Niepowodzenia szkolne i możliwości przeciwdziałania

Z niepowodzeniami szkolnymi mamy do czynienia od początku istnienia szkoły. W każdej polskiej szkole są uczniowie, którzy przeżywają trudności w nauce, doświadczają porażek i odsuwają się od szkoły. Uczniowie ci nie tylko sprawiają innym problemy, ale często mają trudności z sobą i otoczeniem, do którego nie mogą się dostosować.
Niepowodzenia szkolne to "proces pojawiania się braków w wymaganych przez szkolę wiadomościach i umiejętnościach ucznia oraz negatywnego stosunku wobec tych wymagań". Cz. Kupisiewicz niepowodzenia szkolne ujmuje jako "sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły, a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania". Niepowodzenia szkolne uczniów są wynikiem długofalowego procesu, którego początek jest trudno wykrywalny. Objawia się on spadkiem przystosowania szkolnego dziecka wskutek narastania jego niewydolności szkolnej. Według J. Konopnickiego jest to stan, w jakim znalazło się dziecko na skutek niemożności sprostania wymaganiom szkolnym. Do najbardziej ewidentnych niepowodzeń należy zaliczyć, jak twierdzi A. Karpińska, drugoroczność, wieloroczność, odpad, odsiew szkolny.
Czesław Kupisiewicz podzielił niepowodzenia w nauce szkolnej na ukryte, lub jawne. Niepowodzenia ukryte występują wówczas, gdy nie zostają dostrzegane braki w wiadomościach, umiejętnościach lub nawykach uczniów, mimo że braki tego rodzaju rzeczywiście istnieją. Niepowodzenia ukryte prowadzą zazwyczaj do niepowodzeń jawnych. Ten rodzaj niepowodzeń szkolnych wystąpi wówczas, gdy nauczyciel stwierdza określone braki w opanowywanej przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy jako „niedostateczne”.
W przypadku, gdy ocena niedostateczna nie obejmuje całorocznej pracy ucznia, lecz odnosi się do rezultatów uzyskanych przez niego np. w ciągu pierwszego semestru nauki szkolnej, stanowi ona wskaźnik tzw. jawnego opóźnienia przejściowego. Aby uchronić ucznia przed powtarzaniem danej klasy, szkoła musi wcześnie wykryć tego rodzaju opóźnienie oraz podjąć środki mające na celu zlikwidowanie go. Jeżeli ocena niedostateczna odnosi się do wyników całorocznej pracy ucznia, musi on na ogół powtarzać klasę, staje się więc uczniem drugorocznym lub nawet wielorocznym. Zjawisko drugoroczności i wieloroczności prowadzi dość często do odsiewu szkolnego, tzn. do całkowitego przerwania przez ucznia nauki w szkole przed jej ukończeniem.

Niepowodzenia szkolne w zakresie uczenia się określa się jako niepowodzenia dydaktyczne, natomiast niepowodzenia w dziedzinie kształtowania postaw, cech charakteru, sposobów wartościowania określonych rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów, ogólnie mówiąc kształtowania zachowania uczniów, określa się mianem niepowodzeń wychowawczych. Na niepowodzenia dydaktyczne o charakterze ukrytym składają się nie tylko określone luki w wiadomościach uczniów, w opanowaniu przez uczniów materiału programowego, lecz również słabo rozwinięte zdolności poznawcze, zwłaszcza myślenie, oraz brak samodzielności i zainteresowania nauką ze strony ucznia. Luki, jeżeli nie zostaną przez nauczyciela w porę dostrzeżone i usunięte, rozrastają się z czasem i powodują powstawanie niepowodzeń jawnych. Te z kolei mają najpierw charakter przejściowy, a następnie, poprzez etap niepowodzeń względnie trwałych, prowadzą do drugoroczności i odsiewu. Zjawisko to jest wyrazem zdecydowanego konfliktu między wymaganiami szkoły, a postępami ucznia. Drugoroczność wywiera ujemny wpływ na zdecydowaną większość uczniów, zniechęca ich do pracy, tłumi zainteresowanie nauką, wpływa niekorzystnie na stosunek do otoczenia, wywołuje różnorakie kompleksy i zaburzenia w zachowaniu, a nawet może doprowadzić do zahamowania prawidłowego dotychczas umysłowego rozwoju dziecka.
Mówiąc o niepowodzeniach w nauce szkolnej J. Konopnicki ma na myśli „stan, w jakim znalazło się dziecko na skutek niespełnienia wymagań szkoły”. Niepowodzenie to proces trwający dłużej lub krócej, proces zaczynający się w momencie dla nikogo nieznanym, ale na pewno przełomowym dla życia dziecka. Można wyróżnić cztery fazy narastania trudności (wg J. Konopnickiego):
I faza ukrytego niepowodzenia zaczyna się od niezadowolenia ucznia z pracy w szkole: nie rozumie problemu na lekcji, nie nadąża za rozwiązywaniem zadań, stwierdza, że inni są lepsi. W fazie tej zaczynają występować pierwsze symptomy natury fizjologicznej: niechęć do nauczyciela, przedmiotu. Faza ta jest niedostrzegalna przez nikogo, nie zauważają jej rodzice, nauczyciele, a i bardzo często sam uczeń nie zdaje sobie z tego sprawy. Najbardziej widocznym symptomem takiego stanu są pierwsze negatywne formy ustosunkowania się dziecka do szkoły.
II faza charakteryzuje się brakami, które nawet wbrew dobrym intencjom ucznia uniemożliwiają mu pełne uczestnictwo w pracy. Niezrozumienie jednego tematu powoduje trudności w przyswojeniu kolejnego materiału. Uczeń dobry, może uchodzić dalej za takiego ucznia, bo będzie podejmował się pewnych form oszustwa: odpisywał prace domowe, korzystał z podpowiedzi kolegów. Braki w wiadomościach są bardzo poważne i w dalszym ciągu ta faza jest niezauważalna.
W fazie trzeciej - jawnego niepowodzenia - pojawiają się pierwsze oceny niedostateczne. Nauczyciele i rodzice czynią próby przyjścia z pomocą, jeśli jednak nie są one właściwe, braki się pogłębiają. Wobec takiej sytuacji w zależności od predyspozycji intelektualnych uczeń może przyjąć jedną z postaw: agresja (bójki, wrzaski, bunt przeciwko autorytetowi nauczyciela, kłamstwa, kradzieże, wagary, ucieczki z domu), apatia (całkowite zobojętnienie i zniechęcenie do wszelkich poczynań). Z reguły na polecenia ze strony nauczyciela uczeń ma gotową odpowiedź: „Nie chcę”, „Nie potrafię”.
Faza czwarta wiąże się z brakiem promocji do następnej klasy. Niepowodzenie ucznia osiągnęło swój punkt szczytowy, zostało potwierdzone przez szkołę przyznającą się do własnego niepowodzenia
Przyczyny niepowodzeń w nauce szkolnej
Jest wiele przyczyn niepowodzeń szkolnych. Wielu uczniów charakteryzuje niska sprawność procesów myślowych (analizy, syntezy, uogólniania). Na tym tle powstają u nich poważne trudności w przyswajaniu materiału programowego. Nie wiążą oni z nauką swojej przyszłości i nie podejmują żadnego wysiłku, aby zmienić istniejący stan rzeczy. Inną grupę stanowią uczniowie, którzy chcą osiągnąć sukces, ale stosowane przez nich metody nieustannie wywołują konflikty zarówno z rówieśnikami, jak i nauczycielami. Uczniowie ci odpisują zadania, korzystają z podpowiedzi oraz organizują sobie sprawnie pomoc na sprawdzianach czy przy pisaniu prac klasowych. Unikają wszelkiej działalności, która zmusza ich do wnikania w treść postawionych przed nim zadań. Najwięcej trudności w codziennej pracy szkoły sprawiają uczniowie, którzy przejawiają negatywne zainteresowania i skłonności. Systematycznie łamią obowiązujące w szkole regulaminy, a ich zainteresowania są poza szkołą. Zarówno w szkole jak i poza nią mają zdecydowanie złą opinię. Przejawiają silne dążenie uczestniczenia w grupach nieformalnych. Jawnie prezentują swoje negatywne nastawienie do nauczycieli i szkoły. Uczniowie tacy nie są zainteresowani utrzymaniem kontaktów ze swoim zespołem klasowym, obojętna jest też im opinia szkolnych kolegów.
Przyczyny niepowodzeń szkolnych są na ogół wielorakie i złożone. Może to być np. niechętny stosunek do nauki, lenistwo, złe zachowanie się w szkole itp. Są to czynniki w większości zależne od uczniów. Istnieją także czynniki, które nie są zależne od uczniów, takie jak np. długotrwała choroba; trudne warunki materialne uczniów; zła atmosfera wychowawcza w rodzinie lub przebywanie ucznia w złym środowisku; brak właściwej opieki i pomocy ze strony rodziców; przeciążenie obowiązkami domowymi; zakłócenia w ciągłości pracy dydaktyczno - wychowawczej nauczycieli; złe warunki lokalowe szkoły, brak niezbędnych pomocy naukowych; wadliwy plan zajęć lekcyjnych; słabe przygotowanie się nauczyciela do lekcji pod względem metodycznym i rzeczowym; wadliwa budowa lekcji; występowanie luk w wiadomościach uczniów powodujące opóźnienia w nauce w zakresie jednego, dwóch przedmiotów i ich wpływ na wyniki pracy ucznia z pozostałych przedmiotów nauczania. Można wyróżnić dwie grupy przyczyn: a) rozwojowe - brak zdolności wynikający z obniżonego poziomu rozwoju umysłowego, fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychoruchowego w zakresie analizatora wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno - ruchowego; b) pozarozwojowe - czyli pedagogiczne i środowiskowe - rozwój ucznia jest prawidłowy, ale napotyka on na trudności w nauce szkolnej, przyczyny pedagogiczne tkwią w treściach i organizacji pracy szkoły, środowiskowe to zaniedbania ze strony domu, brak opieki i zainteresowania rodziców postępami dziecka w nauce.
Czesław Kupisiewicz w swej książce pt.: "Podstawy dydaktyki ogólnej" wymienia trzy rodzaje przyczyn niepowodzeń szkolnych: a) przyczyny społeczno - ekonomiczne, b) przyczyny biopsychiczne, c) przyczyny dydaktyczne.
Społeczno - ekonomiczne przyczyny niepowodzeń szkolnych to "całokształt tych względnie trwałych warunków materialnych społecznych i kulturalnych, które powodują niekorzystną sytuację życiową dzieci i młodzieży zarówno w środowisku rodzinnym, jak i pozaszkolnym”. Sytuację ekonomiczną wyznaczają takie czynniki, jak dochody rodziny, warunki mieszkaniowe, standard życia, natomiast sytuację społeczną - wykształcenie i zawód rodziców, pozycja dziecka w rodzinie, klasie szkolnej i środowisku pozaszkolnym, warunki i poziom kulturalny życia rodziny ucznia. Do przyczyn społeczno - ekonomicznych należą: nędza materialna, złe warunki mieszkaniowe, brak pomocy szkolnych, niedostateczna opieka ze strony domu, zły wpływ środowiska itp. Jak przedstawiają różne badania dzieci z tzw. rodzin biednych wykazują najwyższą średnią opóźnienia w nauce szkolnej, tzn. uzyskują stosunkowo najsłabsze wyniki nauczania. Środowisko, w jakim przebywa dziecko od najmłodszych lat, odgrywa dużą rolę w rozwoju umysłowym dziecka i ma ogromny wpływ na jego losy szkolne. W tym czasie poznaje ono świat - naśladuje rodziców bądź najbliższe osoby. I to, w jakim stopniu są autorytetem dla niego te osoby, wpływa potem na jego dalsze życie. Na podstawie przeprowadzonych różnych badań stwierdzono, iż dzieci pochodzące z rodzin ubogich są zazwyczaj nieśmiałe, małomówne i osiągają słabsze wyniki w nauce. Warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości dziecka jest właściwa atmosfera w domu, zaspokajanie potrzeb dziecka, troska o jego rozwój intelektualny i moralny, o stan zdrowia. Nie bez znaczenia pozostaje także sytuacja materialna rodziny. Stosunek młodego człowieka do nauki w dużym stopniu zależy od postawy rodziców do dziecka i do jego edukacji. Systematyczne posyłanie dziecka do szkoły, zaopatrzenie go w podręczniki i niezbędne przybory, zapewnienie odpowiedniego miejsca i ciszy do odrabiania lekcji nie są jedynymi wystarczającymi czynnikami, które gwarantują dziecku sukcesy w nauce. Bardzo ważna jest również atmosfera panująca w rodzinie, wolna od nerwowości, napięć, pośpiechu, nacechowana życzliwością i wzajemnym szacunkiem. W rodzinie kształtuje się osobowość dziecka, jego postawa do określonych zjawisk, sposób reagowania na bodźce emocjonalne i intelektualne. Istotnym czynnikiem wpływającym na efekty uczenia się dziecka jest kontrola jego osiągnięć szkolnych. Rodzic powinien zachęcać dziecko do nauki, a w razie wykrycia trudności szkolnych u dziecka starać się pomóc mu je przezwyciężyć. Uczeń, który napotyka na trudności szkolne i nie ma się do kogo zwrócić o pomoc, zniechęca się do nauki, zamyka się w sobie i zaczyna często otrzymywać oceny niedostateczne, które w rezultacie prowadzą do niepowodzeń szkolnych, a nawet do drugoroczności. Trzeba z całą stanowczością podkreślić, że brak należytej troski i ciepła ze strony rodziców niweczy nawet najlepsze pozytywne oddziaływania ze strony szkoły. Dom ma ogromne znaczenie w początkowym przygotowaniu oraz nastawieniu psychicznym dziecka do szkoły i nauki.
Do innej grupy niepowodzeń szkolnych należą przyczyny biopsychiczne. Wśród biopsychicznych przyczyn braku postępów w nauce badacze problemu wymieniają: poziom rozwoju umysłowego; cechy charakteru i temperament; zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego oraz choroby somatyczne; defekty narządów zmysłowych; zaburzenia i braki w funkcjonowaniu procesów poznawczych; zaburzenia w rozwoju dziecka. Czesław Kupisiewicz, mówiąc o biopsychicznych przyczynach niepowodzeń szkolnych, ma na myśli „zarówno zadatki wrodzone, np. anatomiczną strukturę mózgu, jak i warunki sprzyjające lub hamujące prawidłowy rozwój tych zadatków”. Na postępy uczniów w nauce wpływa zależność między poziomem rozwoju umysłowego dzieci, determinowanym w poważnym stopniu zadatkami dziedzicznymi, a ich powodzeniem czy też niepowodzeniem w szkole. Jednym z podstawowych źródeł niepowodzeń szkolnych mogą być różnice między zdolnościami, uzdolnieniami i zamiłowaniami poszczególnych uczniów w tym samym wieku. Różnice te powodują, iż praca szkoły, obliczona na uczniów o przeciętnych zdolnościach, niekorzystnie odbija się na uczniach wybitnie zdolnych, jak też na uczniach niezdolnych i leniwych, przyczyniając się do występowania różnego rodzaju niepowodzeń. Wskutek tych rozbieżności powstaje szereg konfliktów między dzieckiem i szkołą. W ich wyniku niektórzy uczniowie wykazują różnorakie zaburzenia w zachowaniu, np. kłamią, wagarują, stają się aroganccy wobec nauczycieli itd. Tych właśnie uczniów zwykło się określać mianem „trudnych". Ogromny wpływ na powodzenia lub niepowodzenia mają nagany lub pochwały. Dodatnio działają pochwały, gdyż mobilizują uczniów do nauki i dają im poczucie sukcesu. Niektórzy badacze tego zagadnienia twierdzą, że na wyniki w szkole ma też wpływ temperament ucznia. Stwierdzili także, iż nadmierne obciążanie uczniów różnorodnymi obowiązkami i pracami jest niejednokrotnie przyczyną niepowodzeń szkolnych. Często również, zwłaszcza w obecnych czasach, przyczyną niepowodzeń szkolnych są zaburzenia nerwicowe. Istotną przyczynę niepowodzeń szkolnych stanowią zaburzenia i braki w funkcjonowaniu procesów poznawczych u dzieci i młodzieży: brak motywów uczenia się, powolne tempo myślenia, skłonność do powierzchownego uogólniania, niestałość uwagi wskutek nadmiernej pobudliwości psychoruchowej lub przeżywania stanów depresyjno-lękowych, szybkie męczenie się wykonywaną pracą itd. Na wyniki w nauce szkolnej ma znaczący wpływ także układ nerwowy. Przy prawidłowo funkcjonującym układzie nerwowym uczeń jest w stanie podjąć wytężony wysiłek umysłowy, koncentrować się przez dłuższy czas na jednym przedmiocie czy zadaniu, potrafi panować nad swoimi emocjami. Wiele dzieci, zwłaszcza w młodszym wieku szkolnym przejawia nadpobudliwość psychoruchową. Są to uczniowie, którzy nie są w stanie usiedzieć na lekcji i skoncentrować się. Często wstają, chodzą po klasie, przeszkadzają nauczycielowi, kolegom i nie działają na nich żadne kary. Żeby pomóc dziecku nadpobudliwemu potrzebne jest współdziałanie pedagogów i rodziców. Otwartość, życzliwość i wiedza pedagogiczna nauczyciela są bardzo ważne w rozpoznaniu przyczyn niepowodzeń szkolnych i udzieleniu dziecku potrzebnej pomocy.
Następną grupą przyczyn niepowodzeń szkolnych są przyczyny dydaktyczne. W ich obrębie Kupisiewicz wyróżnia względnie zależne i względnie niezależne od nauczyciela, przy czym te pierwsze dzieli na: błędy i usterki metodyczne w prowadzeniu lekcji; błędy popełniane przez nauczycieli wskutek niedostatecznej znajomości uczniów; brak właściwej opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce. Do najważniejszych czynników prowadzących do niepowodzeń szkolnych zaliczyć można: treści, formy, metody, środki nauczania i wychowania, warunki, w jakich przebiega praca dydaktyczno-wychowawcza (dwuzmianowość, nadmierna liczba uczniów w klasie), brak właściwego przygotowania się nauczycieli do lekcji, poziom kwalifikacji zawodowych nauczycieli, ich pozycja społeczna, a także sposoby aktywizowania uczniów na lekcji oraz w czasie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych, nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości ucznia. W grupie tej znajdują się również czynniki związane z wadliwą pracą ucznia: niechęć do nauki, lenistwo, lekceważenie obowiązków szkolnych. Jedną z podstawowych przyczyn dydaktycznych zjawiska niepowodzeń szkolnych jest niewątpliwie nazbyt sztywny, uniformistyczny system nauczania. System ten utrudnia indywidualizowanie pracy dydaktyczno-wychowawczej, w wielu przypadkach uniemożliwia łączenie nauki szkolnej z życiem i społecznie uwarunkowanymi potrzebami dzieci i młodzieży. Nie tylko wadliwy system organizacji pracy szkolnej wpływa na słabe postępy uczniów w nauce. Często źródłem niepowodzeń jest również niedostateczna pod względem dydaktycznym praca nauczycieli oraz różnorodne braki: podręczników, pomocy dydaktycznych; stereotypowość stosowanych metod pracy dydaktyczno-wychowawczej; brak systematycznej kontroli wyników nauczania; wadliwe plany i programy nauczania; przeciążenie uczniów nauką szkolną oraz nadmierne obciążenie uczniów obowiązkami domowymi itd. Wincenty Okoń jest zdania, że spośród czynników warunkujących powodzenia szkolne "pierwszym i niewątpliwie najważniejszym jest praca nauczyciela".
Żadna z przyczyn wpływających na osiągnięcia uczniów w szkole nie występuje osobno, pojedynczo. Czynniki te kumulują się, nakładają się na siebie, występują w pewnych zależnościach, w rezultacie powstają całe ich kompleksy. Przyczyny dydaktyczne niepowodzeń szkolnych występują zwykle obok innych przyczyn i warunkują się wzajemnie. Większość badaczy zajmujących się dydaktycznymi przyczynami niepowodzeń szkolnych za dominującą przyczynę tego zjawiska uważa niewłaściwą pracę nauczyciela oraz niekorzystne „warunki zewnętrzne”, czy też nieodpowiednie „narzędzia” tej pracy. Wielu autorów uznaje potrzebę ciągłych kompleksowych badań nad przyczynami niepowodzeń szkolnych, gdyż przyczyny te zmieniają się, a równocześnie ich wpływ na dobór skutecznych metod i środków walki z niepowodzeniami jest oczywisty. Powstawanie niepowodzeń szkolnych powodują zespoły bardzo różnych przyczyn, obejmujące przede wszystkim uwarunkowania społeczno-ekonomiczne, biopsychiczne i pedagogiczne, a w obrębie tych ostatnich — dydaktyczne. Oprócz nich oddziałują także, zdaniem niektórych badaczy, inne zespoły przyczyn, jak np. etniczne, klimatyczne itd. Poważnym źródłem niepowodzeń szkolnych może być sama szkoła, jej warunki lokalowe i wyposażenie w pomoce naukowe, atmosfera szkoły - współżycie i współdziałanie grona nauczycielskiego, organizacja życia szkolnego, organizacje uczniowskie, praca pozalekcyjna w szkole, kontakty między uczniami oraz oddziaływanie rówieśników. W każdej klasie szkolnej można dostrzec różnice w sposobie i wynikach uczenia się uczniów. Źródeł takiego stanu rzeczy jest wiele, podobnie jak wiele jest opinii na temat przedstawionego problemu, począwszy od przeładowanego materiałem i wymaganiami, zbyt ambitnego programu nauczania, poprzez wskazywanie na brak odpowiednich kompetencji nauczycieli, feminizację zawodu nauczycielskiego, przepełnienie klas, ubogie wyposażenie sal w nowoczesne media dydaktyczne, aż po brak zainteresowania wielu spośród rodziców wynikami w nauce ich dzieci. Nie bez znaczenia pozostaje fakt obecnej sytuacji na rynku pracy. Widmo bezrobocia w zamian za długoletni czas edukacji wpływa niekorzystnie na motywację dzieci i młodzieży do nauki.
Przeciwdziałanie niepowodzeniom szkolnym
Porażki lub niepowodzenia wywołują zwykle negatywne przeżycia emocjonalne przybierające formę stresów lub urazów psychicznych. Szkoła jako instytucja powołana do organizowania procesu edukacji na miarę potrzeb oraz możliwości każdego ucznia i zgodnie z oczekiwaniami społecznymi ma za zadanie pomóc młodym ludziom w wyrównywaniu braków, w przezwyciężaniu konfliktów i negatywnych emocji, w realizowaniu potrzeb i dążeń wychowanków, w osiąganiu sukcesów. W tym celu opracowano metody i środki walki z niepowodzeniami dydaktycznymi. Do podstawowych dydaktycznych środków zapobiegania i zwalczania niepowodzeń szkolnych należy zaliczyć następujące: a) profilaktykę pedagogiczną (czynności nie dopuszczające do powstawania błędów i usterek metodycznych, czynności zmierzające do zapobiegania powstawaniu luk i zaległości w opanowywanej przez uczniów wiedzy i umiejętnościach); b) diagnozę pedagogiczną (czynności zapobiegające powstawaniu błędów wynikających z nieznajomości uczniów przez nauczyciela, postępowania zmierzające do jak najwcześniejszego wykrywania luk i zaległości tworzących się dopiero w wiadomościach uczniów); c) terapię pedagogiczną (czynności zapewniające odpowiednią opiekę uczniom opóźnionym, którzy nie potrafią bez pomocy nauczycieli przezwyciężyć napotykanych w nauce trudności, czynności mające na celu likwidowanie wykrytych luk i braków w wiadomościach i umiejętnościach uczniów za pomocą różnorodnych środków i czynności dydaktyczno - wychowawczych.).
Wszystkie te działania - profilaktyka - diagnoza - terapia są ze sobą ściśle powiązane i warunkują się wzajemnie, a ich skuteczność jest tym większa, im ściślejsza i bardziej systematyczna jest współpraca nauczyciela nie tylko z samym uczniem, ale przede wszystkim z jego domem rodzinnym.
Zadaniem profilaktyki pedagogicznej jest zapobieganie popełniania błędów metodycznych nauczyciela. Działalność profilaktyczna ma zapewnić efektywność pracy szkolnej, a tym samym uchronić szkołę przed niepowodzeniami. Jednym z ważnych czynników wzbogacających dotychczasowe metody i formy pracy stało się nauczanie problemowe wraz z pracą grupową uczniów. Nauczanie problemowe powoduje wzrost zainteresowania nauką, wdraża do wspólnego przezwyciężania trudności, stwarza okazje do wymiany poglądów, wyrabia krytycyzm myślenia, uczy racjonalnych metod planowania i organizacji wysiłków, przyczynia się skutecznie do wzrostu efektywności pracy szkoły.
Podstawą diagnozy pedagogicznej są indywidualne rozmowy nauczycieli z uczniami i ich rodzicami, przygodne i ciągłe obserwacje uczniów, wywiady środowiskowe, badania testowe, ocena na podstawie pierwszego wrażenia, analiza wytworów uczniowskich, organizowane zebrania nauczycieli (rady klasowe). Opiekun klasy powinien prowadzić dziennik obserwacji pedagogicznych dla każdego ucznia, współpracować z rodzicami uczniów, organizacjami młodzieżowymi i pozostałymi nauczycielami. Celem działalności diagnostycznej jest poznanie uczniów w szkole i poza szkołą, ich warunków pracy, warunków domowych, pilności, zainteresowań, uzdolnień, charakteru, postępów w nauce. Znajomość tych danych umożliwia nauczycielom racjonalną indywidualizację pracy dydaktyczno-wychowawczej. Nauczyciele powinni przeprowadzać kontrolę i ocenę wyników nauczania. Ich zadaniem jest wykrywanie występujących u uczniów braków w zakresie opanowywanych przez nich treści programowych. Podstawowym środkiem służącym do realizacji tego zadania są dokonywane badania wyników nauczania po zakończeniu każdego działu programowego. Badania takie przeprowadza się za pomocą testów pedagogicznych oraz innych sposobów i form kontroli. Ich wyniki stanowią podstawę do oceny postępów uczniów w nauce i one też decydują o kierowaniu uczniów opóźnionych do grup wyrównawczych w celu usunięcia wykrytych u nich braków.
Terapia pedagogiczna może być stosowana bądź indywidualnie bądź zbiorowo. Działalność terapeutyczna obejmuje cały system zabiegów umożliwiających wykrywanie w porę zaległości w nauce, podejmowanie właściwych środków zmierzających do usuwania luk w wiadomościach uczniów, podnoszenia ich wiary we własne siły, jak również organizowanie pomocy pozalekcyjnej dla uczniów opóźnionych w nauce. Nauczyciel znając braki w zakresie materiału nauczania opanowywanego przez poszczególnych uczniów, posługuje się różnymi formami pracy w celu usunięcia tych braków, np. poleca uczniom wykonanie odpowiednio zindywidualizowanych prac domowych, prowadzi indywidualne konsultacje, otacza słabszych uczniów specjalną opieką w czasie lekcji, uzgadnia z rodzicami wspólną linię oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych. Jeżeli te sposoby pracy indywidualnej nie doprowadzą do spodziewanych rezultatów i uczeń będzie wykazywał braki w zakresie danych partii materiału nauczania, nauczyciel kieruje go wówczas do odpowiedniej grupy wyrównawczej. Celem zajęć w grupach wyrównawczych jest zlikwidowanie ujawnionych u poszczególnych uczniów opóźnień w nauce.

Dostatecznie szybkie stwierdzenie przyczyn niepowodzeń szkolnych stanowi szansę skutecznej pomocy uczniowi. Może ona przybrać różne formy: umożliwienie uczniowi słabszemu nawiązanie kontaktu z uczniem osiągającym bardzo dobre wyniki w nauce danego przedmiotu; powierzenie uczniowi mającemu trudności pewnych obowiązków związanych z danym przedmiotem; włączanie uczniów słabych do zespołów wyrównawczych; systematyczna kontrola wykonywanych przez dziecko zadań; organizowanie pomocy dziecku (mobilizowanie do samodzielnej pracy, wyrabianie odpowiedniego stosunku do nauki, wskazywanie różnych metod uczenia się, ustalanie planu pracy). Należy jednak podkreślić, że wszystkie te działania mają szansę powodzenia tylko wtedy, gdy będą stosowane systematycznie przy współpracy szkoły i domu rodzinnego ucznia. Nauczyciel, który chce pomóc uczniowi w przezwyciężeniu trudności szkolnych, powinien: prowadzić stałą obserwację ucznia przez cały rok szkolny i analizować jego pracę; dobrze poznać swoich wychowanków i ich środowisko rodzinne; indywidualizować pracę na lekcji, szczególną opieką otaczać uczniów słabszych; stosować ćwiczenia korektywne, umożliwiające wdrożenie uczniów do systematyczności, koncentracji uwagi, kontroli; utrzymywać stały kontakt z rodzicami dziecka; pozostawać w kontakcie z pedagogiem szkolnym, psychologiem, poradnią psychologiczno-pedagogiczną. Problemy edukacyjne uczniów szkoły muszą być przedmiotem troski, zwłaszcza, że sukcesy szkolne i poziom osiągniętego wykształcenia zdecydują o późniejszych szansach w społeczeństwie i możliwościach samodzielnego życia.
Aby ograniczyć zjawisko występowania niepowodzeń szkolnych należy podjąć następujące działania: wypowiedzieć skuteczną walkę ze słabymi wynikami nauczania poprzez niedopuszczenie do powstawania zaległości i luk w opanowywanej przez uczniów wiedzy; systematycznie wykrywać i likwidować opóźnienia poprzez pomoc udzieloną przez nauczyciela przedmiotu, (organizowanie zajęć wyrównawczych); stosować metody aktywizujące uczniów; prowadzić lekcje różnymi metodami i stosować różnorodne formy pracy z uczniami; przeprowadzać testy sprawdzające po każdej partii materiału; polecać uczniom poszerzanie wiadomości w oparciu o inne źródła jak podręcznik (encyklopedie multimedialne, słowniki, literaturę, albumy, atlasy, Internet); podnosić permanentnie kwalifikacje pedagogiczne poprzez udział w różnych formach dokształcania i doskonalenia zawodowego; pogłębiać wiedzę metodyczną z zakresu wychowania i nauczania; dogłębnie poznawać uczniów, ich zdolności, zainteresowania, potrzeby, trudności; na bieżąco informować rodziców o trudnościach i osiągnięciach dzieci; poznawać warunki życia uczniów i stan zdrowia dziecka; systematycznie kontrolować odrabianie prac domowych przez uczniów; stosować różne formy kontroli. Nieodzowna jest również pomoc uczniów w tym zakresie, powinni oni zmienić dotychczasowy stosunek do nauki z tych przedmiotów, z których mają słabsze oceny; staranniej odrabiać prace domowe; zwiększać ilość czasu na naukę w domu; wykazywać się większą aktywnością na zajęciach lekcyjnych.
Aby uczeń odnosił powodzenia szkolne, musi mieć motywację do nauki szkolnej. By chciał i lubił się uczyć, należy: pobudzać jego ciekawość, stosować nagrody emocjonalne, tzn. cieszyć się razem z nim oraz okazywać mu zainteresowanie i zadowolenie z jego większych czy mniejszych sukcesów szkolnych, wyrabiać systematyczność w uczeniu się, ale raczej nie stosować nagród rzeczowych. Trzeba silnie podkreślić, że należy się uczyć dla siebie a nie dla nagrody. Należy nawiązać ścisłą współpracę między nauczycielem a rodzicem ucznia, ustalić wspólne zasady postępowania. Nauczyciel nie może jednak zapominać o stymulowaniu rozwoju całego zespołu, w tym także uczniów najzdolniej¬szych. Dlatego powinien wprowadzać takie formy i metody pracy, które służyłyby zapobieganiu ewentualnym trudnościom w nauce, ich ujawnianiu i przezwyciężaniu, a jednocześnie stymulowaniu rozwoju wszystkich uczniów. Celowe jest więc zastąpienie zadań odtwórczych stawianych uczniom - zadaniami wymagającymi twórczych, innowacyjnych postaw i zachowań, prowadzenie indywidualnej i zespołowej pracy, korektywno-wyrównawczej, realizowanie dodatkowych godzin pracy z ucz¬niami mającymi trudności z opanowaniem określonych przedmiotów lub partii materiału, prowadzenie nauczania zróżnicowanego w zakresie niektó-rych przedmiotów lub tylko pewnych tematów, przydzielanie dodatkowych zadań według możliwości uczniów i angażowanie ich do pracy w kołach zainteresowań, racjonalne obciążanie przemyślaną i ewentualnie różnico¬waną pracą domową, stosowanie na lekcjach technicznych środków dydaktycznych, aby bardziej zainteresować uczniów lekcją, dobieranie metod pracy pedagogicznej dostosowane do wieku uczniów i możliwości materialnych szkoły, aktywizowanie uczniów metodami pobudzającymi ich do działania i przeżywania treści kształcenia, rozbudzanie silnych i trwałych motywów uczenia się.
Wszystkie wymienione zabiegi są to zabiegi terapeutyczne, zabiegi stymulacyjno-kompensacyjne i korektywne. Nauczyciel, obejmując nową klasę, powinien bacznie obserwować uczniów, ich rozwój intelektualny i społeczno-moralny, a w razie potrzeby szukać pomocy w poradni psychologiczno-pedagogicznej i na tej podstawie ustalić diagnozę, czyli opinię o stanie fizyczno-zdrowotnym, intelektualnym i społeczno-moralnym ucznia. Szczególnie wnikliwie powinien obserwować uczniów wzbudzających podejrzenie o jakieś braki i odnotowywać swoje uwagi w karcie obserwacyjnej. Powinien się starać rozpoznać nie tylko objawy, ale i przyczyny tych braków. Tego rodzaju rozpoznanie staje się podstawą do stosowania zabiegów terapeutycznych zmierzających do usunięcia lub ograniczenia przyczyn i skutków zauważonych braków.
Poznanie ucznia przez nauczyciela powinno obejmować nie tylko sferę intelektualną, ale także sferę uczuć i woli, jak również stan zdrowia i rozwoju fizycznego ucznia oraz warunki życia w środowisku rodzinnym i szkolnym. Wydaje się, iż znajomość intelektualnej sfery osobowości uczniów nie może sprowadzać się tylko do znajomości ich postępów w nauce. W tej dziedzinie równie ważne jest zaznajomienie się z ogólnym poziomem rozwoju umysłowego poszczególnych uczniów, a zwłaszcza z ich uzdolnieniami. W celu poznania wolicjonalnej i emocjonalnej sfery osobowości uczniów, wysiłek nauczyciela powinien z kolei zmierzać do ustalenia podstawowych właściwości charakteru dzieci i młodzieży oraz ich stosunku uczuciowego do określonych rzeczy i zjawisk. Na uwagę zasługują przede wszystkim takie cechy, jak wytrwałość w przezwyciężaniu napotykanych trudności w nauce, ambicja, aktywność, samodzielność, inicjatywa przejawiana w różnych okolicznościach, sumienność w wywiązywaniu się z obowiązków itp. Znajomość tych cech ułatwia nauczycielowi pracę z uczniami i często pomaga mu również w wykrywaniu przyczyn ich niepowodzenia w nauce. I wreszcie znajomość stanu zdrowia uczniów, a także ich sytuacji w rodzinie oraz w grupie rówieśniczej, jest nieodzownym warunkiem skuteczności wszelkiej walki z niepowodzeniami dydaktycznymi. Dlatego też nauczyciel powinien starać się poznać możliwie dokładnie stan zdrowia ucznia (ewentualne wady fizyczne, zaburzenia systemu nerwowego, choroby somatyczne; itp.), jego sytuację w rodzinie (wykształcenie rodziców lub opiekunów, warunki mieszkaniowe, poziom życia kulturalnego, atmosferę wychowawczą, stosunek do szkoły, tryb pracy i wypoczynku ucznia w domu itd.), a ponadto sytuację ucznia w klasie (stosunek do kolegów, udział w pracach organizacji uczniowskich itp.).
Swoistą szansą minimalizacji niepowodzeń szkolnych jest wspieranie kariery każdego ucznia, czyli kreowanie sytuacji, w których każdy ma szansę na odniesienie sukcesu. Pomocne może się tu okazać neurolingwistyczne programowanie (NLP), które opiera się m.in. na założeniu, że nie ma niepowodzeń, są tylko skutki naszych działań, czyli lekcje, z których możemy się nieustannie uczyć. W kształceniu zgodnie z NLP sposób przekazywania informacji przez nauczyciela musi być zbieżny ze sposobem odbioru tych informacji przez ucznia. Najlepsze efekty osiągają uczniowie, którzy używają tych samych kanałów sensorycznych (wzrokowego, słuchowego, kinestetycznego bądź ich kombinacji) co ich nauczyciele. W szczególnie niekorzystnej sytuacji znajdują się uczniowie, których naturalna percepcja jest rozwinięta wybitnie jednostronnie. Najczęściej muszą oni tłumaczyć sposób nauczania nauczyciela na swój sposób uczenia się, co powoduje wyłączanie się na ten czas z odbioru kolejnych treści, a to przyczynia się do powstawania luk informacyjnych w ich wiedzy. Zatem niezwykle istotne okazuje się w procesie zapobiegania niepowodzeniom szkolnym kształcenie z dostosowaniem do odpowiednich kanałów sensorycznych ucznia. Ważne jest nauczanie multisensoryczne, które wykorzystuje w sposób przemyślany różnorodność bodźców oddziałujących na różne systemy reprezentacyjne uczniów, niwelując jednocześnie różnice między stylami nauczania i uczenia się. Wśród czynników zmniejszających ryzyko niepowodzeń szkolnych wymienia się relaksację, wizualizację i afirmację. Jak twierdzi J. Gnitecki nauka współczesna dostrzega wyraźny związek między stanem zrelaksowania, wizualizacji oczekiwanego wyniku a funkcjonowaniem całego organizmu człowieka. Jeśli możliwe jest określenie związku między myślą i reakcją, między projekcją pożądanego stanu a jego osiągnięciem, to warto je również uwzględnić w nauce szkolnej. Uczeń, zwłaszcza napotykający na trudności w nauce, przed podjęciem jakichkolwiek czynności uczenia się powinien wizualizować, czyli utworzyć w umyśle mentalny obraz tych czynności, a najlepszy z nich afirmować. Jakość tego obrazu w sposób znaczący warunkuje końcowe efekty uczenia się szkolnego. Dużą rolę w usuwaniu niepowodzeń szkolnych może również odegrać technologia informacyjna. Do celów diagnostycznych, profilaktycznych i terapeutycznych można wykorzystać komputer z odpowiednim oprogramowaniem. Technika komputerowa pomaga już w diagnozie i rewalidacji. Na polskim rynku znajduje się zestaw gier komputerowych przeznaczonych dla nauczycieli pracujących z uczniami dyslektycznymi. Gry te dzięki atrakcyjnej formie pobudzają sferę emocjonalno-motywacyjną, eliminują zniechęcenie, lęk przed czytaniem, pozwalają na wielokrotne powtarzanie ćwiczeń. Dzięki wspomagającym programom multimedialnym, które wyjaśniają wątpliwości ucznia, poprzez wskazywanie drogi do rozwiązania, stawianie pytań pomocniczych, wiedza i umiejętności ucznia zostają uzupełnione i poszerzone w atrakcyjny sposób. Komunikując się z dobrze opracowanym programem dydaktycznym uczniowie mają możliwość rozwoju własnej twórczej aktywności oraz "wygodną platformę zrozumienia poszczególnych przedmiotów". Proces edukacyjny podlega permanentnym zmianom, których przyczyną są przemiany społeczne, ekonomiczne, polityczne, pojawianie się w życiu ludzi coraz bardziej zaawansowanych technologii a także podejmowanymi po raz kolejny reformami systemu kształcenia. Pośrodku tych wszystkich przemian znajduje się uczeń, który poddawany jest różnorodnym oddziaływaniom płynącym z otaczającego go świata. W związku z tym problemy kształcenia są nierozłącznym elementem szkolnej rzeczywistości.
Jednym z czynników, jaki może przyczynić się do kształtowania modelu oświaty szkolnej sprzyjającej uczniowi, zdaje się być wzrost świadomości dotyczącej zagadnienia niepowodzeń edukacyjnych. Uświadomienie sobie przez nauczycieli czynników, które stają się źródłem hamowania edukacyjnych sukcesów uczniów, a tym samym wywołują zaburzone formy zachowania, stanowi podstawowy krok do podejmowania wszelkich działań diagnostycznych i profilaktycznych. Konsekwencją takiego stanu powinno być wyeliminowanie toksycznych elementów edukacji i ukierunkowanie wszelkich działań na motywowanie ucznia do odnoszenia sukcesów.
Odpowiedzialność za ucznia ciąży na nauczycielu, który powinien skutecznie wpływać na jego rozwój i zmniejszać jego trudności w szkole. Jest to bardzo trudne zadanie, wymagające ze strony nauczyciela przedmiotu i wychowawcy szczególnej troski w stosunku do społecznie nieprzystosowanego wychowanka. Aby jednak ten cel osiągnąć, chociaż w niewielkim stopniu, należy pokazać swoim wychowankom, jak myśli wiążą się z ich nastrojami i motywacją do nauki oraz wskazać, że myśli można kontrolować. Uczeń w otoczeniu, w którym zapewniona jest szeroka troska i wsparcie ze strony nauczyciela, kolegów i innych osób w szkole rozpozna, w jaki sposób jego myślenie wpływa na nastrój i zachowanie. Należy pamiętać, że każda negatywna myśl wyzwala u ucznia uczucie złości i wrogości, co daje niewłaściwe zachowania i niegrzeczność, czego rezultatem jest kara. Nauczyciel powinien podjąć też działania, które mają na celu pomóc uczniom w docenieniu siebie. W prowadzeniu ucznia trudnego ważne są relacje między nauczycielami a uczniami, w których każda strona uznaje kompetencje drugiej i własne. Nauczyciel winien nieść pomoc uczniom w dotarciu do wiedzy oraz doradzać w nauce i porządkowaniu informacji. Powinien być osobą, która planuje kształcenie, uwzględnia różnorodne formy organizacyjne, ale też być wzorem osobowym, ukazującym uczniom jak stawać się ekspertami i jak dzielić się swoją wiedzą z innymi. Uczeń też może być ekspertem w wybranej przez siebie dziedzinie, nauczyciel przejmuje wówczas rolę uczącego się. Rolą nauczyciela jest też dodawać uczniom odwagi i zachęcać ich, by wyrobili w sobie tendencje do podejmowania ryzyka w trakcie nauki. Podejmowanie ryzyka pomaga przezwyciężyć potencjalne negatywne skutki szkolnych doświadczeń, takie jak znudzenie, strach przed porażką czy wycofywanie się. Aby skłonić do ryzyka, trzeba doceniać indywidualne różnice między uczniami i ich szczególne osiągnięcia, unikać poniżania, wyrażać swoją dezaprobatę wobec negatywnych komentarzy. Ważne jest, aby nauczyciel stworzył kilka różnych narzędzi oceniania i nagród, nie szczędził pochwał i innych dowodów uznania. W takim klimacie wszyscy uczniowie są doceniani i szanowani jako jednostki ludzkie, umysły uczniów mają najlepsze warunki do uczenia się, a codzienna, mozolna praca nauczyciela wyda owoce.

Bibliografia

1. Grądzki W.: Sukcesy i niepowodzenia jako problem pedagogiczny. "Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 2000, nr 7
2. Jastrząb J.: Niepowodzenia szkolne-problem szkoły czy ucznia. "Wychowanie na co dzień" 1995, nr 7-9, wkładka metodyczna I-IV
3. Juszczyk S.: Rola technologii informacyjnej w usuwaniu niepowodzeń szkolnych, w: "Niepowodzenia szkolne", Kraków 1998
4. Karpińska A.: Niepowodzenia szkolne jako kategoria edukacyjnego dialogu, w: "Edukacja w dialogu i reformie", Białystok 2002
5. Konopnicki J.: Powodzenia i niepowodzenia szkolne, Warszawa 1966
6. Kupisiewicz Cz.: Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1988, PWN
7. Kupisiewicz Cz.: Niepowodzenia dydaktyczne, Warszawa l970, PWN
8. Lech K.: Rozwijanie myślenia uczniów przez łączenie teorii z praktyką w nauczaniu, Warszawa 1960
9. Łuczak B.: Niepowodzenia w nauce, Poznań 2000
10. Łuczak B.: Niepowodzenia szkolne, Kraków 1998
11. Okoń W.: Słownik pedagogiczny, Warszawa 1975, PWN
12. Okoń W.: Proces nauczania. Warszawa 1963
13. Okoń W.: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1987, PWN
14. Rubinsztejn S.L.: Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa 1962
15. Rydel Z.: Dziecku trudnemu pomocna dłoń, „Nowe w Szkole”, nr 4, 2001/2002
16. Szczodrak M.: Elementy pedagogiki, Warszawa 1988