Sposoby wykorzystania frazeologii w rozwijaniu sprawności językowych i artykulacyjnych

Nauczanie języka polskiego to zespół różnorodnych ćwiczeń wzajemnie się przeplatających i uzupełniających. Dziecko przychodzi do szkoły z pewnym zasobem słownictwa i tak się nim posługuje, że nie ma problemów z porozumiewaniem się z otoczeniem. Jednakże, aby czynny słownik ucznia stale się powiększał, to nauczyciel omawiając po raz pierwszy pojawiające się treści musi je tłumaczyć oraz wprowadzać nowe słownictwo, które te treści nazywa. Wprowadzenie nowych wyrazów to równocześnie wprowadzenie nowych związków frazeologicznych. Dlatego też poprzez objaśnianie uczniom, że patriotyzm to miłość do ojczyzny, a mężczyzna o szerokich ramionach to mężczyzna barczysty, bogacimy ilościowo słownictwo ucznia. Poza tym uczeń poznaje również zakres użycia danych słów i możliwości łączenia ich z innymi wyrazami. Tak więc dziecko opanowuje dzięki ćwiczeniom frazeologicznym język, przyswaja sobie odpowiednie słownictwo, ucząc się stosować je we właściwych wyrażeniach i zwrotach, budując poprawnie zdania. Jednakże nie tylko te aspekty przeprowadzania ćwiczeń frazeologicznych na lekcjach są, moim zdaniem, istotne. Niemniej ważna jest dbałość o należyte wymawianie, właściwe akcentowanie, tempo mówienia czy też nasilenie głosu, czyli o poprawną artykulację. W dalszej części mojej pracy chciałabym wykazać, iż poza tym, że ćwiczenia frazeologiczne kształtują umiejętności językowe, to służą również pomocą w wypracowaniu poprawnej artykulacji niektórych głosek, które często sprawiają trudności dzieciom.
1 Sprawność artykulacyjna
Przez artykulację rozumie się w fonetyce proces kształtowanie dźwięków mowy ludzkiej, odbywający się w części aparatu mowy obejmującą jamy ponadkrtaniowe, tzw. nasadę. Artykulacja jest jednym z zasadniczych aspektów procesu wytwarzania głosek, na który składają się ponadto inicjacja, czyli mechanizm wytwarzenia prądu powietrza i fonacja, czyli sposób zachowania się wiązadeł głosowych .
Rozwój sprawności artykulacyjnej dziecka w wieku szkolnym przebiega przede wszystkim w płaszczyźnie automatyzacji zdobytych umiejętności, opanowania wyrazów trudnych oraz lepszego operowania środkami ekspresji ( akcent, intonacja, wysokość tonu, naśladowanie wymowy innych osób).
Umiejętność rozróżniania słuchem dźwięków mowy wymaga uprzedniego utrwalenia się w odpowiednim ośrodku mózgu śladów usłyszanych dźwięków mowy.
Rozwój sprawności artykulacyjnej w tym okresie w dużym stopniu zależy od wyrobienia językowego środowiska, w jakim przebywa dziecko. Niektóre środowiska nie dostarczają dziecku właściwych wzorców do naśladowania. Są takie środowiska, w których sprawom języka nie poświęca się żadnej uwagi. Traktuje się język jako coś naturalnego, nad czym należy przechodzić do porządku dziennego. Dziecko wzrastające w takim środowisku ma zaledwie możliwość uczenia się poprzez naśladowanie mniej lub bardziej udolne. Często błędy wymowy są odstępstwem na rzecz dialektu lub języka obcego. Źródła błędów należy więc szukać w środowisku osoby je popełniającej.
Spotykane w tym wieku zaburzenia w wymowie głosek są najczęściej nie wyleczonymi wadami wymowy lub błędami uwarunkowanymi środowiskowo( np. wynikającymi z wymowy gwarowej rodziców).
W polskiej literaturze wady wymowy, czyli wszelkie zaburzenia artykulacyjne przyporządkowane są do terminu dyslalia. Do dyslalii zalicza się:
a) stygmatyzm, czyli nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych; (ś, ź, ć, dż, s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż)
b) rotacyzm, czyli nieprawidłową realizację głoski „r”,
c) kappacyzm, czyli nieprawidłową realizację głoski „k”,
d) gammacyzm, czyli nieprawidłową realizację głoski „g”,
e) lamdacyzm, czyli nieprawidłową realizację głoski „l”,
f) betacyzm, czyli nieprawidłową realizację głoski „b”,
g) mowę bezdźwięczną, czyli wymawianie głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięczne odpowiedniki,
h) rynolalia ( nosowanie ),
i) palatolalia.
Uzyskany przez dziecko stopień rozwoju mowy stanowi jedno z ważniejszych kryteriów dojrzałości szkolnej. Od tego, jak dziecko mówi, zależą w znacznej mierze jego postępy w nauce oraz pozycja społeczna w grupie klasowej, a więc – łącznie – to, co nazywamy powodzeniem szkolnym. Dziecko wstępując do szkoły, powinno mieć mowę w pełni uformowaną pod względem fonicznym, dysponować dużym zasobem słownikowym i poprawnie budować zdania z punktu widzenia logiki, gramatyki i składni. Uczeń powinien mówić poprawnie, z sensem, z właściwą intonacją.
Dzieci rozpoczynające obowiązek szkolny wykazują pewną rozpiętość w zakresie dojrzałości mowy. Okres rozwoju mowy może przeciągnąć się u niektórych jednostek, zwłaszcza u tych, które w ogóle rozwijają się wolniej niż inne. Rozwój mowy dziecka, które zaczęło mówić dopiero w 2-3 roku życia, nie będzie ukończony w 6-7 roku. Będzie on opóźniony w stosunku do standardów, choć zgodny z indywidualnym tempem rozwoju. Dziecko takie musi więcej czasu i wysiłku poświęcić nauce szkolnej i domowej, nadrobić zaległości w tych wszystkich czynnościach, które warunkują i kształtują rozwój mowy.
Naturalnie dzieci z wadami wymowy należy skierować jak najwcześniej do logopedy, który najlepiej rozpozna określone zaburzenie artykulacyjne i opracuje zestaw ćwiczeń dla danego dziecka, nie znaczy to jednak, że nauczyciel nie może mieć wkładu w usprawnianie artykulacji ucznia. W dalszej części mojej pracy postaram się wskazać ćwiczenia frazeologiczne, które nie tylko wzbogacają i rozwijają umiejętności językowe ucznia, ale służą też usprawnianiu sposobu artykułowania niektórych głosek, które sprawiają dzieciom problem. Zaznaczam jednak, że ćwiczenia te nie wpłyną samoistnie na redukcję wady wymowy dziecka, jednakże mogą wspomóc końcowy etap terapii logopedycznej.

2. Przykłady ćwiczeń frazeologicznych
W tej części mojej pracy pragnę zaprezentować kilka ćwiczeń z wykorzystaniem związków frazeologicznych. Pierwszą grupę stanowią typowe ćwiczenia frazeologiczne, często wykorzystywane przez polonistów na lekcji, druga grupa to ćwiczenia, które poza tym, że wzbogacą bierny i czynny słownik ucznia, będą również sposobem na doskonalenie artykulacji dziecka.
* * *.
Uczeń, poprzez wymienione poniżej ćwiczenia powinien zdobyć umiejętność swobodnego posługiwania się językiem ojczystym, wykazać się umiejętnością rozumienia tekstów, posługiwać się różnymi formami wypowiedzi pisemnej, w tym także rozpoznawania części mowy i prawidłowego stosowania związków frazeologicznych.
1. Wprowadzanie nowego wyrazu winno następować w powiązaniu odpowiedniej nazwy z poznanym przedmiotem, czynnością lub zjawiskiem, czyli polega na nazywaniu przedmiotów, ruchów, kształtów, barw, wielkości i stosunków przestrzennych, np.
jesienne dni – mgliste, deszczowe, słotne, dżdżyste, zimne, brzydkie;
wiosenne poranki – słoneczne, radosne, świeże, mroźne, rześkie;
podczas wycieczki jest – słonecznie, pięknie, radośnie.
Wprowadzanie nowego wyrazu dokonujemy podczas wycieczki, w trakcie obserwacji prowadzonych wspólnie, na podstawie przyniesionych zdjęć, modeli, makiet, a także na podstawie ilustracji, jesiennych zbiorów, obserwacji przyrodniczych, słowem w każdej nadarzającej się do tego sytuacji. Ćwiczenie to można przeprowadzać również na podstawie tekstów z podręcznika, czy tekstów literackich, podczas oglądania filmu, a także omawiania historyjek obrazkowych. Dziecko w trakcie ćwiczeń wprowadza nowy wyraz czy związek frazeologiczny do swego słownika poprzez wielokrotne jego użycie w różnych kontekstach.
2. Wyjaśnianie niezrozumiałych wyrazów i zwrotów użytych w tekstach i zastępowanie ich innymi realizujemy w trakcie czytania tekstu, bądź po jego odczytaniu. Możemy także dokonać czynności dobierania podanych określeń, wypisanych uprzednio na tablicy , np.:
unikać jak ognia, stanąć jak wryty, ani mi się śni, (bardzo czegoś unikać, zatrzymać się nagle, nie mam zamiaru), a następnie zastosować je w zdaniach, np.:
Unikam jak ognia kąpieli w rzece. Bardzo unikam kąpieli w rzece.
Czy pójdziesz dziś do kina? Ani mi się śni.
Czy pójdziesz dziś do kina? Nie mam zamiaru
Stanęłam jak wryta przed pędzącym samochodem. Zatrzymałam się nagle przed pędzącym samochodem.
Jednym ze sposobów sprawdzenia rozumienia znaczenia wyrazu czy związku frazeologicznego może być zadanie pytania:
Co znaczy: „Wybiera się jak sójka za morze.”?
Inną formą tego ćwiczenia jest czytanie tekstu zawierającego określone związki frazeologiczne i wyrażanie jego treści inaczej albo słowami związku frazeologicznego, albo własnym rozumieniem jego sensu.
3. Precyzowanie znaczeń słów, znajdowanie najwłaściwszego wyrazu dla prezentowanych treści. Ten rodzaj ćwiczenia polega na gromadzeniu wyrazów bliskoznacznych dotyczących różnorodnej tematyki.
Np. z okazji uroczystości gromadzimy synonimy do wyrazów:
dekorować - zdobić, upiększać, stroić,
pali się- jarzy, dogasa, płonie, świeci,
niebieski- lazurowy, błękitny, szafirowy.
Przykład 1. Poznawanie słownictwa związanego z tematem ,,deszcz”
rodzaje deszczu:
ulewa, kapuśniaczek, mżawka, pompa, burza, nawałnica;
cechy deszczu:
drobny, przelotny, kroplisty, raptowny, gęsty, gwałtowny, rzęsisty, ulewny;
zapowiedź deszczu:
zbiera się na deszcz, idzie deszcz, nadchodzi deszcz, zanosi się na deszcz, deszcz wisi w powietrzu;
objawy deszczu:
mży, rosi, kropi, pada, zacina, dzwoni o szyby, siąpi, leje;
Związki frazeologiczne związane z wyrazem deszcz:
dzień - słotny, deszczowy, dżdżysty;
• moknąć na deszczu;
• plusk, szum deszczu;
• spaść z deszczem (ukazać się nagle);
• chodzić po deszczu;
• przemoknąć do suchej nitki;
• wpaść z deszczu pod rynnę ( w większą biedę, kłopot);
• czekać, moknąć jak kania na deszczu;
• rosnąć jak grzyby po deszczu.
Przykład 2. Prezentowanie cech jesiennych liści
kształty
• jajowate, owalne, sercowate, palczaste, zębate, pierzaste, iglaste, lancetowate;
barwy liści
• zielone, żółte, brązowe, rdzawe, rude, złote, czerwone;
związki frazeologiczne
• spadają bezszelestnie, lecą z drzew, wirują w powietrzu, mienią się różnymi barwami;
porównania
• błądzić jak liść porwany przez wiatr, trząść się jak liść osiki;
przenośnie
• na szybach okien szklą się (jarzą) liście mrozu;
wyrazy pokrewne
• liść, liściasty, liściowy, listeczek.

Przykład 3. Zapoznanie ze słownictwem wyrażającym ruch, żywość, tempo, dynamikę:
wyrazy bliskoznaczne wyrażające ruch, dynamikę:
biec, biegać, cwałować, drałować, gnać, gonić, latać, mknąć, pomknąć, pędzić, puścić się;
sposoby wzmacniania dynamiki ruchu:
na oślep, galopem, pospiesznie, ile sił, co tchu, z wywieszonym językiem, jak szalony, jak strzała, na skrzydłach, ile sił w nogach, na łeb na szyję,
w pogoń, w cwał;
wyrażenia o znaczeniu przeciwnym:
pędzić – wlec się;
biec – iść powoli;
mknąć jak strzała – wlec się jak żółw.

Kształceniu sprawności operowania wyrazem (słowem) służą także ćwiczenia polegające na gromadzeniu wyrazów pokrewnych, pochodnych. Wiążą się one z nauką ortografii i gramatyki. Przy wprowadzaniu nazw czynności związanych np. z porządkowaniem, wyjaśniamy synonimy tego wyrazu – porządkować, sprzątać, czyścić, układać. Zapoznajemy także z grupą wyrazów pokrewnych do czasowników:
porządkować - porządek, porządny;
kurz- zakurzony, kurzyć, odkurzać.
Po pewnym czasie rozszerzamy słownictwo dotyczące tej tematyki o związki wyrazowe związane z wyrazem kurz – ścierać, zmiatać, zetrzeć. Wyrazy te oraz całe grupy wyrazów pokrewnych włączamy do ćwiczeń ortograficznych utrwalając prawidłową ich pisownię.
Słownictwo ucznia uściślamy także poprzez zestawienie cech kontrastowych, dobierając wyrazy o znaczeniu przeciwnym przy porównywaniu cech osób lub przedmiotów. Ćwiczenia w tym zakresie przeprowadzamy porównując treść obrazków, cechy i czynności osób, stany - (ciemno-widno), a także na podstawie przeprowadzanych obserwacji przyrodniczych zestawiając wyrazy porównujące, np. jesień słotną i złotą. Wprowadzone w ten sposób związki frazeologiczne, a także później części mowy służące porównywaniu przedmiotów i czynności, wzbogacają słownictwo dziecka w sposób naturalny.

4. Świadome stosowanie trafnych określeń i związków frazeologicznych
wprowadzamy przestrzegając zasady, by każdy nowo wprowadzony wyraz był podany w związku frazeologicznym. Tworzymy także związki z użyciem wprowadzonego wyrazu w zdaniach, zwracając uwagę na odpowiednie łączenie rzeczownika z czasownikiem, rzeczowników z przymiotnikiem itp.
Niebo – niebieskie, błękitne, szafirowe, granatowe, zachmurzone, czyste.
Łąka – zielona, barwna, ukwiecona.
Jaki? Jaka? Jakie?
cichy wieczór lekuchna chmurka jasne słonko
ciemny bór mała rzeczka srebrzyste dymy.
Wprowadzamy porównania, np.: jasny jak len, ciemny jak noc. Uczymy tworzenia epitetów, np.: ciemna noc, błękitna fala, jasna noc. Możemy je także wyszukiwać w tekście. W celu urozmaicenia ćwiczeń możemy także stosować teksty z lukami z poleceniem uzupełniania ich, np. przyimkami.
Inną formą wprowadzania określeń i związków frazeologicznych jest tworzenie i przekształcanie tych związków w zdaniach poprzez:
a) Wzbogacanie ich nowymi wyrazami (dodawanie wyrazu pasującego do pytania);
b) Wymianę wyrazów w utworzonych związkach na inne, dokładniejsze, barwniejsze, komiczne;
c) Dobieranie odpowiednich związków do formy wypowiedzi lub tematu.
W redagowaniu zdań, wspólnym i samodzielnym, stwarzać należy możliwość wyrażania treści za pomocą porównań i przenośni. W tym celu można wykorzystywać przysłowia: ,,Na Nowy Rok przybywa dnia na barani skok”. ,,Paluszek i główka to szkolna wymówka”. ,,Kto się na gorącym sparzy, ten na zimne dmucha”.
Dzieci mogą tworzyć przenośnie lub wyszukiwać je w tekście,np.:
Noc opowiada zimowe baśnie.
Wicher uniósł tumany śniegu.
Wiatr wyciskał łzy z oczu.
Pan Chopin uśmiecha się w mazurkach.
Uczniowie mogą tworzyć i przekształcać związki wyrazowe dotyczące życia codziennego, np.: pracować ręka w rękę, pracować ponad siły, bez pracy nie ma kołaczy.
Można także wprowadzać ćwiczenia ukazujące rozpoczynanie i kończenie różnych form wypowiedzi, np.: Pewnego razu spotkała mnie niezwykła przygoda. Zdarzyło się to podczas wakacji. Nigdy nie zapomnę tego przeżycia. Było to niezapomniane przeżycie.
5. Układanie słowników tematycznych polega na grupowaniu wyrazów i związków wyrazowych wokół określonego tematu. Realizować ten rodzaj ćwiczenia możemy w następujących sytuacjach:
1. Przy redagowaniu opowiadania, np.:
o drodze do szkoły -wprowadzamy wyrazy:
droga, ulica, ścieżka, autostrada, szosa...
prowadzi, wije się, przebiega, przechodzi, wiedzie...
o zabawach zimowych - wprowadzamy wyrazy:
śnieg, -leży , sypie, wali, lśni, migoce, błyszczy,
jeździmy, lepimy, zjeżdżamy, układamy, toczymy,
o pracy na działce itp.
2. Przy wprowadzaniu nazw środków lokomocji, wprowadzamy jednocześnie nazwy ukazujące sposób ich poruszania się np.
samochód – pędzi, jedzie, sunie się, zwalnia;
koń – cwałuje, kłusuje, galopuje, puszcza się w cwał, pędzi cwałem, kłusem, galopem, podróżuje koniem, harcuje na koniu.
3. Przy zdawaniu sprawozdania, np. z przedświątecznych przygotowań w domu:
nazwy czynności - sprzątamy, czyścimy, porządkujemy, układamy, zawieszamy, dekorujemy, stroimy, ubieramy;
nazwy ozdób choinkowych – bombki, łańcuchy, gwiazdy, lampki, gwiazda, świecidełka, kokardy, słodycze, aniołki;
cechy przedmiotów (jakie?) – kolorowe, błyszczące, mieniące się, różnokolorowe.
4. Przy układaniu dialogu.
5. W trakcie gromadzenia wyrazów opisujących wygląd, np.: bociana, jaskółki, czy określonych przedmiotów.
6. Przy opracowywaniu lektur, np.:
książka nosi tytuł... , autorem książki jest... , napisał ją... , jej treścią są... , opowiada ona o... , autor opowiada w niej o... .
* * *
Ćwiczenia i zabawy językowe z dziećmi można organizować w różnych sytuacjach. Pomysłów i materiału słownego dostarczy najbliższe otoczenie, wystarczy nazwać np.. otaczające nas przedmioty, by tworzyć zdrobnienia, zgrubienia, rymowanki. Dzieci w czasie zabaw w berka, w chowanego, gry w piłkę często powtarzają wyliczanki będące doskonałą zabawą słowem. Repertuar ich można wzbogacić sięgając do literatury pięknej lub zachęcając dzieci, by same je tworzyły. Różnorodnej działalności dzieci często towarzyszą słowne opowieści przypominające bajki, piosenki i wiersze. Doskonałą inspiracją zachęcającą do tego rodzaju twórczości jest literatura piękna. Poniższe ćwiczenia są doskonałe dla dzieci z każdej grupy wiekowej w szkole podstawowej.
1.Uczniowie zapoznają się z tekstem wiersza Marcina Brykczyńskiego pt. „ W domu”: Pewna myszka po kryjomu,
Założyła dom w mym domu,
Przy czym całkiem nie na żarty,
Prowadziła dom otwarty.
Chociaż miała dom na głowie,
Zaprosiła krewnych mrowie,
Powtarzając byle komu:
„Czuj się jak u siebie w domu”.
Nieraz, pragnąc trochę ciszy,
Chciałem dom wymówić myszy,
Ale ona, strasząc gości,
Trzęsła domem bez litości
I choć spokój jest mi drogi,
Postawiła dom na nogi.
Odtąd więc by było prościej,
Jestem w domu tylko gościem .

2. Uczniowie, wspólnie z nauczycielem omawiają i tłumaczą zaznaczone w tekście związki frazeologiczne.
3. Uczniowie samodzielnie układają zdania z wymienionymi związkami frazeologicznymi- w ten sposób utrwalają sobie konteksty użycia danych wyrażeń.
4. Na koniec dzieci przygotowują piękną recytację wiersza. Ponieważ w utworze mamy nagromadzenie wyrazów z głoskami z szeregu szumiącego, uczniowie ćwiczą przy okazji artykulację.