Uczeń z dysfunkcją wzroku lub słuchu w szkole masowej

Właściwe zaspokajanie szeroko pojętych potrzeb ucznia niepełnosprawnego uczęszczającego do szkoły masowej, wymaga specjalistycznego wsparcia. Osoby pracujące z uczniami słabowidzącymi, czy słabosłyszącymi, powinny znać metody pracy z tymi osobami i tak planować zajęcia dla uczniów pełno- i niepełnosprawnych, by realizować takie same treści, a dostosowywać metody do możliwości tych uczniów. Bardzo ważne jest zidentyfikowanie trudności edukacyjnych uczniów, wynikających z ich dysfunkcji, poznanie uwarunkowań psychofizycznych funkcjonowania uczniów z dysfunkcją wzroku, czy słuchu.
Osoba słabowidząca to osoba z uszkodzonym wzrokiem, ale ze złożoną wadą wzroku. Pomimo znacznego uszkodzenia wzroku ludzie ci mają normalną strukturą poznania zmysłowego tzn. wzrokowo-słuchowo-dotykową. W szkole dzieci słabowidzące uczą się metodą wzrokową, ale dużo wolniej niż ich pełnosprawni rówieśnicy. Wśród osób słabowidzących wyróżnia się osoby z uszkodzeniem widzenia centralnego, czyli obniżoną ostrością wzroku. Uczniowie ci mają trudności w spostrzeganiu małych przedmiotów, szczegółów liter, cyfr i innych znaków graficznych oraz trudności w spostrzeganiu przedmiotów w pewnej odległości ponieważ odbierany obraz jest niewyraźny i zamazany. Kolejną grupę wśród osób słabo widzących stanowią osoby z uszkodzeniem widzenia obwodowego czyli z różnymi ubytkami pola widzenia. Dysfunkcja ta utrudnia spostrzeganie przestrzeni (uczniowie widzą tylko część przestrzeni, np. fragment większego przedmiotu). Kolejną grupę wśród słabosłyszących stanowią osoby z zaburzeniami widzenia stereoskopowego czyli obuocznego. Niekorzystnie wpływa to na spostrzeganie przedmiotów jako brył, spostrzeganie ich wielkości, kształtu, trudności w ocenie kierunków i odległości, trudności w skupieniu wzroku na oglądanym przedmiocie.
Najczęstszymi problemami w uczeniu się dzieci słabowidzących są trudności w czytaniu ponieważ niedokładnie i nieostro spostrzegają litery (zwłaszcza małe),czasami mylą litery i całe wyrazy podobne. Wpływa to niekorzystnie na tempo czytania i stopień zrozumienia czytanych treści. Pojawiają się również trudności w pisaniu. Najczęściej popełnianymi błędami są: przestawianie, mylenie, bądź opuszczanie liter, błędy ortograficzne. Zaburzona jest strona graficzna pisma. Litery są nierówne, nie zawsze utrzymane w liniaturze. Ponadto uczniowie z dysfunkcją wzroku mają trudności z rozplanowaniem i rozmieszczeniem tekstu czy rysunku na kartce, trudności w czytaniu map, długich wzorów matematycznych, kształtowaniu się pojęć geometrycznych. Obserwuje się niższą sprawność motoryczną (wolniejsze tempo oraz poprawność wykonywania ruchów), męczliwość wzroku, łzawienie, światłowstręt, trudności w pokonywaniu barier funkcjonalnych np. architektonicznych, trudności w orientacji w terenie.
W celu zaspokojenia potrzeb edukacyjnych uczniów słabowidzących należy zawsze pamiętać o tym, że sygnały niewerbalne są dla tych uczniów nieczytelne. Należy zatem słownie opisywać prezentacje wizualne, graficzne. Wszelkie zapisywane na tablicy informacje powinny być przedyktowane. W procesie edukacyjnym istotne jest uwzględnianie indywidualnych potrzeb, takich jak postawa przy pisaniu i czytaniu, odległość oczu od książki, podchodzenie do obserwowanego obiektu, przygotowywanie niektórych ćwiczeń, zadań, wykresów w formie powiększonej, dbanie o dobrą jakość kserokopii (odpowiedni kontrast barwny, powiększona czcionka), dostosowanie limitów czasowych do tempa pracy, uwzględnianie męczliwości, ukierunkowanie uwagi ucznia na małe części podczas obserwacji obiektów, urządzeń, respektowanie wskazań lekarskich, uwzględnianie ograniczeń np. dotyczących zajęć wychowania fizycznego oraz dbanie o właściwe relacje i postawy rówieśników w stosunku do ucznia niepełnosprawnego.
U osób z wadą słuchu, z punktu widzenia procesu dydaktycznego, istotne są informacje dotyczące poziomu funkcjonowania językowego (w zakresie języka mówionego, jak i pisanego).
Podział stopni uszkodzenia słuchu na lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki przedstawiam za propozycją Międzynarodowego Biura Audiofonologii.
Uczniowie z lekkim ubytkiem słuchu (21-40dB)nie słyszą cichej mowy i szeptu, nie słyszą mowy w hałaśliwym otoczeniu, mają problemy z różnicowaniem głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, trudności z rozumieniem tekstów wypowiadanych cicho lub szeptem, ze śledzeniem toku lekcji, sprawiają wrażenie, że mają trudności ze świadomą koncentracją uwagi, widoczne są problemy w analizie i syntezie słuchowej słów, popełniają błędy przy pisaniu tekstów ze słuchu, często mylą głoski dźwięczne i bezdźwięczne.
Przy umiarkowanym ubytku słuchu (41-70dB) nie słyszą wypowiedzi z dalszej odległości, nie korzystają z rozmów prowadzonych w gwarnym pomieszczeniu, nie nadążają za tokiem dłuższej rozmowy, nie korzysta ją z informacji, które nie są kierowane bezpośrednio do nich, nie słyszą intonacji wypowiedzi, nie rozumieją dużej części audycji radiowych i telewizyjnych, tekstów piosenek z nagrań, tekstów filmów zagranicznych z dubbingiem, niewiele korzystają z przedstawień teatralnych, mają zaburzoną artykulację głosek dźwięcznych szumiących, syczących, ciszących, znaczne problemy z analizą i syntezą słuchową, uboższe słownictwo, popełniają błędy gramatyczne w mowie, mają osłabioną pamięć słuchową, mniejszą wiedzę ogólną, nie nadążają za tokiem lekcji, z trudem korzystają z lekcji prowadzonej metodą pogadanki i dyskusji, mają trudności z rozumieniem pytań i poleceń, trudności z właściwą interpretacją wypowiedzi nacechowanych emocjonalnie, ze zrozumieniem dłuższych tekstów, z przyswajaniem abstrakcyjnych pojęć i nowych terminów, popełnia ją błędy w prawidłowym zapisie wyrazów (mylą głoski o podobnym brzmieniu), problemy z formułowaniem poprawnych gramatycznie wypowiedzi, popełniają liczne błędy językowe w wypowiedziach pisemnych, ustnie i pisemnie odpowiadają w sposób uproszczony, krótko, schematycznie, czasem nie na temat, mają trudności z przyswajaniem języka obcego.
Osoby ze znacznym ubytkiem słuchu (71 – 90 dB) charakteryzuje słaby rozwój mowy we wszystkich jej zakresach (leksykalnym, gramatycznym, artykulacyjnym), uczniowie ci nie zauważają, nie różnicują, a w związku z tym nie reagują adekwatnie na dźwięki z otoczenia, mowę odbierają głównie na drodze wzrokowo – słuchowej, nie korzystają z wypowiedzi innych uczniów w klasie, mają bardzo słabą pamięć słuchową, znacznie ograniczony zasób wiedzy ogólnej, powodujący istotne problemy w opanowaniu wiadomości ze wszystkich przedmiotów nauczania, znacznie ograniczony zasób słownictwa czynnego i biernego, trudności z prawidłowym formułowaniem wypowiedzi pisemnych, popełniają bardzo dużo błędów językowych, które sprawiają, że wypowiedzi stają się niekomunikatywne, rzadko i niechętnie wypowiadają się na lekcji, ich mowa jest niewyraźna, co powoduje, że jego odpowiedzi na zadane pytanie mogą być niezrozumiałe.
Przy głębokim ubytku słuchu (91 dB i więcej) słaby jest rozwój mowy we wszystkich jej zakresach (leksykalnym, gramatycznym, artykulacyjnym) oraz w zakresie jej rozumienia, głos jest często głuchy, bądź piskliwy, zdarza się wymowa nosowa, często zakłócony jest rytm mowy, melodia, akcent, intonacja, uczeń mówi bądź zbyt szybko, bądź nadmiernie przeciąga głoski, mowę odbiera głównie na drodze wzrokowej. Osoby te mają trudności z komunikowaniem się, często są nierozumiani przez otoczenie, z trudem nawiązują kontakty społeczne, mają bardzo ograniczoną wiedzę, ponieważ korzystają tylko z zapisu graficznego i odczytywania mowy z ust, widoczna jest tendencja do mechanicznego uczenia się na pamięć bez rozumienia treści, na pytania odpowiadają odtwarzając wyuczone fragmenty tekstu.
W celu przygotowania ucznia z wadą słuchu do prowadzenia zajęć metodami podającymi można poinformować ucznia wcześniej (przed planowaną lekcją), o czym będzie mowa na zajęciach, uczeń może otrzymać od nauczyciela plan wypowiedzi, w którym zawarte są najistotniejsze zagadnienia w takiej kolejności, w jakiej będą omawiane na lekcji, plan wypowiedzi może mieć również formę pytań. Uczeń może otrzymać od nauczyciela także słowniczek, w którym będą definicje najistotniejszych dla tematu terminów i pojęć, bądź notatkę - streszczenie wykładu na piśmie. Notatka może być z „lukami”, które uczeń po wysłuchaniu wykładu powinien uzupełnić.
Prowadzący zajęcia zawsze musi pamiętać, że uczeń z wadą słuchu potrzebuje dłuższego czasu na zastanowienie, więcej czasu na zaplanowanie, przygotowanie odpowiedzi, dobór odpowiednich wyrazów, sformułowanie zdań. Uczniowi z wadą słuchu bardzo trudno jest śledzić tok rozumowania całej klasy, część wypowiedzi kolegów może nie być w ogóle odbierana bądź odbierana fragmentarycznie ponieważ uczniowie stosują często skróty myślowe, które są niejasne dla ucznia z wadą słuchu. Dużym utrudnieniem podczas śledzenia toku lekcji jest to, że uczeń z dysfunkcją słuchu musi cały czas odwracać się do mówiących, co uniemożliwia mu notowanie i porządkowanie wiadomości.
Aby uczeń z wadą słuchu skorzystał z lekcji prowadzonej metodą pogadanki można wskazać uczniowi, jakie problemy będą poruszane, co należy powtórzyć, przypomnieć, przygotować plan lekcji, zgodny z jej projektowanym przebiegiem, a w czasie zajęć wskazywać uczniowi, które zagadnienie jest rozpatrywane, wcześniej zapoznać ucznia z pytaniami, które będą stawiane na lekcji. Gdy problem będzie rozwiązywał jakiś uczeń, prowadzący zajęcia musi wyraźnie wskazywać, kto ma udzielić odpowiedzi, aby uczeń z wadą słuchu wiedział, kto będzie mówił. Należy także powtarzać najważniejsze odpowiedzi uczniów, często zwracać się do ucznia z wadą słuchu w celu sprawdzenia jego rozumienia poruszanych zagadnień. Szczególną uwagę należy zwrócić na wynotowane przez ucznia informacje.
Aby uczeń z wadą słuchu skorzystał z lekcji prowadzonej metodami aktywizującymi również należy zapoznać ucznia z poruszanymi zagadnieniami, by miał on czas na przypomnienie wiadomości, skojarzenie. Ważne jest jasne określenie celu zajęć i ich przebiegu, wyznaczyć uczniowi odpowiednią rolę, wypisać, na co uczeń powinien zwrócić szczególną uwagę, przygotować z uczniem pomocne na zajęciach słowa, terminy, pojęcia, przygotować ucznia do korzystania z wypracowanych przez klasę plansz, wykresów, zaprojektować pytania, na które po lekcji uczeń powinien odpowiedzieć, wpływać na wyobraźnię ucznia przez obrazy, plansze, schematy, metaplany, gest, mimikę, ruch ciała, ponieważ utrwala to rozumienie, umożliwia poznanie wielozmysłowe.
Istotne jest poruszenie kwestii oceny prac pisemnych ucznia z wadą słuchu. Uczeń powinien wiedzieć wcześniej, że może spodziewać się sprawdzenia wiadomości, powinien dokładnie wiedzieć, jaki zakres materiału będzie wymagany na sprawdzianie. Należy pamiętać by nie dyktować pytań, nawet wówczas, gdy jest to kartkówka z ostatniego tematu. Wszystkie pytania powinny być zapisane,powinny być jasno sformułowane, nie powinno się stosować poleceń wieloczłonowych, takich, które wymagają od ucznia wielu czynności. Nieustannie podczas pracy nauczyciel powinien upewnić się, czy uczeń zrozumiał pytania. Czas przeznaczony na odpowiedź powinien być dostosowany do potrzeb ucznia. Oceniana powinna być zawartość merytoryczna pracy, przy ocenie nie należy brać pod uwagę błędów wynikających z niesłyszenia.
Niezwykle istotną sprawą w pracy z uczniami z różnymi dysfunkcjami jest wskazywanie nawet najdrobniejszych, pozytywnych stron pracy, należy wziąć pod uwagę rozwój indywidualnych kompetencji ucznia, a każdy uczeń powinien być oceniany zgodnie ze zindywidualizowanymi kryteriami. Oceniany powinien być przede wszystkim postęp, przyrost wiedzy i umiejętności.