Bezpośrednie uprawnienia mieszkańców jednostek samorządu terytorialnego

Za bezpośrednie uprawnienia mieszkańców jednostek samorządu terytorialnego uważa się, upoważnienie mieszkańców do wpływania na decyzje oraz na strukturę jednostek samorządu terytorialnego. Zgodnie z przepisami, mieszkańcy mają możliwość wpływania na bieg wydarzeń, toczących się w odpowiedniej jednostce.
We współczesnym prawie jednostki samorządu terytorialnego to podmioty, które umożliwiają obywatelom wykonywanie zadań z zakresu administracji publicznej. W według ustaw o jednostkach samorządu gminnego, powiatowego i wojewódzkiego mieszkańcy korzystają z demokracji bezpośredniej i pośredniej, która przejawia się w wyborach i referendum, jak i za pośrednictwem uprawnionych osób, które sami wybrali.
Mówiąc o bezpośrednich uprawnieniach jednostek samorządu terytorialnego możemy wyróżnić trzy zakresy uprawnień:
1. Możliwość brania udziału w wyborach i referendum, co pozwala podejmować rozstrzygnięcia władcze.
2. Możliwość podejmowania decyzji nie władczych poprzez konsultacje.
3. uprawienie mieszkańców do korzystania z mienia jednostek samorządu terytorialnego, a także prawo do swobodnego dostępu do informacji publicznych.
Akty prawne które regulują te trzy aspekty to: Konstytucja, trzy ustawy samorządowe, ordynacja wyborcza, a także ustawa o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta.
Podstawowymi organami samorządu terytorialnego są: rada gminy, rada powiatu oraz sejmik wojewódzki. Organy te stanowią zasadniczą formę demokracji pośredniej.
W myśl regulacji zawartej w Konstytucji w art. 162 ust. 2 „wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i obywają się w głosowaniu tajnym”. Inne akty prawne, które regulują sposób wybierania tych organów to trzy ustawy ustrojowe dotyczące samorządu w gminie, powiecie i województwie oraz ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich z dnia 16 lipca 1998 roku. Ustawa zasadnicza dość ogólnie wypowiada się na temat wyborów do organów stanowiących, za to odsyła nas do ustawy zwykłej.
Możliwość wzięcia udziału w wyborach do samorządu terytorialnego Konstytucja traktuje jako polityczne prawo obywatel
( art. 62 ust. 1). Ordynacja wyborcza w art. 5 reguluje komu przysługuje czynne prawo wyborcze.
Są to osoby, które:
- posiadają obywatelstwo polskie
- nie później w dniu wyborów kończą 18 lat
- stale zamieszkują na obszarze działania danej rady.
Przy ustalaniu faktu stałego zameldowania ordynacja w art. 9 odsyła do przepisów Kodeksu cywilnego, który w art. 25 stanowi, że: „ miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.” Osoby, które posiadają czynne prawo wyborcze wpisywane są do spisu wyborców.
W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości obywatele mają prawo do reklamacji. W przypadku złożenia takiej reklamacji wójt (burmistrz lub prezydent miasta) ma obowiązek w ciągu 3 dni od jej złożenia, rozpatrzeć ją i wydać decyzję w sprawie. Decyzję dostarcza się niezwłocznie wszystkim osobą, które wniosły reklamację. Następnie osoba, która wniosła reklamację lub została skreślona z listy za pośrednictwem wójta (burmistrza lub prezydenta miasta)
w terminie 3 dni wnosi skargę. Wójt jest zobowiązany przesłać tą skargę do sądu wraz ze skargą i aktami sprawy.
Ordynacja w art.. 5 ust. 2 określa również 3 grupy osób, które są pozbawione czynnego prawa wyborczego, są to:
- osoby pozbawione praw publicznych prawnym orzeczeniem sądowym
- osoby pozbawione praw wyborczych orzeczeniem Trybunału Stanu
- osoby ubezwłasnowolnione prawomocnym wyrokiem
sądowym.
Bierne prawo wyborcze przysługuje osobie mającej prawo wybierania do danej rady. Osoba ubiegająca się o mandat radnego w danej gminie musi stale zamieszkiwać daną jednostkę samorządu terytorialnego. Ordynacja wyborcza stwierdza również, że gdy osoba traci status stałego zameldowania zarazem traci mandat radnego. Wygaśnięcie mandatu stwierdzane jest uchwałą właściwej rady najpóźniej w ciągu 3 miesięcy od wystąpienia przyczyny wygaśnięcia. Utrata następuje gdy radny:
- odmówił złożenia ślubowania
- zrzekła się mandatu
- naruszył przepisy antykorupcyjne
- gdy radny zostanie wybrany wójtem.
W ordynacji wyborczej szczegółowo przedstawiony jest sposób zgłaszania kandydatów do organów stanowiących.
Prawo to przysługuje komitetom wyborczym. Zgłoszenie to następuje w formie listy kandydatów.
Każda lista kandydatów powinna być poparta podpisami:
- rada gminy od 25 do 150 wyborców ( w zależności od liczby
mieszkańców)
- rada powiatu 200 wyborców
- sejmik wojewódzki 300 wyborców.
Kampania wyborcza rozpoczyna się w dniu ogłoszenia rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów, a kończy na 24 godziny przed dniem wyborów. Kampanii wyborczej nie prowadzi się:
- na terenie urzędów administracji rządowej administracja samorządu terytorialnego oraz sądów,
- w zakładach pracy
- na terenie jednostek wojskowych i innych jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej.
Ordynacja wyborcza wprowadza również różne systemy wyborcze:
1. W gminach do 20 tys. model wyborów większościowych
2. W gminach powyżej 20 tys. Obowiązują wybory proporcjonalne z systemem personalnej preferencji kandydata na liście.
W jednostkach samorządu terytorialnego w podziale mandatów uczestniczą tylko te listy, na które co najmniej 5% ważnie oddanych głosów. Zgadnie z art. 134 ust. 2 w powiatach obowiązuje system wyborów proporcjonalnych z systemem personalnej preferencji kandydatów na liście, na którą oddano 5% ważnych głosów. Taki sam system wyborczy obowiązuje od sejmików wojewódzkich.
Do wyborów wójta, burmistrza i prezydenta stosuje się odpowiednio ustawę z dnia 20 czerwca 2002r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta. Akt ten nie do końca reguluje wszystkie kwestie odnośnie wyborów, dlatego też odsyła do obszerniejszej ordynacji wyborczej do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich.
W myśl art. 2 ust. 1 wybory wójta są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się głosowaniu tajnym. Stosując się do art. 3 ust. 1 czynne prawo wyborcze ma każdy, kto posiada prawo wybierania do tej rady gminy. Art. 3 ust. 2 określa, że „prawo wybieralności (bierne prawo wyborcze) ma każdy obywatel polski posiadający prawo wybieralności do rady gminy, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 25 lat, z tym że kandydat nie musi stale zamieszkiwać na obszarze gminy, w której kandyduje. Jednakże procedura wyboru wójta nie zawsze kończy się w pierwszej turze. Wtedy też w ciągu 14 dni przeprowadza się następne głosowanie, które odbywa się między dwoma kandydatami, którzy w pierwszej turze otrzymali największą ilość głosów.
Kandydaci na wójta zgłaszani są do gminnej komisji najpóźniej w ciągu 25 dni przed dniem wyborów. Może również zaistnieć wymóg zorganizowania wyborów przedterminowych.
Wtedy to wybierany jest sam wójt a komitet wyborczy musi uzyskać poparcie wyborców w liczbie od 150 do 3 tysięcy, liczba ta jest zależna od liczby mieszkańców w danej gminie. W sytuacji gdy w drugiej turze, który kolwiek z kandydatów wycofał się, stracił prawo wyborcze bądź umrze na jego miejsce wchodzi następny, który w pierwszej turze otrzymał kolejną liczbę głosów.
Może również zdarzyć się, że nie zgłoszono żadnego kandydat. Wtedy też czas zgłaszania kandydatów przedłuża się
o 5 dni. Jeśli w tym czasie nie zostanie zgłoszony żaden kandydat, prawo wyboru wójta przysługuje radzie gminy. Według
art.4 ustawy o wyborze wójta, rada gminy wybiera wójta bezwzględną większością głosów ustawowego składu rady w glosowaniu tajnym. Jeżeli w żaden sposób nie zostanie wybrany wójt w ciągu dwóch miesięcy od dnia wyborów, obowiązki wójta przejmuje osoba wyznaczona na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej przez Prezesa Rady Ministrów. Osoba ta sprawuje władzę aż do końca kadencji.
Następnym uprawnieniem mieszkańców jednostek samorządu terytorialnego jest prawo do referendum. W myśl art. 170 Konstytucji: „Członkowie wspólnoty samorządu mogą decydować w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego.” Konstytucja odsyła do zwykłej ustawy z dnia 15 września 200r. o referendum lokalnym. Również ustawy ustrojowe odsyłają nas do referendum i tak w ustawie o samorządzie gminnym w art. 11 ust 1 – mieszkańcy gminy podejmują rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym ( poprzez wybory i referendum) lub za pośrednictwem organów gminy, jeśli chodzi szczegóły przeprowadzania wyborów odsyła do innej ustawy. Analogicznie w ustawie o samorządzie powiatowym w art. 8 i 10, zaś w ustawie o samorządzie wojewódzkim ustawodawca poświęca art. 5, który stanowi, że mieszkańcy województwa podejmują rozstrzygnięcia w drodze referendum, którego zasady i tryb przeprowadzania określa odrębna ustawa. Ustawodawca uznaje, że w referendum lokalnym mieszkańcy podejmują sposób rozstrzygania spraw dotyczących wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów jednostki lub w sprawie odwołania organu stanowiącego, zaś w kwestii gminy – odwołanie wójta
Zgodnie z ustawą mamy do czynienia z referendum:
- obligatoryjnym
- fakultatywnym
Referendum obligatoryjne zwoływane jest, gdy dotyczy:
- samoopodatkowania się mieszkańców na cele publiczne
- odwołania rady gminy przed upływem kadencji, a także wójta(burmistrza,
prezydenta miasta)
Referendum może odbyć się na każdym szczeblu samorządu terytorialnego.
Może w nim brać osoba, która posiada czynne prawo wyborcze oraz stale zamieszkuje na terenie danej gminy.
Referendum lokalne o odwołaniu organu jednostki samorządu terytorialnego przed upływem kadencji odbywa się na ogólnych zasadach z zastrzeżeniem, że przeprowadza się je na wniosek mieszkańców.
Odwołanie wójta, burmistrza lub prezydenta może również odbyć się z inicjatywy rady gminy. Mieszkańcy mogą łącznie złożyć wniosek o odwołanie organu stanowiącego jak i wykonawczego(wójta). W myśl ustawy o referendum lokalnym, referendum w sprawie odwołania organu nie może się odbyć wcześniej niż 12 miesięcy od dnia wyborów lub od dnia ostatniego referendum takiego nie przeprowadza się również w tedy miało by ono przypadać na okres 6 miesięcy przed zakończeniem kadencji organu.
Samoopodatkowanie mieszkańców na cele publiczne polega na nałożeniu na obywateli dodatkowego podatku. W takim referendum rozstrzyga się o podmiocie opodatkowania, podmiocie obowiązki opodatkowania wysokości podatku.
Całą procedurę referendalną rozpoczyna inicjator referendum. Z inicjatywą przeprowadzenia referendum może wystąpić:
- organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego
- mieszkańcy
Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym organ stanowiący podejmuje uchwałę, w sprawie przeprowadzenia referendum bezwzględną większością głosów ustawowego składu.
W myśl art. 11 ust, 1 z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców jednostki samorządu terytorialnego wystąpić może:
- grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego, a w przypadku referendum gminnego 5 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rad gmin
- statutowa struktura terenowa partii politycznej działającej
w danej jednostce samorządu terytorialnego
- organizacje społeczne posiadające osobowość prawną.
W zależności od tego kto jest inicjatorem referendum stosuje się inne procedury rozstrzygania. Możemy zatem wyróżnić:
1. Referendum przeprowadzone z inicjatywy organu stanowiącego jednostek samorządu terytorialnego.
Jest ono podejmowane bezwzględną większością głosów ustawowego składu w formie uchwały.
Uchwała taka powinna zawierać:
- pytanie lub pytania referendum lub warianty zaproponowane mieszkańcom do wyboru ( w sprawie opodatkowania trzeba wskazać konkretny cel zasadę samoopodatkowania)
- termin przeprowadzenia referendum
- wzór karty do głosowania
- kalendarz czynności związanych z przeprowadzeniem referendum.
Uchwała ta jest publikowana w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Od tego momentu oblicza się 50 dniowy czas do przeprowadzenia referendum, które musi być wyznaczone na dzień wolny od pracy.

2. Referendum przeprowadzone z inicjatywy mieszkańców
Taki rodzaj referendum jest poddany szczególnym zasadom. Inicjator powiadamia na piśmie przewodniczącego zarządu danej jednostki samorządu terytorialnego (w gminie jest to wójt, burmistrz lub prezydent) o zamiarze wystąpienia z inicjatywą przeprowadzenia referendum lokalnego. Podanie takie powinno zawierać dane inicjatora a także czego ma dotyczyć referendum. Przewodniczący zarządu potwierdza na piśmie przyjęcie zawiadomienia i w ciągu 14 dni powiadamia w formie pisemnej inicjatora o liczbie mieszkańców jednostki samorządu terytorialnego uprawnionych do głosowania. Inicjator na swój koszt podaje do wiadomości mieszkańców przedmiot referendum. W gminie jest to sposób zwyczajowo przyjęty w powiecie i województwie ogłasza się w prasie codziennie dostępnej. w ciągu 60 dni od powiadomienia przewodniczącego bądź wójta inicjator musi zebrać podpisy od osób, które chcą go poprzeć na karcie podpisu musi widnieć pouczenie, że z poparcia nie można się wycofać. Aby referendum odbyło się każdy wniosek musi poprzeć 10% uprawnionych mieszkańców w gminie i powiecie, zaś
w województwie ten próg wynosi 5% uprawnionych mieszkańców.
3. Referendum w sprawach innych niż odwołanie organu przed upływem kadencji
Po zebraniu wystarczającej liczby podpisów inicjator przekazuje wniosek przewodniczącemu organu wykonawczego jednostki samorządu terytorialnego ( w gminie jest to wójt, burmistrz bądź prezydent miasta). Organ stanowiący bada poprzez specjalna komisję czy wniosek jest zgodny z przepisami ustawy. Jeżeli taki wniosek nie spełnia wymogów jest on zwracany inicjatorowi a on ma 14 dni na uzupełnienie go. Następnie w ciągu 30 dni organ stanowiący podejmuje uchwałę o przeprowadzeniu referendum bądź odrzuceniu wniosku. W razie odmowy przeprowadzenia referendum inicjatorowi przysługuje prawo do złożenia skargi do sądu administracyjnego w terminie 14 dni . Naczelny Sąd Administracyjny w ciągu 14 dni od złożenia skargi rozpartuje ją. Wyrok NSA jest ostateczny i zastępuje tym samym uchwałę organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego. Na podstawie tego dokumentu komisarz wyborczy wydaje postanowienie o przeprowadzeniu referendum. Referendum przeprowadzane jest w dzień wolny od pracy, najpóźniej w 50 dniu.
4. Referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego przed upływem kadencji.
W tym przypadku wszystkie zadania organów przejmuje komisarz wyborczy. Do niego jest składany wniosek przez inicjatora, który jest badany pod względem zgodności z prawem. Komisarz wyborczy może odesłać wniosek i wyznaczyć 14 dniowy termin na uzupełnienie wniosku. Inicjatorowi przysługuje wniesienie skargi do NSA. Komisarz wyborczy w formie postanowienia rozstrzyga o przeprowadzeniu referendum lokalnego. Komisarz ma 30 dni na wydanie odpowiedniego postanowienia. Od postanowienia odrzucającego przysługuje inicjatorowi złożenie skargi do NSA, którą wnosi się w ciągu 14 dni od daty doręczenia postanowienia lub gdy termin wydania upłyną. Referendum przeprowadza się w dzień wolny od pracy najpóźniej w 50 dni od dnia opublikowania komisarza wyborczego w wojewódzkim dzienniku urzędowym bądź od dnia ogłoszenia wyroku przez sąd administracyjny.
Inaczej jest w przypadku odwołania wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Oprócz mieszkańców wniosek o przeprowadzenie referendum może złożyć rada gminy, w drodze uchwały. Przewodniczący rady przekazuje uchwałę komisarzowi, ten w ciągu 14 dni po upływie terminu zarządza referendum. Jeżeli zdarzy się, że wpłynie więcej wniosków w sprawie odwołania organów gminy oraz uchwały o przeprowadzenie referendum w sprawie odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta) to komisarz wyborczy wydaje postanowienie o przeprowadzenie referendum w terminie liczonym od dnia otrzymania pierwszego wniosku lub uchwały.
Referendum przeprowadzane jest przez komisje do spraw referendum. Aby takie referendum było ważne musi wziąć w nim udział co najmniej 30% uprawnionych osób. Zgodnie z art. 56 aby referendum było rozstrzygające to za jednym z rozwiązań musi opowiedzieć się połowa ważnych głosów. Inaczej jest w kwestii samoopodatkowania gminnego na cele publiczne, tam aby referendum było rozstrzygające musi opowiedzieć się 2/3 ważnych głosów. Po przeprowadzeniu referendum jeżeli jest ono rozstrzygające, właściwy organ niezwłocznie przystępuje do realizacji postanowień.
Jeżeli referendum dotyczyło odwołania organów to zakończenie ich działalności następuje z dniem ogłoszenia przez wojewodę w wojewódzkim dzienniku urzędowym protokołu z referendum.
Następnym bezpośrednim uprawnieniem mieszkańców jednostek samorządu terytorialnego są konsultację. Mają one charakter nie władczy. Ustawa o samorządzie gminnym, samorządzie powiatowym i samorządzie wojewódzkim zawierają informację dotyczące przeprowadzania konsultacji.
Z ustaw tych wynika, że konsultacje z mieszkańcami mogą być przeprowadzone w przypadkach przewidzianych ustawa, a także w innych sprawach ważnych dla jednostki samorządu terytorialnego. W prawie występują 2 rodzaje konsultacji:
- obligatoryjne – przepis prawa nakłada obowiązek przeprowadzenia
konsultacji
- fakultatywne – konsultacje przeprowadzane są z własnej woli.
Konsultacje z mieszkańcami mają charakter nie wiążący, natomiast referendum jest wiążące. Referendum również rozstrzyga o istotnych sprawach dotyczących jednostek samorządu terytorialnego.


Streszczenie:
W pracy przestawiono bezpośrednie uprawnienia mieszkańców jednostek samorządu terytorialnego. Zwrócono uwagę na najważniejsze uprawnienia mieszkańców w podejmowaniu kluczowych decyzji, które mają wpływ na rozwój jednostek samorządu terytorialnego. Omówiono również zasady inicjatyw społeczeństwa, oraz to jakie wiążą się z tym konsekwencję.

Bibliografia:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym,
(Dz. U. 1990 r. Nr 16 poz. 95 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym,
(Dz. U. 2001 r. Nr 142 poz. 1592 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa,
(Dz. U. 2001 r. Nr 142 poz. 1592 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 20.06.2002r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta (Dz. U. 2009 r. Nr 213, poz. 1652 z późn. zm.)
Ustawa o referendum lokalnym z dnia 15.09.2000r.,
( Dz.U.2000.88.985 z późn. zm.)
Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów, sejmików wojewódzkich z dnia 16 lipca 1998r, (Dz.U.2003.159.1547 z późn. zm.).
Bukowski Z., Jędrzejewski T., Rączka P., Ustrój samorządu terytorialnego, Wyd. DOM ORGANIZATORA, Toruń 2003.
Chmaj M., Ustrój samorządu terytorialnego w Polsce, Warszawa 2005.
Dolnicki B., Samorząd terytorialny, Zakamycze 2006
Korzeniowska A., ABC samorządu terytorialnego, Łódź 2004.
Kisiel W., Ustrój samorządu terytorialnego w Polsce, Warszawa 2003.
Leoński Z., Samorząd terytorialny w RP, Wyd. C.H.BECK Warszawa 2001.
Nowacka E., Polski samorząd terytorialny, Warszawa 2006.
Niewiadomski Z., Prawo administracyjne. Część ustrojowa, Warszawa 2002.
Ura E., Prawo administracyjne, Warszawa 2008.