Jak nauczyć młodzież pisać rozprawkę? Cykl lekcji wprowadzających nową formę wypowiedzi

Temat 1:
Pierwsza rozprawa z rozprawką – podstawowe pojęcia; kompozycja rozprawki.
(zwykle 3 godz.)

Cel ogólny:
zapoznanie uczniów z nową formą wypowiedzi pisemnej

Cele szczegółowe:
Uczeń:
- wie, co to jest rozprawka;
- zna i rozumie podstawowe pojęcia związane z rozprawką: teza, hipoteza, argument, kontrargument;
- wie, jak powinna być skomponowana rozprawka;
- zna podstawowe schematy budowy rozprawki;
- potrafi wskazać poszczególne części kompozycyjne rozprawki w przykładowym (wzorcowym) tekście;
- wie, jak najczęściej formułowane są tematy rozprawek.

1. Dokładnie omawiam, czym jest rozprawka; podaję jej definicję; wyjaśniam sens rozprawki, np.:

Rozprawka – to dłuższa forma wypowiedzi pisemnej, w której piszący rozważa problem, zajmując określone stanowisko w tej sprawie; jest to uporządkowany zapis toku rozumowania.

2. Informuję, że rozprawka, tak jak każdy tekst pisany, musi mieć wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Podaję, co w której części powinno się znaleźć, np.:
Wstęp – wprowadzenie do tematu; ogólne refleksje budowane np. na podstawie słowa – klucza z tematu; refleksje muszą mieć charakter ogólny. Nie dajemy tu żadnych odpowiedzi. Wprowadzamy w temat – trzeba zaciekawić czytającego, zaintrygować go. Wstęp musi zakończyć się postawieniem tezy lub hipotezy (tu wyjaśniam, czym jest teza / hipoteza – jeśli klasa jest słabsza, mówię tylko o tezie i na niej się skupiam, a o hipotezie tylko informuję)

Teza – zdanie oznajmujące, w którym piszący wyraża swoje zdanie (zajmuje stanowisko) w sprawie zasugerowanej w temacie i poruszonej we wstępie. Wyraźnie akcentuję, że musi to być zdanie oznajmujące, najlepiej poprzedzone sformułowaniem podkreślającym, że jest to JEGO zdanie (np. moim zdaniem ...). W trakcie pisania autor będzie musiał udowodnić i potwierdzić swoje stanowisko.

Hipoteza – zdanie oznajmujące, zawierające jakąś wątpliwość, przypuszczenie. Piszący nie jest do końca pewien swojego stanowiska. W toku pracy musi je potwierdzić bądź obalić.

Rozwinięcie – najobszerniejsza część rozprawki; nie może być krótsza niż wstęp i zakończenie razem wzięte. Tu formułujemy argumenty i uzasadniamy je (1 argument + uzasadnienie = 1 akapit).

Argument – dowód potwierdzający tezę. Ma postać zdania oznajmującego. Jest już zawężeniem problemu, ale dopiero jego uzasadnienie przynosi konkretne przykłady. Argumentów powinno być co najmniej trzy i powinny być one ułożone od najważniejszego do najsłabszego (w odczuciu autora), choć można przyjąć odwrotny układ.

Uzasadnienie argumentu – skonkretyzowanie go, podanie konkretnych przykładów, np. z tekstu literackiego.

Kontrargument – sformułowanie obalające wcześniej podany argument.

Zakończenie – to podsumowanie; wyciągamy wnioski (co najczęściej sprowadza się do 1 zdania, w którym powtarzamy krótko jeszcze raz te informacje, które pojawiły się w argumentach i potwierdzamy tezę(ew. formułujemy ją bądź obalamy – w zależności od przyjętej koncepcji).

3. Zapisuję schemat budowy rozprawki:

Lub:

Oczywiście, schematów można podać więcej, wszystko zależy od możliwości klasy (chodzi mi o ewentualne uwzględnienie kontrargumentów – czasem uczniowie sami o to pytają).

Dokładnie wyjaśniam (i zaznaczam to na schematach strzałkami), że każdy argument musi odnosić się do tezy, a uzasadnienie - do argumentu. Zakończenie zaś musi wynikać z całego rozwinięcia i nawiązywać do tezy. Tylko w ten sposób uzyskamy spójną, logiczną całość.

Poza tym ja uczę tak: żeby mieć pewność co do tego, że argument został poprawnie sformułowany, należy przeczytać sobie tezę, dodać spójnik „bo” i dokończyć zdanie argumentem. Jeśli tak utworzone zdanie podrzędne jest logiczne to znak, że argument został poprawnie sformułowany (mam na myśli formę, oczywiście) Sprawdzony sposób!

4. Pracujemy na konkretnym przykładzie rozprawki ( w załączniku przesyłam dwie rozprawki, które sama pisałam na potrzeby lekcji)

Każdy uczeń ma skserowany tekst rozprawki. Zaznacza na nim: wstęp, tezę, poszczególne argumenty, zakończenie. Badamy, jak sformułowane zostały poszczególne elementy rozprawki (gł. teza i argumenty – konfrontujemy teorię z praktyką).

Te trzy lekcje (pod wspólnym najczęściej tematem – choć można z niego zrobić ze trzy...) są bardzo ważne! Nie ma co się spieszyć. Uczniowie powinni mieć wszystkie notatki podane do zeszytu, a tekst rozprawki wklejony (jeszcze się zresztą przyda). Z doświadczenia wiem, że na początku często do niego zaglądają.



Temat 2:

Styl rozprawki (zwykle 1 godz.)

Cel ogólny:
zaznajomienie uczniów ze stylem rozprawki.

Cele szczegółowe:
uzeń:
- wie, jakim stylem należy posługiwać się, pisząc rozprawkę;
- zna charakterystyczne słownictwo „rozprawkowe”: podkreślające subiektywizm wypowiedzi i porządkujące tok wywodu.

1. Podaję do zeszytu i dokładnie omawiam następujące informacje:
a) w rozprawce nie wolno używać stylu potocznego i stylu przemówień;
b) o ile styl potoczny nie stanowi dla uczniów większego problemu (przynajmniej teoretycznie), to ze stylem przemówień bywa różnie. Ja zwykle wyraźnie mówię, że nie wolno stosować: bezpośrednich zwrotów do czytelnika, dużej ilości pytań retorycznych, wykrzyknień – czyli tych wszystkich chwytów retorycznych, które podkreślają emocjonalność wypowiedzi i służą przekonaniu odbiorcy do racji piszącego;
c) styl rozprawki nie może być zagmatwany, nie można mieszać patetyzmu ze „zwykłością” – czyli musi być jednorodny, logiczny, jasny, podporządkowany logice wypowiedzi;
d) w rozprawce można i warto cytować, powołując się na odpowiednie fragmenty tekstu literackiego lub na wypowiedź znanej osoby.

2. Teraz gromadzimy słownictwo „rozprawkowe” – sprawdza się forma tabeli:

Co chcę zrobić? Przykładowe sformułowania
rozpocząć rozprawkę zacznę od; rozpocznę od; na wstępie; na początku
wprowadzić tezę jestem pewien, że; sądzę; uważam, że; moim zdaniem; jestem pewien, że; jestem przekonany; według mnie...
wprowadzić hipotezę wydaje mi się; prawdopodobnie; przypuszczam; nie jestem pewien, czy...
wprowadzić argument po pierwsze, po drugie; z kolei przejdę do; teraz zajmę się; następna sprawa to; przedstawię następny argument...
wprowadzić kontrargument z drugiej strony; patrząc na to z innej strony; można jednak spojrzeć na to inaczej...
podsumować rozważania podsumowując stwierdzam, że; dobitnie stwierdzam; kończąc chciałbym jeszcze raz podkreślić; na zakończenie powtórzę jeszcze raz...
wprowadzić cytat moją opinię najlepiej potwierdzą słowa; najlepiej ilustrują to słowa; powołam się na stwierdzenie...
podkreślić subiektywizm wypowiedzi moim zdaniem; w mojej opinii; według mnie; sądzę; uważam; jestem przekonany; jestem zdania...

Uczniowie chętnie podają swoje propozycje. Warto wciągnąć ich w tę pracę!


Temat 3:
Rozprawkowe ćwiczenia redakcyjne (zwykle 2 godz.)

Cel ogólny:
rozwianie i doskonalenie umiejętności językowych uczniów.

Cele szczegółowe:
Uczeń:
- potrafi zredagować wstęp i zakończenie rozprawki na podany temat;
- potrafi sformułować tezę/hipotezę do wskazanego tematu;
- potrafi sformułować argumenty do podanej tezy.

Na dwóch kolejnych lekcjach uczniowie wykonują ćwiczenia redakcyjne. Te, które ja wykorzystuję – w załączniku (na podst. WSiP-u).



Temat 4:
Redagujemy plan rozprawki. (2 godz.)
Cel ogólny:
Zapoznanie uczniów z zasadami tworzenia planu wypowiedzi pisemnej.

Cele szczegółowe:
Uczeń:
- wie, jak zredagować plan rozprawki;
- rozumie potrzebę tworzenia planu wypowiedzi pisemnej;
- potrafi uporządkować argumenty, np. od najmocniejszego do najsłabszego;
- doskonali logiczne myślenie.

Wspólnie redagujemy i omawiamy plan rozprawki na dowolny temat. Najczęściej wykorzystuję tematy wolne, np. Gdzie lepiej mieszkać – na wsi czy w mieście? Z reguły są to tematy, do których uczniowie na wcześniejszych lekcjach, w ramach ćwiczeń redakcyjnych, tworzyli wstęp i zakończenie.
Temat 5:
Samodzielnie redagujemy plan rozprawki (1 godz.)

Cel ogólny – jak wyżej

Cele szczegółowe:
Uczeń:
- potrafi samodzielnie zredagować plan rozprawki;
- rozumie sens tworzenia planu rozprawki, przed przystąpieniem do pisania.

Daję 3-4 tematy do wyboru i proszę o samodzielne zredagowanie planu rozprawki. Od razu sprawdzam na ocenę. (w załączeniu: schemat planu, do uzupełnienia przez uczniów)



Temat 6:
Samodzielnie redaguję swoją pierwszą rozprawkę (1 godz.)

Cel ogólny:
Doskonalenie umiejętności językowych uczniów.

Cel szczegółowy:
Uczeń:
- potrafi samodzielnie napisać rozprawkę.

Każdy uczeń pisze rozprawkę na ten temat, do którego tworzył plan na wcześniejszej lekcji. Może korzystać z zeszytu i wszystkich notatek.

99% uczniów robi to naprawdę dobrze! A każda kolejna rozprawka rzeczywiście jest rozprawką

Bibliografia:
1. Surdej B., Surdej A.: Ćwiczenia redakcyjne: język polski: gimnazjum 1-3. Warszawa,
WSiP, 2006
2. Pardo P. J.: Potrafię napisać!: ćwiczenia językowo – redakcyjne dla uczniów klas I-III gimnazjum. Sopot, SENEKA, 2006


Załącznik nr 1:

Przykład rozprawki

Na podstawie „Małego Księcia” uzasadnij, co to znaczy być dzieckiem. Odnieś się również do innych tekstów literackich.

Literatura daje (lub próbuje dać) odpowiedzi na różne pytania: i banalne,
i filozoficzne. Jedno z nich brzmi: co to znaczy być dzieckiem? W niniejszej pracy postaram się na nie odpowiedzieć, szukając przykładów właśnie w literaturze.
Wiele refleksji na ten temat przynosi „Mały Książę” A.de Saint-Exupery'ego.
W kontekście tego utworu być dzieckiem, to znaczy być radosnym i ciekawym świata oraz patrzeć na ludzi sercem, zgodnie z sekretem Lisa: „Patrzeć należy sercem. Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu”.
Przede wszystkim – Mały Książę to bohater, który skupia w sobie wszystkie cechy dziecka. Jest dociekliwy, bo zadaje pytania tak długo, aż uzyska na nie zadowalającą odpowiedź. Ciekawość świata powoduje, że wędruje po przedziwnych planetach, chcąc poznać i zrozumieć innych mieszkańców wszechświata. Od mądrego Lisa dowiaduje się, że „patrzeć należy sercem”. Dlatego wraca do swej ukochanej róży, bo zrozumiał, że troska, odpowiedzialność i czas poświęcony bliskim są ważniejsze od tego, co materialne. Dzieci bowiem nie znają wartości pieniądza, nie wiedzą, jakie jest jego znaczenie. Dzięki temu zwracają uwagę na inne wartości, takie jak przyjaźń czy miłość.
Po drugie – bycie dzieckiem kojarzy się z radością i beztroską. Taki obraz dziecka przynoszą słynne „Treny” J. Kochanowskiego. Niespełna 3-letnia Urszulka przedstawiona została tu jako wesołe, rozśpiewane dziecko, które swą obecnością rozświetlało życie rodziców. Wszędzie było jej pełno („wszystkieś w domu kąciki zawżdy pobiegała”), a swym szczebiotem sprawiała, że dom wypełniony był śmiechem („tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała”).
Wreszcie – bycie dzieckiem to badanie świata, eksperymentowanie,
a przez to – rozwijanie się. Pulpecja – 5-letnia bohaterka „Kwiatu kalafiora” eksperymentuje po dziecięcemu: sprawdza, jak zachowują się w wodzie różne przedmioty. Relację zdaje przebywającej w szpitalu mamie. W ten sposób poznaje świat, bada go, ale też poszerza swą wiedzę. Tekst M. Musierowicz jest też dowodem na sielskość dzieciństwa, na to, że ten czas w życiu człowieka rządzi się swoimi prawami: prawem do spontaniczności (niekontrolowane kąpiele Nutrii), szczerości (kaprysy Idy), naiwności (wiara Gabrysi w drzemiące w każdym człowieku dobro) czy nawet prawem do buntu (zachowanie Gabrysi – np. gdy dumnie idzie przez miasto w męskim kapeluszu).
Ostatecznym argumentem, potwierdzającym tezę tej pracy, niech będzie stwierdzenie, że być dzieckiem to także umieć korzystać z każdego dnia i cieszyć się każdą chwilą. Dowodem jest tytułowy bohater „Oskara i pani Róży”. Wolontariuszka nauczyła go, że szczerość jest podstawą każdej relacji międzyludzkiej. To ciocia Róża sprawiła, że Oskar swoje ostatnie dni przeżył ciekawie, dowiedział się, na czym polega pełnia życia, zrozumiał sens cierpienia. Książka Schmidta pokazuje, że dzieci też cierpią, ale właśnie wtedy najbardziej potrzebują, by wydobyć z nich uśmiech i spontaniczność – wbrew wszystkiemu.
Podsumowując,stwierdzam dobitnie, że być dzieckiem to kierować się
w życiu sercem; to być radosnym i uśmiechać się na przekór wszelkim przeciwnościom; to być dociekliwy i ciekawym świata. Sądzę, że są to cechy, które można w sobie pielęgnować całe życie. Pielęgnować w sobie dziecko.

Załącznik nr 2

Przykład rozprawki na temat: Na podstawie historii miłości wybranej pary literackich kochanków uzasadnij słuszność poglądu, że miłość mobilizuje siły człowieka i pobudza go do działania.

Człowiek doświadcza wielu uczuć i emocji – bardziej czy mniej ulotnych. Niektóre go niszczą, inne – dodają skrzydeł i mobilizują do działania. Uważam, że takim pozytywnym doznaniem jest niewątpliwie miłość, będąca niewyczerpanym źródłem inspiracji dla artystów wszystkich epok. Na przykładzie Zbyszka i Danusi – bohaterów „Krzyżaków” H. Sienkiewicza – postaram się pokazać i udowodnić, jak wielką siłą jest miłość.
Przede wszystkim – miłość inspiruje do podejmowania ryzyka, jeśli tylko miałoby ono pomóc ukochanej osobie. Danusia, zarzucając białą chustę na głowę skazanego na śmierć Zbyszka, wykazała się nie tylko odwagą: ryzykowała dobre imię własne i swego sławnego ojca – Juranda. Poza tym, zwyczaj, do którego się odwołała, był już prawie zapomniany. Z tej racji inicjatywa młodej, zakochanej dziewczyny mogła nie zostać właściwie odebrana.
Po drugie, prawdziwa miłość daje siły do walki o bycie z ukochaną osobą, niezależnie od trudności, na które napotyka. Zbyszko, zakochany od pierwszego wejrzenia w Danusi, walczy o nią do skutku. Nie rezygnuje nawet wtedy, gdy dowiaduje się, że ojciec przeznaczył ją do zakonu. Postawa wielkiego Juranda nie zniechęca go, choć czytelnikowi wydaje się, że zmiana zdania przez ojca Danusi jest niemożliwa. Potajemny ślub młodych, bez oficjalnej zgody rycerza ze Spychowa, jest przypieczętowaniem ich miłości.
Następnie – miłość dodaje odwagi. Zbyszko wykazał się nią wtedy, gdy w imię miłości do Danusi zaatakował krzyżackiego posła, czy też wtedy, gdy stanął w obronie ukochanej i został poturbowany przez tura. Nie lada odwagi wymagało też wyzwanie na pojedynek Rotgiera.
Wreszcie – miłość skłania do najwyższych poświęceń. Bohater Sienkiewicza nigdy nie zwątpił w winę Krzyżaków. Poświęcił wszystkie swoje siły na poszukiwanie porwanej Danusi.
Podsumowując stwierdzam dobitnie, że miłość ma wielką, pozytywną moc: daje siłę do podejmowania wyzwań, mobilizuje do poświęceń i aktów odwagi. Obce są jej trudności nie do pokonania. I, jako taka, słusznie porusza wyobraźnię artystów oraz jest wielką wartością w życiu każdego człowieka.

Załącznik nr 3

Schemat planu rozprawki uczniowskiej – przykład:

Temat rozprawki: ........................................

I. Wstęp (hasłowo):........................................
........................................

TEZA: ........................................

II. Argumenty:

Argument 1. ........................................
Przykład ........................................

Argument 2. ........................................
Przykład........................................

Argument 3. ........................................
Przykład ........................................

III. Zakończenie – wnioski (też hasłowo)........................................
........................................

Załącznik nr 4

Rozprawka – ćwiczenia redakcyjne (na podst. „Potrafię napisać...” wydaw. WSiP; można wykorzystać inne)

1. Do podanych tematów zapisz tezę (ew. hipotezę):

a) Muzyka pomaga człowiekowi w trudnych chwilach.
........................................
b) Czy warto gromadzić domową biblioteczkę?
........................................
c) Lepiej być jedynakiem czy mieć rodzeństwo?
........................................

2. Do podanych argumentów sformułuj tezę, a następnie argumenty przekształć ustnie na równoważniki zdań:

a) nie możesz skupić się na lekcjach, zasypiasz nieoczekiwanie, nie panujesz nad reakcjami, jesteś rozdrażniony, szybko się męczysz, często boli cię głowa
Teza:........................................
b) postępujemy nieetycznie – okłamujemy nauczycieli, okłamujemy rodziców, szkodzimy sami sobie – niczego się nie nauczymy, możemy ośmieszyć się przed nauczycielami, możemy mieć obniżoną ocenę z zachowania, , narażamy się na utratę zaufania nauczycieli, możemy stracić dobre imię
Teza:........................................
c) wszystkie artykuły możemy znaleźć w jednym miejscu, zyskujemy na promocjach i wyprzedażach, przy okazji załatwiamy inne sprawy np. opłacamy rachunki, oszczędzamy czas, możemy spotkać znajomych, pójść na kawę
Teza:........................................

3. Do podanych tematów sformułuj tezę oraz przynajmniej po trzy argumenty.

a) Czy palenie papierosów szkodzi zdrowiu?
Teza:........................................
Argument 1........................................
Argument 2........................................
Argument 3........................................

b) Czy prawdziwe jest twierdzenie, że „Internet to duża oszczędność czasu”?
Teza:........................................
Argument 1........................................
Argument 2........................................
Argument 3........................................

c) „Pieniądze to nie wszystko” – czy zgadzasz się z tą opinią?
Teza:........................................
Argument 1........................................
Argument 2........................................
Argument 3........................................

d) Literatura uczy, bawi i wzrusza. Rozważ problem w formie rozprawki.
Teza:........................................
Argument 1........................................
Argument 2........................................
Argument 3........................................

4. przykładowy wstęp do pracy na temat: „Człowiek jest mocny i wiele potrafi wytrzymać”. Przeczytaj go, a następnie zredaguj wstępy do podanych tematów (pamiętaj o tezie!)

„Życie człowieka nie jest proste. Na jego drodze są liczne przeszkody, które trzeba pokonać. Mogą nimi być: choroby, cierpienie, śmierć bliskiej osoby. Trudno się podnieść po takich wydarzeniach, ale człowiek jest silny i wiele potrafi wytrzymać. Udowodnię to, przytaczając kilka argumentów zaczerpniętych z literatury i codziennego życia.”

Czy warto tworzyć biblioteki w Internecie?
........................................
Gdzie lepiej mieszkać: na wsi czy w mieście?
........................................

5. Zredaguj i rozwiń dwa argumenty, których mógłbyś użyć, pisząc rozprawki
na podany temat:

a) Czy marzenia są nam potrzebne?

b) „Nie szata zdobi człowieka” – uzasadnij słuszność tego stwierdzenia.