Wyuczona bezradność młodzieży jako skutek trudności w uczeniu się

W języku codziennym bezradność rozumiana jest jako nieumiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych. To zjawisko można zauważyć zarówno w działaniach całego społeczeństwa jak i pojedynczych jednostek. Przyczyny jej powstawania w pierwszym przypadku związane są ze środowiskiem a w drugim z osobowością człowieka. U części społeczeństwa utrzymuje się przeświadczenie, że nie jest w stanie kształtować własnego losu, co okazuje się odczuwaną bezradnością i towarzyszącym jej nastrojem depresyjnym. Bezradność, która zawsze kojarzona była z cechą charakterystyczną dzieci i ludzi starszych od pewnego czasu stała się zjawiskiem powszechnym, które dotyka ludzi wbrew ich woli lub przejawia się jako stan, w który popada większa część ludzi. O bezradności można mówić w dwóch aspektach. Rozumiejąc ją jako zjawisko obiektywne lub nadając jej subiektywny charakter odczuć. Obiektywną bezradność jednostki stanowi niemożność realizowania własnych potrzeb poprzez własne zachowania. Subiektywna natomiast, nazywana również poczuciem bezradności, jest niedostrzeganiem związku między naszym zachowaniem, a przewidywanymi skutkami tego zachowania. Jeden i drugi aspekt stanowi obszar zainteresowań pedagogiki. Inne spojrzenie na zjawisko bezradności przedstawiają psychologowie. Ich zdaniem przeświadczenie o niezdolności do kontrolowania zdarzeń powoduje uczenie się przez jednostkę oczekiwań, które mają określone konsekwencje dla jej przyszłych zachowań. Poczucie kontroli jest tu rozumiane nie jako wolność dokonywania wyborów, ale jako postrzegana przez jednostkę zależność między jej działaniem a jego następstwami. Jednym z objawów postrzeganie przez jednostkę utraty kontroli są symptomy depresji.
Wyuczoną bezradność wykazują również uczniowie. Bezradność intelektualna uczniów w szkole pojawia się wtedy, gdy jego wysiłki nad opanowaniem treści jednego czy więcej przedmiotów okazują się daremne. Jest to szczególny przypadek wyuczonej bezradności, ponieważ poczucie niemożności osiągnięcia sukcesu jest skutkiem wcześniejszych niepowodzeń spowodowanych treścią i formą kształcenia. Doświadczają jej uczniowie, którzy początkowo wierzyli w siebie i swoje możliwości, ale nie podołali zadaniom, jakie im postawiono lub, jakie sami sobie postawili. W związku z tym nabrali przekonania, że żaden wysiłek podjęty w tym zakresie im się nie opłaci. Są na drodze do depresji, co wiąże się z trwałym obniżeniem zdolności do działania. Przekonanie, że podejmowane działania nie są efektywne powoduje, że uczeń zaprzestaje dalszych prób. Klasyczny model wyuczonej bezradności przyjmuje, że przebywanie jednostki w sytuacji niekontrolowanej powoduje, że uczy się ona braku związku między działaniem a pożądanymi wynikami. Przebywanie człowieka w sytuacji niekontrolowanej nazywane jest treningiem bezradności. To oczekiwanie braku wpływu powoduje pojawienie się wyuczonej bezradności związanej z deficytami poznawczymi, motywacyjnymi i emocjonalnymi. Pierwsze z nich polegają na oczekiwaniu nieefektywności działań w nowych sytuacjach zadaniowych, co prowadzi do trudności w rozpoznawaniu związku między zachowaniem a trafnym rozwiązaniem. Drugie z kolei przejawia się w utracie motywacji do podejmowania działań oraz spowolnieniem wszystkich wykonywanych aktywności. Deficyty emocjonalne związane są natomiast z poczuciem zagrożenia, lęku, bezsilności i braku nadziei. Rosnący stopień trudności treści nauczania oraz coraz większe wymagania stawiane uczniom wymagają od nich coraz większego nakładu pracy. Prowadzi to do wyodrębnienia się uczniów, którzy nie mogą sprostać wymaganiom stawianym im przez szkołę. Ich nauka nie przynosi pożądanych efektów, co wzbudza w nich frustrację. Brak osiągnięć szkolnych i ciągłe trudności w nauce powodują w nich przykre przeżycia i powodują rezygnację z walki o jakiekolwiek sukcesy szkolne. Poczucie bezradności będące efektem wcześniejszych niepowodzeń, w sytuacji szkolnej może wykształcić się nawet u uczniów o wysokiej aktywności poznawczej, silnie zmotywowanych do nauki. Czytelnym wyznacznikiem spełniania przez ucznia oczekiwań stawianych przez nauczycieli i rodziców są oceny. Dostarczają one silnych wzmocnień pozytywnych bądź negatywnych. Przyjmując oceny za kryterium niepowodzeń szkolnych można wyróżnić niepowodzenia obiektywne i subiektywne. Z niepowodzeniami obiektywnymi mamy do czynienia wtedy, gdy uczeń otrzymuje oceny niedostateczne a tym samym nie spełnia stawianych mu oczekiwań. Taka sytuacja może być przyczyną bezradności, jeżeli uczeń przykłada duży wysiłek intelektualny, aby tym wymaganiom podołać. Subiektywne niepowodzenia charakteryzują się tym, że uczeń nie uzyskuje w swoim odczuciu ocen zgodnych z jego aspiracjami. Niepowodzeniem dla takich uczniów może być uzyskanie oceny dobrej zamiast bardzo dobrej jak również nie uzyskanie od nauczyciela pochwały. Doświadczane przez ucznia nieustane niepowodzenia szkolne powodują, że w pewnym momencie chce on poznać ich przyczynę. W ustaleniu tych przyczyn niejednokrotnie mają swój udział informacje przekazywane przez nauczycieli. Jeżeli uczeń ponoszący porażki tłumaczy je przyczynami zewnętrznymi takimi jak: umiejętności nauczyciela, szczęście, to nie wpływają one na jego samoocenę. Zupełnie inaczej jest, gdy dziecko obwinia siebie za niepowodzenia. Prowadzi to do apatii i spadku samooceny. Ważne jest również czy uczeń postrzega te przyczyny jako stałe, czy zmienne w czasie. Upatrywanie przyczyn porażek szkolnych w braku zdolności niesie za sobą poważne konsekwencje. Będzie to powodowało oczekiwanie na kolejne niepowodzenia i będzie następstwem długotrwałego utrzymywania się bezradności. Oceniany przez ucznia zasięg przyczyn odnoszonych porażek ma również wpływ na funkcjonowanie ucznia w szkole. Jeżeli uzna on, że brak mu zdolności do nauki jakiegoś przedmiotu to zaburzenia poznawcze i motywacyjne będą dotyczyły tylko tej dziedziny. Jeżeli natomiast uczeń uzna, że przyczyny niepowodzeń mają charakter ogólny wówczas oczekiwanie porażki pojawi się w różnych przedmiotach szkolnych. Bezradność uczniów jest głównie bezradnością wyuczoną, która należy ograniczać m.in. poprzez oddziaływania edukacyjne i terapeutyczne .

BIBLIOGRAFIA

1. G.Sędek, M.Kofta,Psychologia aktywności: zaangażowanie, sprawstwo, bezradność, Poznań 1993 NAKOM
2. B. Ciżkowicz, Wyuczona bezradność młodzieży, Bydgoszcz 2009 UKW
3. B. Niemierko (red), Diagnostyka edukacyjna, Warszawa 2009 PWN
4. A.Rozłucka, Wybrane aspekty rzeczywistości szkolnej a kierunki przemian w obecnym systemie oświaty, [w:] A.Karpińska (red), Wyznaczniki powodzeń edukacyjnych, Olecko 1994, MWN