W jaki sposób zabawa wpływa na rozwój psychofizyczny ucznia

„W jaki sposób zabawa wpływa na rozwój psychofizyczny dziecka.”

„Zabawa jest najlepszą szkołą życia dla dziecka”.
Antoni Kępiński

Zabawa jest podstawową, spontaniczną formą aktywności dziecka. Większość procesów psychicznych (wrażenia zmysłowe, spostrzegawczość, pamięć, uwaga, wyobraźnia, myślenie, mowa, uczucia, kontakty interpersonalne i inne) podczas zabawy rozwijają się i udoskonalają. Często dzieci, jak i osoby postronne nie zauważają tego. To, że zabawa jest przyjemna dla dzieci, zauważają wszyscy. Jest to wartość sama w sobie. Świadczy o tym pojawiający się śmiech dzieci i trudności w oderwaniu ich od zabawy.
Znaczenie zabawy dla rozwoju dziecka potwierdzają liczne badania naukowe. Dowodzą one, że - w trakcie zabawy dziecko zdobywa pierwsze wiadomości o świecie, wzbogaca swoją wiedzę, wyraża swoje uczucia i pragnienia, daje upust swojej wyobraźni, ma możliwość rozładowania emocjonalnego, uczy się norm i zasad społecznych itd. Co najważniejsze - zabawa zaspokaja podstawową potrzebę dziecka – bycia aktywnym i ekspansywnym. Dzięki zabawie dziecko ma możliwość utrwalania i udoskonalania nabytych już sposobów myślenia i działania.
Najbardziej charakterystycznym kierunkiem rozwoju aktywności zabawowej jest przechodzenie od indywidualnych, samotnych zabaw małego dziecka do zabaw zespołowych starszego dziecka. Wskazuje to na proces uspołeczniania dziecka.
Bardzo ważną rolę w procesie zabawy odgrywa sam jej dobór oraz dobór zabawek.
W pierwszych trzech lalach życia bardzo ważna rolę odgrywają zabawy manipulacyjne ( układanie, wkładanie, nakładanie krążków na kołek, nawlekanie). Dziecko potrafi bawić się w tym wieku czymkolwiek – łyżkami, sznurówkami i innymi przedmiotami codziennego użytku, manipulując nimi. Dziecko potrafi porównywać dwa przedmioty. Ocenia, który jest większy, który mniejszy, który dłuższy czy krótszy. Ćwiczy wrażenia dotykowe. Poznaje fakturę różnych przedmiotów. Zabawy takie wyrabiają sprawność palców, dłoni, mięśni, kształtuje koordynacje wzrokowo – ruchową.
Bardzo ważną rolę odgrywają w tym okresie zabawy klockami. Dzięki zabawie nimi dziecko doskonali wrażenia zmysłowe, a także kształtuje swoją wyobraźnię przestrzenną. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że dziecko pozbawione tej formy zabawy, zarówno chłopcy jak i dziewczynki w przyszłości mogą mieć poważne problemy z koordynacją wzrokowo – ruchową.
Zabawy manipulacyjno – konstrukcyjne powinny mieć wzrastający poziom trudności.
W późniejszym wieku zabawy konstrukcyjne takie jak majsterkowanie stają się większe i bardziej precyzyjne. Chłopcy sklejają modele samolotów (niestety coraz rzadziej), konstruują z klocków Lego różne pojazdy i inne przedmioty. Zabawy te wpływają na rozwój procesów poznawczych ( analiza i synteza, projektowanie, planowanie działań i inne).
Dziewczynki starsze, przed laty szyły ubranka dla lalek. Uczyły się posługiwać igłą, szydełkiem. Zabawy takie uczą cierpliwości, wytrwałości, dostrzegania i poprawiania błędów, uczenia się na błędach oraz precyzji palców i wyobraźni. Co najważniejsze tworzyły własne wytwory, kreacje, którymi mogły się pochwalić.
Bardzo ważnym aspektem w rozwoju dziecka ma sprawność ruchowa. Dlatego w rozwoju dziecka niezbędne są zabawy, w których rozwijane są mięśnie.
Dziecko od maleńkości chętnie się rusza. Początkowo wykonuje batalistyczne ruchy rękami i nogami, pełza, raczkuje. Później chętnie chodzi, skacze, wchodzi na drabinki, bawi się piłką, rowerkiem, skakanką, chodzi po drzewach, płotach itp. Zabawy te oprócz pracy z mięśniami pobudzają sprawność mózgu, koordynując synchronizację półkul mózgowych.
W trakcie tych zabaw ( berek, zabawa w chowanego, wyścigi) pojawia się ocenianie siebie na tle grupy. Dzieci podejmują zespołowe gry ruchowe, w trakcie których pojawia się rywalizacja i współzawodnictwo. Dzieci uczą się współżycia z rówieśnikami poprzez opanowanie własnych impulsów i liczenia się z innymi.
Zabawy pobudzające rozwój intelektualny ( układanki, pussy, puzzle, szukanie różnic w dwóch podobnych rysunkach itp.) powinny też być dozowane w seriach o wzrastającym stopniu trudności. Z rozwojem intelektualnym związane jest niewątpliwie czytanie dzieciom różnych tekstów ( bajek, wierszy). Czytanie książek w każdym wieku dziecka odgrywa bardzo ważną role. Wzbogaca ono wiedzę dziecka o życiu, uczy nowych słów, uczy myślenia logicznego, abstrakcyjnego. Te umiejętności przekładane są na inne zabawy. Przyczynia się do tego, że inne zabawy stają się ciekawsze, bardziej interesujące, o rozbudowanej tematyce, gdyż pewien obszar wiedzy zostaje zasymilowany do istniejącej już wiedzy dziecka.
Podczas czytania wyrabia się również umiejętność słuchania. Dziecko zastanawia się jaki będzie ciąg dalszy czytanej bajki. Dziecko przeżywa emocjonalnie losy bohatera, przywiązuje się do nich, uczy się odróżnić dobro od zła.
Dzieci w pewnym wieku bardzo często zadają pytania „dlaczego”. Jest to żywym dowodem na to, że dziecko potrzebuje wiedzy o świecie. Cierpliwość dorosłych, odpowiadających na te pytania dokładnie i w języku stosownym do wieku dziecka przyczynia się do rozwoju ciekawości poznawczej. Dzieci te dowartościowane w dzieciństwie stają się w wieku szkolnym pilnymi, systematycznymi uczniami.
Z czytaniem, rozwojem wyobraźni powiązane jest rysowanie, malowanie i inna działalność plastyczna. W sensie fizycznym uczy ono precyzyjności, dokładności ruchów, ale kształtuje tez wyobraźnię. Najważniejsze jest jednak to, że dziecko tworzy własne wytwory. Ma się czym pochwalić. Zaskakuje własną pomysłowością, ma szansę wykazać swoją własną wrodzoną twórczość.
Istotną rolę w rozwoju życia społeczno – emocjonalnego są zabawy naśladujące życie w rodzinie. Zabawy w „dom”, w „rodzinę” pozwalają wdrożyć nabyte przez dziecko normy i zasady społeczne. W zabawie dziecko utrwala czynności samoobsługowe np. podczas zabawy z lalkami ( mycie się, czesanie).
Dzięki obserwacji tego typu zabaw także rodzice uczą się od dzieci, słysząc własne słowa skierowane do swoich córek lub na swoje metody wychowawcze, widząc je w relacjach lalka – córka lub córka – lalka. Dzięki zabawie w rodzica dziecko może rozładować napięcie powstałe po poniesieniu kary lub dzielić się radość z sukcesu.
Często elementy zabawy wykorzystywane są podczas sesji terapeutycznych, gdzie dziecko bawiąc się lalkami ( przedstawiającymi rodzinę) w sposób projekcyjny dużo mówi o relacjach panujących w niej.
Dziecko bawi się również w gospodarstwa domowe i inne najbliższe otoczenie - w sklepy, w banki, w pocztę, podróże po świecie itp). Jest ono wtedy ekspansywne – ogarnia swoim zasięgiem różne obszary, czując się w nich bezpiecznie zarówno podczas zabawy, jak i w życiu realnym.
„Zabawa dzięki traktowaniu rzeczywistości „na niby” jest najlepszym przygotowaniem do sytuacji rzeczywistych”. Tak o zabawie powiedział Antoni Kępiński, najwybitniejszy polski psychiatra i humanista.
Dziecko uczy się odgrywać pewne role niezbędne do prawidłowego funkcjonowania w przyszłości. Zaczyna ono bawić się w zabawy tematyczne – naśladowanie pracy ludzi dorosłych – mały lekarz, mały fryzjer. Dobrze jest gromadzić różne elementy pasujące do danej zabawy ( z zachowaniem wielkości, aby pasowały do reszty zbioru ). Różnego rodzaju figurki – zwierzęta, żołnierzyki służą do zabaw tematycznych, np. w wojnę. Pomagają w rozwoju mowy, w tworzeniu nowych pojęć. Bardzo ważną rolę w rozwoju tych zabaw jak i samego dziecka ma dopływ nowych informacji o otaczającej rzeczywistości. Dziecko w pewnym wieku musi wiedzieć co dzieje się w mieście, w kraju i za granicą.
W każde wieku dziecko potrzebuje przytulanki, np. misia, które często jest powiernikiem myśli dziecka, ułatwia ona rozstanie na noc z mamą. W czasie rozmów z przytulanką dziecko porządkuje swoje życie emocjonalne. Emocje, które dziecko przeżywa stają się dla niego czytelne, przejrzyste. Często dzieci nie rozstają się ze swoja przytulaną aż do wielu młodzieńczego.
W starszym wieku przedszkolnym zaczynają dominować zabawy zespołowe – oparte na pewnych zasadach, przepisach. Są to głównie zabawy daktyczno - planszowe – warcaby, chińczyk, domino.
W tych zabawach liczy się rezultat, wynik końcowy.
Aby przejść do gier dydaktyczno - planszowych dziecko powinno osiągnąć pewien proces społecznego rozwoju. Powinno zrozumieć zasady i reguły gry mieć poczucie odpowiedzialności wobec kolegów, umieć zapanować nad emocjami i znosić porażki. Uczy się także wytrwałości – aby dążyć do zakończenia gry, a nie rezygnować pod wpływem pierwszej porażki.
W trakcie wielu zabaw dziecko wchodzi w daną rolę – odgrywa rolę - negocjuje, wyraża szacunek dla innych, broni się itp. Dzięki zabawom w role dziecko zaczyna dostrzegać swoją własna pozycje w środowisku. Zaczyna mówić o sobie „ja” – kształtuje się jego własna tożsamość. Zaczyna dostrzegać potrzeby i emocje swoje i innych uczestników zabawy. Staje się empatycznym człowiekiem. „ Zabawa, ucząc różnych form interakcji z otoczeniem, uczy też pokonywania własnego lęku.” To kolejny cytat wypowiedziany na temat zabawy przez Antoniego Kępińskiego. Ponadto zabawa uczy tego, co w danej sytuacji jest dobre a co złe – kształtuje w dzieciach moralność.
Warto wspomnieć też o zabawach, które często nie są traktowane jako zabawy, są niedoceniane przez dorosłych. Są to zabawy eksperymentująco – badawcze. Polegają na tym, że dziecko bada właściwości przedmiotów, zgłębia tajemnice ich działania, np. dziecko obserwuje swój cień, rozkręca mechaniczną zabawkę i zagląda do środka, robi błoto, bada jego właściwości. Dziecko kieruje się ciekawością i wrażliwością poznawczą, szuka przyczyny danego zjawiska. Dalekie jest od czynienia czegokolwiek na złość dorosłym.
W zabawie odzwierciedla się osobowość dziecka. Każde dziecko wybiera zabawę stosowną dla siebie. Jedną zabawę lubi bardziej, a inną mniej.
Rola dorosłych w rozwój własnych dzieci jest niebagatelna. Rodzice, dorośli pokazują, informują do czego służy łyżka, a do czego kredka, co można zrobić z klocków. Dziecko naśladuje zachowania dorosłych, uczy się wszystkiego od nich.
Rolą dorosłych jest dostarczanie nowych bodźców zarówno poprzez własną aktywność jak i poprzez dostarczanie odpowiednich zabawek, tzn. takich, które wymagają zaangażowania podczas zabawy nimi, a nie tylko oglądanie ich.
Dziecko pozbawione odpowiedniej stymulacji ( deprywacja sensoryczna - brak zainteresowania osób dorosłych, brak różnorodnych zabawek) często ma różnorodne opóźnienia percepcji, motoryki i inne. Narasta w nim stan bierności i apatii. Ograniczony zasób doświadczeń powoduje, że dziecko będzie mniej sprawne w różnych obszarach, a tym samym będzie miało trudności w szkole. Również Antoni Kępiński wypowiedział się w tej sprawie, twierdząc, że dzieci pozbawione zabawy wyrastają na schizofreników i psychopatów.
Na zakończenie warto dodać, że nie wolno bagatelizować roli zabawy w rozwoju dzieci. Nie wolno traktować jej jako czasu zmarnotrawionego, zaprzepaszczonego. Nie należy wymagać od dzieci, aby porzuciło klocki, lalki i zaczęło czytać i pisać jak najszybciej. I ostatni już cytat Antoniego Kępińskiego : „ Od zabawy zaczyna się postęp”. Bez odpowiedniej podbudowy, a za taką należy uznać zabawę, nie można liczyć na to, że dziecko sprosta innym licznym wymaganiom, które staną na jego drodze w przyszłości.

Literatura:
Barbara Jugowa „Wiek przedszkolny”
Antoni Kępiński ‘Rytm życia”