Bycie nauczycielem to sztuka kontaktu

Założenie, że zawód nauczyciela nie może polega na schematycznym powtarzaniu kolejnych kroków dydaktycznych, że nie jest wyłącznie rutynowym przekazywaniem wiedzy, wynika z roli jaką ma on do spełnienia i celach, które chce i powinien osiągnąć. Z kolei jego rola implikuje konieczność posiadania odpowiedniej osobowości i kierowania się w życiu określonymi zasadami, wartościami, normami.
Zastanówmy się więc kim jest nauczyciel? Jakie cechy powodują, że ma on szanse podołać określonej w społeczeństwie roli? Co jest sukcesem w jego pracy?
W potocznym wyobrażeniu nauczyciel to osoba, której zadaniem jest przekazanie dziecku wiedzy z jakiejś dziedziny. Jest to bardzo uproszczony wizerunek panujący przede wszystkim wśród osób nie związanych ze szkolnictwem i ukształtowany wyłącznie na podstawie ogólnej opinii rozpowszechnianej w środkach masowego przekazu. Dodatkowo nauczyciel pracuje tylko 18 godzin tygodniowo, wypoczywa ponad 3 miesiące w roku, korzysta z licznych przywilejów (13 pensja, urlopy na poratowanie zdrowia itp.). Jest to jednak wizerunek błędny i wielce niesprawiedliwy, gdyż, wbrew mniemaniu, rolą nauczyciela nie jest wyłącznie wyposażanie uczniów w wiedzę teoretyczną lub nauczanie umiejętności lecz „uczenie uczniów uczenia się, samodzielnego wytwarzania i stosowania wiedzy” (skrypt PUW), wychowanie i wspieranie ich rozwoju, zapewnienie „pełnego rozwoju indywidualności ucznia”, wprowadzenie go w świat wartości, w tym opartych na pracy” (idem), przygotowanie do życia w społeczeństwie, dostarczenie wzorców postępowania.
Zawód ten, na którym ciąży tak wielka odpowiedzialność kształtowania przyszłych pokoleń nie może być więc sprawą czysto techniczną i wykonywany przez osoby przypadkowe. „Źle wybudowany dom można rozebrać i zbudować od nowa, ale źle wychowanego człowieka nie można wychować drugi raz” (Jan Władysław Dawid).
Jakimi zatem cechami powinien charakteryzować się nauczyciel, jakimi wartościami powinien kierować się w życiu prywatnym i zawodowym by móc powiedzieć nim, że jest „idealny”?
Wymagania mu stawiane są ogromne i zróżnicowane w zależności na jakim etapie edukacji pracuje. Nie ma na ten temat zgodności nawet wśród autorów teoretycznych dociekań zajmujących się próbą zdefiniowania idealnego nauczyciela. Jak pisze W. Okoń : „ W określeniu osobowości nauczyciela jedni autorzy są pełni optymizmu, innych cechuje umiarkowanie bądź nawet zwątpienie czy pesymizm. Jedni chcieliby mieć nauczycieli-siłaczy, nauczycieli-artystów, inni zadawalają się tym, co jest wyrazem dobrego „rzemiosła” nauczycielskiego” (W. Okoń, Warszawa, 1998).
W początkowych okresach rozważań dotyczących ideału nauczyciela pojawiają się nie jego cechy osobowości lecz pojęcie „duszy nauczyciela”, która powinna wg Jana W. Dawida charakteryzować się „ miłością dusz ludzkich”, „potrzebą doskonalenia”, „poczuciem odpowiedzialności i obowiązku”, „posiadać wewnętrzną prawdziwość i moralną odwagę” (za: W. Okoń, Warszawa, 1959).
Następnym pojęciem dotyczącym rozważań nad „ idealnym nauczycielem” jest „talent”.
Zwolennikiem tej koncepcji był Z. Mysłakowski, profesor pedagogiki na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 20, Wyższej Szkoły Zawodowej w Krakowie w latach 50, który większość życia poświęcił współistnieniu, współżyciu i współdziałaniu ludzi ze sobą.
Uważał, że nauczyciel powinien posiadać właśnie „talent pedagogiczny” rozumiany jako „wrodzoną dyspozycję psychofizyczną, dzięki której osobnik, pewne szczególne typy działalności lub produkcji uprawiać może w sposób bardziej wydajny niż w przypadku zajmowania się czymś innym (za: W.Okoń, 1959).
Z. Mysłakowski za niezwykle istotną cechę uważał kontaktowość. Nauczyciel działa bowiem w pewnej zbiorowości, w zespole, z którym, by osiągnąć zamierzony cel, musi mieć zdolność dobrego kontaktowania się. Wyraża się to w gestach, mimice, intonacji, treści wypowiedzi, szeroko rozumianym szacunku do odbiorcy. To czy nauczyciel nawiąże kontakt czy nie (innymi słowy: czy ma talent pedagogiczny czy nie) wpływa na sprzyjającą atmosferę wśród uczniów, a to z kolei sprzyja większej podatności dzieci i młodzieży na oddziaływania wychowawcze.
Prof. Mysłakowski wymienił również inne składniki talentu pedagogicznego:
-instynkt rodzicielski (upodobanie do rozwijającego się wokół życia)
-pobudliwość uczuć (współodczuwanie, współprzeżywanie)
-ekstrawersja (wychodzenie poza swoje własne interesy, kierowanie się dobrem innych)
Tak więc: kochający ludzi, a przede wszystkim dzieci, pomocny, odpowiedzialny, kontaktowy, uczuciowy, otwarty na innych i ich potrzeby, wrażliwy.
Jeśli już wiemy jakie cechy osobowości powinny charakteryzować dobrego nauczyciela to pora na namysł nad wartościami których powinien być przykładem.
Wartość oznacza to co cenne, to co jest celem ludzkich dążeń, odgrywa ważną rolę w życiu każdej jednostki, gdyż służy zaspokajaniu potrzeb biologicznych, psychicznych, społecznych, moralnych, religijnych.
Wśród wartości, które nauczyciel musi przekazać swym podopiecznym powinny znaleźć się:
-prawo do wolności: w warunkach szkolnych np. wolność do wyrażanie własnych sądów na dany temat
-podmiotowość człowieka: czyli nastawieni na dobro ucznia i poszanowanie jego praw, partnerstwo, pozwolenie na bycie sobą
-szacunek do siebie i innych: czyli uznanie, poważanie
-godność
-odpowiedzialność: nastawienie na dobro dziecka i bezwzględna chęć przyczynienia się do jego wielowymiarowego rozwoju
-demokracja: ośmielanie uczniów do wyrażania własnych opinii, zachęcanie do podejmowania decyzji, zaufanie
-umiłowanie ojczyzny: kształtowanie tożsamości dziecka
-uczciwość – potwierdzanie słów czynami, poszanowanie prawdy, przyznawanie się do winy
-tolerancja – akceptacja uczniów bez względu na zalety, wady, wygląd, religię, pochodzenie, statut społeczny
-rodzina
-edukacja
-praca: samorealizacja, sposób na rozwój społeczno-ekonomiczny i kontakt społeczny
Jak jednak tym młodym ludziom pokazać, ze wartości te są ważne, że są podstawą prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa, że muszą postępować wg nich i wymagać ich od innych?
Jest to możliwe tylko wtedy, gdy nauczyciel takie właśnie wartości sam prezentuje.
Dzieci i młodzież są doskonałymi obserwatorami, najlepszym sposobem wpojenia im więc wartości jest przykład, który daje nauczyciel. Jego postępowanie wobec uczniów, innych nauczycieli, wobec słabszych, wobec samych siebie jest doskonałą lekcją wartości. Musi być otwarty na problemy innych wyrażać chęć pomocy w rozwiązywaniu problemów wychowawczych, akceptować ucznia bez względu na wszystko.
Zasadą efektywności działań wychowawczych nauczyciela jest wg T. Pilcha (T.Pilch, Warszawa, 1996) chęć dzielenia się z innymi tym co posiada, powinien przekazać radość i nadzieję, ale też wątpliwości, akceptować porażki, nie oczekiwać wdzięczności od uczniów, wierzyć w sukces podopiecznych, być pomocny.
Co działoby się w sytuacji, w której nauczyciel będzie kierował się innymi zasadami w życiu prywatnym, a innymi w życiu zawodowym?
Wg autora uczeń, który dostrzeże takie zachowanie, dwoistość głoszonych zasad czy postępowania lub zauważa fałsz w postawie nauczyciela, to przestanie z nim współdziałać, przestanie go słuchać, podążać za jego wskazówkami, straci zwolenników. Na gruncie wychowawczym poniesie więc klęskę. Uczniowie mają naturalną odrazę do umoralniania. Bez zastanowienia natomiast przyjmują postawy proponowane przez nauczyciela, gdy zauważają, że postępuje on zgodnie z nimi.

BILBLIOGRAFIA:
T.Pilch – „Rozważania wokół etyki zawodu nauczyciela”, Warszawa 1996
Praca zbiorowa pod red. W.Okonia – „Osobowość nauczyciela”, Warszawa 1959
W. Okoń – „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej”, Warszawa 1998
Skrypt PUW: „Nauczyciel jako zawód. Profesjonalizacja zawodu nauczycielskiego”