy „czynności wykonywane dla przyjemności, rozrywki, odprężenia psychicznego i fizycznego; to, co cieszy, bawi, sprawia przyjemność; bawienie się, figle, gra, rozrywka”. Zdaniem Elizabeth Hurlock, zabawa „ uczy dawać, brać, dzielić się, współpracować i podporządkowywać swoją osobowość grupie”, jest więc ważnym czynnikiem kształtowania osobowości i narzędziem przystosowania społecznego. Wysoko cenił zabawę Daniel B. Elkonin znany radziecki psycholog. W jego ujęciu „ zabawa to szczególny typ działalności dziecka kryjący w sobie jego stosunek do otaczającej, przede wszystkim społecznej rzeczywistości i mający własną specyficzną treść i budowę- szczególny przedmiot i motywy działalności oraz szczególny system działań”. Zabawa zdaniem E. A. Arkina wypełnia i przenika całe życie dziecka, bo znajdują w niej ujście jego uczucia i pragnienia ciekawości i wyobrażenia. Zabawa kształtuje i organizuje osobowość dziecka, wzbogaca i doskonali jego siły fizyczne i psychiczne, rozbudza w nim dziarskość, wypełnia radością życia i wiarą w siebie, a więc posiada takie znaczenie dla rozwoju dziecka, jak dla dorosłego człowieka ma jego własna praca. I dlatego należy odnosić się do zabawy dzieci poważnie, nie jak do przelotnej zachcianki, ale jak do zjawiska koniecznego i niezbędnego dla ogólnego rozwoju dziecka.
Polscy psychologowie podkreślili szczególnie mocno społeczną funkcję zabawy. Dziecko w zabawie wyraża się w sposób pełny, wypowiada swe uczucia, pragnienia, dążenia i doskonali wiedzę swą o świecie. Lgnie do zabawy jako do największej, a właściwie wyłącznej przyjemności. W życiu dziecko poznaje świat realny, świat rzeczy i stosunków międzyludzkich. Natomiast w zabawie wchodzi w świat fikcji, czyli świat przekształcony twórczo na własny użytek – często wypełniony fragmentami zasłyszanych bajek, baśni i zmyśleń. Stefan Baley wypowiada pogląd, że jest rzeczą nieuniknioną pomieszanie świata fantazji i świata realnego w zabawach dzieci. „Dziecko wkłada dużo wysiłku, pomysłowości, swoistej powagi i odpowiedzialności, a ten fakt nadaje zabawie znamiona zbliżające ją do pracy i to do pracy twórczej, gdyż dziecko bawiąc się produkuje często twory samodzielne i oryginalne”.
Zagadnieniom zabawy dzieci poświęcił szczególnie dużo rozważań Stefan Szuman. Jego zdaniem zabawa to charakterystyczna, swoista forma aktywności dziecka, podczas której dziecko uczy się i zdobywa doświadczenie. W trakcie zabawy w dziecku budzą się przeżycia emocjonalne, które go aktywizują – rozwijają w nim pomysły. Dziecko trudzi się i wysila, by osiągnąć zamierzony cel. Podczas zabawy dziecko kształtuje swoje spostrzeżenia, wyobrażenia, uczucia, mowę, umiejętności oraz postawy społeczne. Dzięki zabawie uczy się wrastać w społeczność ludzi - podporządkowuje się pewnym regułom, zasadom i wymaganiom.
Zabawa angażuje emocjonalnie, pobudza do twórczego działania, inspiruje do wykorzystania swoich możliwości, a jednocześnie jest źródłem radości i satysfakcji. Wszystkie zabawy znajdują swoje zastosowanie, mają posłannictwo, przekazują wartości, tworzą postawy i wywierają na uczestników (bawiących się) określony wpływ. Treść zabaw dzieci odsłania wyraźnie wpływy otoczenia - wartościowe lub destrukcyjne. Aby zabawa mogła istotnie przyczyniać do rozwoju dziecka, nie wystarczy samo udostępnianie przedmiotów zabawy (zabawek), jest potrzebna jeszcze obecność dorosłych w zabawie. To oni stwarzają dziecku poczucie bezpieczeństwa, dostarczają coraz to nowych bodźców: uczą, jak się bawić, stanowią wzór do naśladowania w zabawie w role. Ponadto, a może przede wszystkim, zabawa wzmacnia więź pomiędzy dorosłym a dzieckiem. Czas spędzony na wspólnej zabawie to czas przygotowania małego człowieka do dorosłego życia.
Każda zabawa wypływa z różnych zainteresowań, emocji i wyobrażeń. Psychologowie obserwujący dzieci w różnym wieku wyodrębnili rodzaje zabaw w zależności od występujących w nich charakterystycznych cech. Każdy rodzaj zabawy odgrywa w rozwoju dziecka swoistą rolę, toteż każdy z nich powinien istnieć w przedszkolu. Najczęściej powtarzające się rodzaje zabaw to: zabawy manipulacyjne, dydaktyczne, ruchowe, badawcze, konstrukcyjne, tematyczne.
Zabawy tematyczne rozwijają się, wzbogacają wraz z rozwojem dziecka. W okresie od 18 miesiąca życia pojawiają się proste zabawy naśladowcze i odtwórcze. W wieku przedszkolnym, to jest od 3 do 6-7 roku życia następuje największy rozkwit tych zabaw. Polega on na:
1) rozszerzaniu kręgu tematów i ról podejmowanych przez dziecko;2) coraz bardziej twórczym ich wykorzystaniu dla konstytuowania akcji i jej kolejnych epizodów; 3) wydłużeniu czasu trwania zabawy (niekiedy dzieci kontynuują zabawę następnego dnia lub nawet przez kilka dni); 4) przejściu od zabawy indywidualnej (samotnej) do zespołowej, co wiąże się między innymi z podziałem ról wśród uczestników i planowaniem „scenariusza” zabawy; 5) wzrastającym znaczeniem języka i mowy w kreowaniu akcji zabawy; 6) coraz silniejszych związkach zabaw z życiem społecznym. W zabawach tematycznych ujawniają się społeczne źródła zabaw dzieci. Istotą tych zabaw- stwierdza Stefan Szuman- jest odtwarzanie (…) najróżniejszych czynności, sytuacji, faktów i zdarzeń zaobserwowanych w życiu. Szczególnie to, co czynią dorośli, czym się zajmują w domu i poza domem, wykonując swoją pracę zawodową, to, co umieją zdziałać, a co dla dziecka jest jeszcze niedostępne i za trudne- to wszystko znajduje oddźwięk, odzwierciedlenie i swoisty wyraz w tematycznych zabawach dzieci.
Zabawy tematyczne mają szczególną wartość dla rozwoju dziecka. Jako oparte na rzeczywistości i z niej wywodzące swą treść, są prawdziwą rekapitulacją zdarzeń poznanych i przeżytych, są też swoistą nauką życia na płaszczyźnie realnie przeżywanych stosunków społecznych, umożliwiają dziecku zbliżenie się do rzeczywistości w sposób dostępny, zajmujący, łatwy i osobisty. Pobudzają wyobraźnię, przenoszą dziecko ze świata realnego w świat fantazji, świat fikcji. Zabawy tematyczne możemy określić następującymi terminami: zabawy iluzyjne, zabawy dramatyczne, zabawy naśladowcze i odtwórcze, zabawy w role, zabawy twórcze. Jednakże każdy z terminów oznacza, że są to zabawy na jakiś temat. Temat zabawy zwykle pojawia się niespodziewanie, powstaje na tle sytuacji w jakiej znalazły się dzieci. Dzieci często używają terminu „bawmy się w …”- to określenie zawiera w sobie aspekt społeczny.
Młodsze dzieci biorą udział w grupach o mniejszej liczebności, po dwoje, troje, bawią się też krócej, szybciej i częściej zmieniają zespoły. Starsze grupują się w gromadce, która może zachować ciągłość zabawy nawet do kilkudziesięciu minut i dłużej. Każde dziecko chce w zgodzie z resztą grupy odgrywać swoją rolę jednakże nie zawsze się to udaje. Dochodzi do konfliktów, rozejścia się uczestników zabawy, zmiany zespołu. Poprzez takie sytuacje dzieci uczą się współżycia w grupie, dostosowania się do określonych norm i reguł postępowania, zdobywają nowe doświadczenia, umiejętności.
Dzięki zabawom tematycznym dziecko zaspokaja swoje potrzeby emocjonalne. Przeżywane napięcia i różne emocje w świecie realnym- pozytywne, jak i negatywne- często bywają przenoszone w świat fikcyjnych postaci. Wówczas dziecko może rozładować swoje napięcie emocjonalne, którego by nie potrafiło zniwelować w realnej sytuacji.
Podczas zabaw tematycznych dzieci używają wielu przedmiotów i zabawek, którym nadają znaczenie symboliczne, tj. nadają im szczególny, umowny sens z zależności od celu i treści zabawy. Oznacza to, że dziecko dokonuje selekcji rekwizytów, czasami na zasadzie podobieństwa do rzeczywistości, niekiedy na zasadzie ich funkcjonalności. Wraz z rozwojem wyobraźni wzrasta pomysłowość dzieci przy wykorzystywaniu przedmiotów podczas zabawy.
Zabawa tematyczna odgrywa w rozwoju dziecka rolę bardzo wielostronną- oddziałuje na rozwój poznawczy, wpływa na sferę emocjonalno- motywacyjną jak również kształtuje osobowość bawiącego się dziecka. M Tyszkowa uporządkowała te różnorodne sfery oddziaływania zabawy na rozwój dziecka w sposób następujący:
• Zabawa stanowi tą formę działalności dziecka, dzięki której może ono odtwarzając i przetwarzając treść swoich doświadczeń w świecie realnym, przeżywać je na nowo po wielokroć i poddawać opracowaniu od strony poznawczej, uczuciowej i wartościującej. Dzięki temu możliwe staje się włączenie tych doświadczeń do zasobów pamięci trwałej oraz do systemu psychicznego dziecka.
• Zabawa dziecka odgrywa istotna rolę w procesie kształtowania się jego czynności symbolicznych. Odtwarzanie rzeczywistości w zabawie dokonuje się w sposób symboliczny i umowny. Dziecko odtwarza znane sobie przedmioty i zdarzenia przy użyciu przedmiotów zastępczych oraz za pomocą własnych działań na niby. Wprowadza je to w świat czynności symbolicznych w odpowiedzi właściwych dla wewnątrzpsychicznej aktywności człowieka. Przedmiotem tej aktywności jest odbiór, kodowanie i transformacja oraz przekazywanie informacji przy użyciu znaków (symboli) i przenoszonych przez nie znaczeń (…)
• Wydobycie własnych doświadczeń dziecka w świecie realnym na zewnątrz i ich materializacja umożliwia tez pełniejsze przeżycie uczuciowe zaobserwowanych sytuacji i zdarzeń. Głębsze poznanie- poprzez przeżycie- pozwala też na uwolnienie się napięć i lęków związanych nieuchronnie z nieznanym w świecie i w sobie. Jedynie bowiem w zabawie dzieci są w stanie uporządkować w pewien sposób swoje przeżycia i choćby ich część wykorzystać dla własnego rozwoju.
• W zabawie dziecko w sposób najpełniejszy odczuwa i kształtuje swoją podmiotowość. Jest w nie twórcą zabawowej przestrzeni wyobrażeniowej i sprawcą tego wszystkiego, co się w niej odbywa.
• W miarę jak zabawy przybierają formę działań grupowych, zabawa tematyczna wymaga przyjmowania wcześniej uzgodnionych reguł postępowania, rozdziału ról, konwencji dotyczących przestrzeni zabawowej, jak również używanych w niej przedmiotów zastępczych itp. Sprzyja to kształtowaniu się decentracji, więc gotowości do wychodzenia poza własny egocentryzm, także poznawczy; uczy stosowania negocjacji w kształtowaniu współdziałania oraz samodyscypliny w stosowaniu przyjętych reguł postępowania. Zabawa ma więc swój udział w rozwoju społecznym dziecka.
• Zabawa dziecka ma też charakter twórczy i sprzyja rozwojowi aktywności twórczej w różnych dziedzinach.
Rola w zabawie jest elementem sprzyjającym aktywności dziecka. Przez podjęcie roli dziecko znajduje się na dwóch płaszczyznach: rzeczywistej i fikcyjnej. Podejmuje się czynności, których naprawdę jeszcze nigdy nie wykonywało i wykonywać nie potrafi, ale chciałoby je powtórzyć za kimś, tak jak to sobie wyobraża, projektuje. Rola daje dziecku satysfakcję wykonywania czynności jeszcze nieosiągalnych lecz wymarzonych. Daje poczucie swobody i pozwala dziecku wyjść poza ramy rzeczywistości związanej z realnością przez swoje źródło społeczne. Dziecko, aby się rozwijać musi się bawić, należy stwarzać mu warunki do aktywnej i twórczej zabawy.
LITERATURA:
Dyner W.J.- Zabawy tematyczne dzieci w domu i w przedszkolu
Elkonin D. B.- Psychologia zabawy
Przetacznik- Gierowska M.- Świat dziecka aktywność- poznanie- środowisko
Tyszkowa M.- Rola zabawy tematycznej w rozwoju psychiki dziecka