Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej jako nauki

Nazwa dydaktyka pochodzi z języka greckiego, w którym didaktikos znaczy „pouczający”, a didasko - „uczę”. Według „Słownika pedagogicznego” Wincentego Okonia, „dydaktyka to jedna z podstawowych nauk pedagogicznych, której przedmiotem jest kształcenie ludzi, a więc wszelkie nauczanie innych i uczenie się, niezależnie od tego, czy odbywa się ono w szkole, poza szkołą czy w codziennych sytuacjach życiowych. Dydaktyka zajmuje się badaniem działalności osób nauczających i uczących się, celów i treści oraz metod, środków i organizacji kształcenia, jak również badaniem społecznego i materialnego środowiska, w którym się ta działalność odbywa. Dydaktyka dzieli się na dydaktykę ogólną i szczegółową. Dydaktyka ogólna bada problemy podstawowe, a przy tym wspólne dla wszelkiego nauczania i uczenia się, dydaktyka szczegółowa, zwana też metodyką nauczania, bada zagadnienia specyficzne dla jakiegoś szczególnego rodzaju nauczania, dla wybranego przedmiotu nauczania czy też jakiegoś typu lub szczebla szkoły.”
Nazwa dydaktyka pojawiła się po raz pierwszy w XII w. w Niemczech. W 1613 r. Krzysztof Helwig i Joachim Jung opracowali „Krótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania Ratychiusza”. Autorzy ci uważali dydaktykę za sztukę nauczania, a więc swego rodzaju umiejętność praktyczną. Jan Amos Komeński (1582-1670) sądził, że dydaktyka stanowi sztukę nie tylko samego nauczania, lecz także wychowania. Taki sposób rozumienia dydaktyki przetrwał do początków XIX stulecia, kiedy to Jan Fryderyk Herbart (1776-1841) opracował teoretyczne podstawy dydaktyki, czyniąc z niej spoistą wewnętrznie i niesprzeczną teorię nauczania wychowującego, podporządkowaną pedagogice. Zasadnicze zadanie dydaktyki miała stanowić, wg niego i jego zwolenników (herbartyści), analiza czynności wykonywanych w szkole przez nauczyciela, polegających głównie na zaznajamianiu dzieci i młodzieży z nowym materiałem nauczania. Na przełomie XIX i XX w. wraz z pojawieniem się nurtu tzw. nowego wychowania skupiającego się na samym dziecku, jego rozwoju, na jego potencjalnych możliwościach od momentu urodzenia, zmienia się dydaktyka – zaczęto definiować dydaktykę jako teorię uczenia się, skupiano się nie na osobie nauczyciela, a na dziecku. Czołowi przedstawiciele tego prądu pedagogicznego, m.in. Amerykanin John Dewey [diui] (1859-1952), przyznawali uczniom bardziej aktywną rolę w procesie nauczania, wysuwali postulat kształcenia i rozwijania różnorakich operacji intelektualnych oraz umiejętności praktycznego działania (learning by doing). Dydaktykę traktuje się obecnie jako naukę o nauczaniu i uczeniu się, a więc jako system poprawnie uzasadnionych twierdzeń i hipotez dotyczących zjawisk, zależności i prawidłowości nauczania-uczenia się oraz sposobów przekształcania tych zjawisk przez człowieka.
Dydaktyka jako nauka o nauczaniu i uczeniu się obejmuje swoimi badaniami wszystkie przedmioty i szczeble pracy szkolnej. Dlatego nazywamy ją dydaktyką ogólną lub ogólną teorią nauczania i uczenia się. Oprócz dydaktyki ogólnej istnieją również dydaktyki szczegółowe, czyli tzw. metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów. Są one teoriami nauczania i uczenia się takich lub innych przedmiotów na określonych szczeblach nauczania. (Rodzaje dydaktyki szczegółowej to: metodyki nauczania poszczególnych przedmiotów, odnoszących się do przedmiotu; szczeble kształcenia, czyli typy szkolnictwa np. dydaktyka nauczania początkowego, dydaktyka szkoły średniej, dydaktyka szkoły podstawowej; dydaktyki środowiskowe np. dydaktyka dorosłych, dydaktyka wojskowa; dydaktyki specjalistyczne np. nauczanie dzieci głuchych, niewidomych.). Dydaktyka ogólna jest ściśle powiązana ze wszystkimi metodykami nauczania.

Przedmiot i zadania dydaktyki
Dydaktyka ogólna bada przede wszystkim nauczanie-uczenie się systematyczne i zamierzone, organizowane planowo tak w szkole, jak i poza jej murami. Dydaktyka ogólna zajmuje się analizą wszelkiego uczenia się i nauczania organizowanego w sposób świadomy, systematyczny i planowy, inaczej - analizą wszystkich czynności składających się na proces nauczania-uczenia się. Przez proces rozumie się tutaj zbiór powiązanych ze sobą czynności uczniów i nauczyciela, warunkujących się wzajemnie i podporządkowanych realizacji wspólnego celu, którym jest wywołanie u dzieci, młodzieży lub osób dorosłych pewnych zamierzonych i względnie trwałych zmian. Przedmiotem badań dydaktyki ogólnej jest nie tylko sam proces nauczania-uczenia się, lecz również warunki niezbędne do jego wystąpienia (treść, organizacja, środki itp.), a także różnorakie, względnie trwałe wyniki i skutki tych czynności. Więc przedmiotem badań dydaktyki ogólnej jest proces nauczania-uczenia się łącznie z czynnikami, które go wywołują, warunkami, w jakich przebiega, a także rezultatami, do których prowadzi. Analizą tak rozumianego procesu nauczania-uczenia się zajmują się również dydaktyki szczegółowe, przy czym każda z nich - z wyjątkiem metodyki nauczania początkowego i dydaktyki szkoły wyższej - obejmuje jeden tylko przedmiot nauki szkolnej i pozaszkolnej, w tym także samokształcenie.
Przedmiot badań dydaktyki ogólnej stanowią: systemy, cele, treść, proces, zasady, metody, formy organizacyjne oraz środki nauczania-uczenia się.

◄ SYSTEMY DYDAKTYCZNE ►
System dydaktyczny to całokształt zasad organizacyjnych oraz treść, metody i środki nauczania-uczenia się, tworzące spójną wewnętrznie strukturę i podporządkowane realizacji społecznie akceptowanych celów kształcenia.
Stosownie do tego, czy przedmiotem badań dydaktyki ogólnej czyni się głównie: proces nauczania, proces uczenia się albo też proces nauczani-uczenia się wyróżnione zostały następujące systemy dydaktyczne, tzn. systemy oparte na nauczaniu klasowo-lekcyjnym: system tradycyjny, system związany z nurtem tzw. nowego wychowania oraz system współczesny.
Każdy z wyróżnionych systemów składa się z bardziej szczegółowych podsystemów. Tak więc, mówiąc o tradycyjnym systemie dydaktycznym, mamy na myśli m.in. koncepcje opracowane przez J.Sturma, J.A.Komeńskiego, J.H.Pestalozziego, A.Bella, J.Lancastra i przede wszystkim przez J.F.Herbarta. Z kolei w systemie nowego wychowania można wskazać takie podsystemy, jak: szkoła pracy J.Deweya [diuia] lub G.Kerschensteinera, szkoła na miarę dziecka, szkoła twórcza itd. Rownież w obrębie współczesnego systemu dydaktycznego funkcjonują różne podsystemy, np. C.Freineta, nauczanie programowane i inne.
Typowym kierunkiem reprezentującym system dydaktyki tradycyjnej jest herbartyzm, a system nowego wychowania - progresywizm.
► System dydaktyki tradycyjnej (dydaktyka herbartowska) – Jan Fryderyk Herbart (1776 – 1841) stworzył system pedagogiczny oparty na etyce i psychologii. Etyka wyznaczała cel wychowania – tym celem było kształtowanie u ludzi silnych moralnie charakterów. Psychologia wskazywała środki do osiągnięcia tego celu - wyrobienie karności i nauczanie wychowujące. Uczenie się traktował jako gromadzenie wyobrażeń ich kojarzenie i systematyzowanie. Na analizie tego procesu oparł teorię stopni formalnych wszelkiego nauczania, obejmujących jasność, kojarzenie, systematyzowanie i metodyczne stosowanie wiedzy. Dominującą osobą w szkole herbartowskiej była osoba nauczyciela (decydował o przebiegu zajęć, o treści nauczania), uczeń skierowany był na dalszy plan.
► System dydaktyki progresywistycznej
Prekursorem był John Dewey [diui] (1859 – 1952) – to tzw. era nowego wychowania. Stworzył system pedagogiczny, którego głównym założeniem było skoncentrowanie zasad doboru treści i metod kształcenia wokół psychicznych właściwości dziecka, jego potrzeb i zainteresowań. Zasada learning by doing (uczenie się przez działanie) legła u podstaw systemu dydaktyki progresywistycznej.
► System dydaktyki współczesnej
Psychologiczną podstawą dydaktyki współczesnej jest psychologia rozumiana jako nauka o wyższych czynnościach istot żywych, tzn. o procesach ukierunkowanych na uzyskanie określonych wyników. Dydaktyka współczesna, tworząc programy nauczania dla dzieci i młodzieży, kieruje się potrzebami społecznymi i indywidualnymi, przy czym eksponuje się konieczność zapewnienia uczniom warunków sprzyjających wykonywaniu bogatego wachlarza czynności teoretycznych i praktycznych.

◄ CELE KSZTAŁCENIA ►
Cele kształcenia to planowe, zamierzone i długotrwałe założenia dydaktyczne co do tego jak kształcić, jakie wartości wpajać i jakimi metodami. Podział celów kształcenia: cele kształcenia ogólnego i cele kształcenia zawodowego, w każdym z tych celów wyróżnia się stronę rzeczową (obiektywną) i stronę podmiotową (osobowościową). Związek celów kształcenia ogólnego: a) od strony rzeczowej: opanowanie ogólnej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice, kulturze i sztuce; ogólne przygotowanie do działalności praktycznej - udział w przekształcaniu przyrody, życia społecznego, w zajęciach artystycznych i technicznych; kształtowanie humanistycznego stosunku do ogólnoludzkich wartości oraz związanych z nimi postaw i przekonań światopoglądowych; b) od strony podmiotowej: ogólny rozwój sprawności umysłowej i zdolności poznawczych - z uwzględnieniem myślenia i twórczych uzdolnień; rozwój potrzeb kulturalnych, motywacji i zainteresowań poznawczych, społecznych, estetycznych i technicznych; wdrożenie do samokształcenia i pracy nad sobą przez całe życie człowieka.
Związek celów kształcenia zawodowego: a) od strony rzeczowej: opanowanie wiedzy zawodowej z tych dziedzin, które są wartościowe dla danego zawodu; przygotowanie do pracy wytwórczej - praktyczne opanowanie metod, środków i form działania, typowych dla danego zawodu i dla zawodów pokrewnych; kształtowanie postaw i przekonań naukowych ze szczególnym uwzględnieniem dziedzin życia związanego z zawodem; b) od strony podmiotowej: rozwinięcie specjalnych uzdolnień, ważnych dla wykonywania danego zawodu; rozwój potrzeb, motywów i zainteresowań związanych z danym zawodem; wdrożenie do ciągłego doskonalenia kwalifikacji poprzez samokształcenie.

◄ TREŚĆ KSZTAŁCENIA ►
Na treść kształcenia składa się całokształt podstawowych wiadomości i umiejętności z dziedziny nauki, techniki, ideologii, kultury, sztuki oraz praktyki społecznej, przewidziany do opanowania przez uczniów podczas ich pobytu w szkole. Treść kształcenia musi być ponadto zgodna z wymaganiami naukowymi oraz z przyjętą przez władze oświatowe koncepcją programową. Programy szkolne są formalną wykładnią treści kształcenia. Przez pojęcie programu nauczania rozumie się odpowiednio przez specjalistów uporządkowany zbiór tematów z wybranych dziedzin wiedzy i życia, przydatny dla nauczania. Zadaniem nauczycieli jest zaznajamiać uczniów kolejno z tymi tematami - a uczniów - przyswoić sobie ich treść.

◄ PROCES KSZTAŁCENIA ►
Przez proces kształcenia należy rozumieć uporządkowany w czasie ciąg zdarzeń obejmujący takie czynności nauczycieli i uczniów, ukierunkowane przez odpowiedni dobór celów i treści oraz uwzględniający takie warunki i środki, jakie służą wywoływaniu pożądanych zmian w uczniach (wg Wincentego Okonia)
Proces nauczania-uczenia się charakteryzuje się tym, że: a) składa się z mniej lub bardziej obszernych zbiorów czynności (aktów) nauczania-uczenia się (np. po stronie uczniów: słuchanie opowiadań czy wykładów, lektura podręczników, obserwowanie rzeczy i zjawisk, sporządzanie notatek, odpowiadanie na pytania, rozwiązywanie zadań, wykonywanie ćwiczeń, eksperymentowanie, formułowanie i rozwiązywanie problemów itp., a po stronie nauczyciela - wykład, opowiadanie, odpytywanie, demonstrowanie, kontrolowanie, ocenianie, formułowanie i stawianie zadań, wyjaśnianie itd.); b) uczenie się jest ściśle sprzężone z nauczaniem, co powoduje, że czynności uczenia się, będąc inspirowane i oceniane przez nauczyciela, równocześnie same modyfikują jego postępowanie; c) w przeciwieństwie do jednorazowych aktów proces nauczania-uczenia się jest systematyczny, zamierzony i długotrwały; d) zmierza do osiągnięcia wcześniej zaplanowanych rezultatów, postulowanych przez programy nauczania.
W wyniku procesu nauczania-uczenia się uczniowie, pracując pod kierunkiem nauczyciela osiągają cele kształcenia wyznaczone w programie, tzn. przyswajają sobie określone wiadomości, umiejętności i nawyki, zdobywają podstawy naukowego poglądu na świat, rozwijają swoje zainteresowania i zdolności poznawcze oraz wdrażają do samokształcenia. Osiągnięcie tych celów zależy nie tylko od jakości samego procesu nauczania-uczenia się, lecz również od wielu innych czynników, przede wszystkim od wieku uczniów, z którym wiąże się poziom ich psychofizycznego rozwoju.
W procesie kształcenia wyróżnia się pewne stałe elementy tzw. ogniwa procesu kształcenia.
Ogniwa procesu kształcenia wg Okonia dotyczą motywów nauczania-uczenia się (uświadamianie uczniom celów i zadań nauczania), przebiegu tego procesu (zaznajamianie ich z nowym materiałem i utrwalanie go, kształtowanie uogólnień oraz umiejętności i nawyków, kontrola i ocena wyników nauczania), a także jego pożądanych wyników (wiązanie teorii z praktyką).

◄ ZASADY KSZTAŁCENIA ►
Zasady kształcenia to normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajamiać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze, wpajać im naukowy pogląd na świat oraz wdrażać do samokształcenia. Tak rozumiane zasady nauczania służą realizacji ogólnych celów kształcenia i obowiązują w pracy szkół różnych typów i szczebli oraz w zakresie różnych przedmiotów nauczania.
Zasady kształcenia wg Okonia: zasada systemowości, zasada poglądowości, zasada samodzielności, zasada związku teorii z praktyką, zasada efektywności, zasada stopniowania trudności, zasada związku indywidualizacji i uspołecznienia. Zasady nauczania wg Kupisiewicza: zasada poglądowości, zasada przystępności w nauczaniu, zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się, zasada systematyczności, zasada trwałości wiedzy uczniów, zasada operatywności wiedzy uczniów, zasada wiązania teorii z praktyką.
Zasady nauczania wyjaśniają, dlaczego należy uczyć w określony sposób.

◄ METODY NAUCZANIA ►
Przez metodę nauczania należy rozumieć systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań umysłowych.
Poglądy dydaktyków na temat klasyfikacji metod nauczania są dość zróżnicowane. Zdaniem Kazimierza Sośnickiego istnieją dwie metody uczenia się, a mianowicie uczenie się sztuczne (szkolne) i uczenie się naturalne, którym odpowiadają dwie grupy metod nauczania: metody podające i metody poszukujące. Także Bogdan Nawroczyński wyróżnia metody podające, poszukujące i laboratoryjne. Klasyfikacja metod nauczania według L.J.Lernera i M.N.Skatkina: metoda objaśniająco-poglądowa (reprodukcyjna), metoda problemowa, metoda częściowo poszukująca, metoda badawcza. Wincenty Okoń wyodrębnia 4 grupy metod kształcenia, tj. nauczania-uczenia się. Są to: metody asymilacji wiedzy (metody podające) oparte głównie na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym; metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy (metody problemowe), oparte na twórczej aktywności poznawczej, polegającej na rozwiązywaniu problemów; metody waloryzacyjne (metody eksponujące) - o dominacji aktywności emocjonalno-artystycznej; metody praktyczne - cechujące się przewagą aktywności praktyczno-technicznej, zmieniającej otoczenie lub stwarzającej nowe jego formy. Do metod asymilacji wiedzy (uczenie się przez przyswajanie) należą następujące metody: pogadanka, dyskusja, wykład, praca z książką. Do metod samodzielnego dochodzenia do wiedzy (uczenie się przez odkrywanie) zalicza się klasyczną metodę problemową, metodę przypadków, metodę sytuacyjną, giełdę pomysłów (burzę mózgów), mikronauczanie i gry dydaktyczne. Do metod waloryzacyjnych (uczenie się przez przeżywanie) zalicza się metody impresyjne i ekspresyjne. W skład metod praktycznych (uczenie się przez działanie) wchodzą metody ćwiczebne i metody realizacji zadań wytwórczych.
Kryteria klasyfikacji metod nauczania można ujednolicić, dzieląc te metody na oparte na słowie, obserwacji i działalności praktycznej uczniów. Według Kupisiewicza w skład grupy metod opartych na obserwacji (oglądowe) wchodzi: metoda pokazu oraz metoda pomiaru rzeczy, zjawisk i procesów. Do grupy metod opartych na słowie należą: pogadanka, opowiadanie, dyskusja, wykład i praca z książką. Metoda zajęć laboratoryjnych oraz metoda zajęć praktycznych tworzy grupę metod opartych na działalności praktycznej uczniów. Metody problemowe – inaczej gry dydaktyczne pierwszy uporządkował i przeniósł z zachodniej dydaktyki Krzysztof Kruszewski. Podział gier dydaktycznych: burza mózgów (giełda pomysłów), metoda sytuacyjna, metoda symulacyjna, metoda inscenizacji.
Dobór metod zależy od wieku uczniów, charakterystycznych właściwości przedmiotów nauczania, ogólnych celów kształcenia oraz szczegółowych zadań dydaktycznych. Metody kształcenia odpowiadają na pytanie, jak uczyć w danych warunkach.

◄ FORMY ORGANIZACYJNE ►
Formy organizacyjne nauczania są determinowane przez cele i zadania kształcenia, liczbę uczniów objętych oddziaływaniem dydaktycznym, charakterystyczne właściwości przedmiotów nauki szkolnej, miejsce i czas pracy dzieci i młodzieży, wyposażenie szkoły w pomoce naukowe. Formy nauczania wskazują, jak organizować pracę dydaktyczną stosownie do tego, kto, gdzie, kiedy i w jakim celu ma być przedmiotem kształcenia.
Podstawą wyróżnienia form organizacyjnych nauczania są następujące kryteria: liczba uczniów uczestniczących w procesie nauczania-uczenia się, miejsce uczenia się dzieci i młodzieży, czas trwania zajęć dydaktycznych. Ze względu na pierwsze z wymienionych kryteriów wyróżnia się jednostkowe (korepetycje) i zbiorowe (system klasowo-lekcyjny, laboratoryjno-lekcyjny i warsztatowo-lekcyjny) formy organizowania pracy uczniów. Stosownie do miejsca pracy uczniów dzieli się te formy na zajęcia szkolne (nauka w klasie podczas lekcji, praca w laboratorium, warsztacie szkolnym, świetlicy itd.) oraz pozaszkolne (praca domowa, wycieczka, zajęcia w zakładach produkcyjnych itp.). Z punktu widzenia czasu pracy dzieci i młodzieży można mówić o zajęciach lekcyjnych i pozalekcyjnych. Pierwsze odbywają się na lekcjach, drugie natomiast - w czasie nie objętym lekcjami. Zajęcia pozalekcyjne mogą być organizowane zarówno w szkole, np. w świetlicy, jak i poza jej murami, jako zajęcia pozaszkolne.
Jedną z form nauczania zbiorowego jest system klasowo-lekcyjny. Charakteryzuje się tym, że pracą uczniów na lekcji kieruje nauczyciel, on też ocenia postępy w nauce oraz decyduje o promowaniu lub nie promowaniu poszczególnych uczniów do następnej klasy; uczniowie w tym samym lub zbliżonym wieku życia tworzą odrębne klasy; podstawową jednostkę organizowanych dla uczniów zajęć dydaktyczno-wychowawczych stanowi lekcja; każda lekcja poświęcona jest w zasadzie jednemu przedmiotowi z wyjątkiem klas najniższych; każda klasa pracuje zgodnie z przeznaczonym dla niej rocznym planem nauczania, plan ten obejmuje różne przedmioty, przy czym każdy z nich jest realizowany w ściśle ustalonym wymiarze godzin.
W systemie klasowo-lekcyjnym lekcja to podstawowa, najbardziej znana, powszechnie obowiązująca forma organizacyjna procesu kształcenia (nauczania). Struktura lekcji powinna być wyznaczana przez cele, treść, zadania dydaktyczne, wiek uczniów oraz stosowane metody i środki nauczania. Struktura lekcji jest zarazem pochodna wobec różnych typów lekcji, określonych z kolei stosownie do ich głównych funkcji dydaktycznych, takich jak: a) sprawdzanie wiadomości, umiejętności i nawyków, połączone przeważnie z oceną pracy uczniów; b) zaznajamianie uczniów z nowym materiałem; c) utrwalanie opanowanej przez uczniów wiedzy, czemu towarzyszy na ogół wiązanie teorii z praktyką. Odpowiednio do tych funkcji można wyróżnić następujące typy lekcji: poświęcone kontroli i ocenie wyników nauczania, służące zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem oraz powtórzeniowo-systematyzujące. Niezależnie od typu, każda lekcja przebiega według określonego planu, przygotowanego wcześniej przez nauczyciela. Głównymi elementami tego planu są: czynności przygotowawcze, np. sprawdzenie pracy domowej lub kontrola i ocena wyników pracy niektórych uczniów; czynności podstawowe, zdeterminowane przez dominującą funkcję dydaktyczną lekcji; czynności końcowe: utrwalenie nowego materiału, zadanie pracy domowej.
Cztery główne typy lekcji: Lekcja problemowa – ma na celu rozwiązanie jakiegoś problemu. Lekcja podająca – ma na celu zaznajomienie uczniów z nowymi treściami i dbałość o to, aby te treści były zrozumiane i zapamiętane przez uczniów. Lekcja ekspozycyjna – ma za zadanie rozwijać wyobraźnię i przeżycia estetyczne. Lekcja operacyjna – ma na celu kształtowanie umiejętności i nawyków. Ćwiczenie polega na opanowaniu określonych czynności, które są powtarzane w celu rozwinięcia odpowiedniej sprawności lub umiejętności. Lekcja mieszana – może się składać ze wszystkich rodzajów lekcji. Lekcje te wydają się być najbardziej wartościowe i pozwalają rozwinąć pełny zakres skutecznych metod nauczania i uczenia się.

◄ ŚRODKI DYDAKTYCZNE ►
Nieodzownym składnikiem racjonalnie zorganizowanego i realizowanego procesu nauczania-uczenia się są środki dydaktyczne. Są to przedmioty, które, dostarczając uczniom określonych bodźców zmysłowych oddziałując na ich wzrok, słuch, dotyk itd., ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości. Tak rozumiane środki dydaktyczne spełniają w procesie nauczania-uczenia się następujące funkcje: służą bezpośredniemu poznawaniu przez uczniów określonych fragmentów rzeczywistości (funkcja poznawcza); są narzędziem rozwijania zdolności poznawczych oraz uczuć i woli uczniów (funkcja kształcąca); stanowią istotne źródło zdobywanych przez uczniów wiadomości i umiejętności, ułatwiają utrwalanie przerobionego materiału, weryfikację hipotez, sprawdzanie stopnia opanowania wiedzy itp. (funkcja dydaktyczna). Na środki dydaktyczne składają się zarówno tzw. pomoce naukowe (przedmioty, którymi posługuje się nauczyciel, aby skutecznie realizować cele i zadania kształcenia), jak i indywidualne wyposażenie uczniów (podręczniki szkolne, zeszyty do ćwiczeń, przybory do pisania itp.). do środków dydaktycznych zalicza się również urządzenia sportowe, działki botaniczne itp.
Spośród wielu typologii dydaktycznych prostotą wyróżnia się podział dokonany przez Edwarda Fleminga i Jana Jacoby’ego. Dzielą oni środki dydaktyczne na 3 grupy: środki naturalne, środki techniczne i środki symboliczne.
Inny podział obejmuje 6 następujących kategorii: A) środki proste: 1) środki słowne (podręczniki i inne teksty drukowane), 2) proste środki wzrokowe (wizualne; oryginalne przedmioty, modele, obrazy, wykresy, mapy); B) środki złożone: 3)mechaniczne środki wzrokowe (umożliwiające przekazywanie obrazów za pomocą urządzeń technicznych: aparat fotograficzny, rzutnik, diaskop, episkop, mikroskop, teleskop), 4)środki słuchowe (pozwalające przekazywać dźwięki i szmery - za pośrednictwem gramofonu, magnetofonu czy radia, instrumenty muzyczne), 5) środki słuchowo-wzrokowe (audiowizualne; łączące obraz z dźwiękiem, jak film dźwiękowy czy telewizja, taśmy magnetowidowe i płyty DVD), 6) środki automatyzujące proces nauczani-uczenia się (maszyny dydaktyczne, gabinety/laboratoria językowe, komputery).

◄ PRZYGOTOWANIE NAUCZYCIELA DO LEKCJI ►składa się z 3 zakresów: 1) przygotowanie merytoryczne – zwane przedmiotowym, związane z treściami – znajomość treści, wybór konkretnych zagadnień, które będą omawiane, wybór treści, które wg nauczyciela są niezbędne. W trakcie tego przygotowania nauczyciel określa, jakie treści, w jakim celu i w jakim porządku będzie realizował; 2) przygotowanie metodyczne – jest odpowiedzią na pytanie „jak poprowadzić przygotowaną lekcję?”. Podstawowe zadania to: a) określić rodzaj lekcji; b) określić typ lekcji; c) określić metody nauczania; d) przegląd środków dydaktycznych; e) ustalić czynności nauczyciela i ucznia; f) ustalić formy i metody kontroli; g) ustalić zakres pracy domowej; 3) przygotowanie organizacyjne, – czyli sprawy, które należy przewidzieć poza treścią przedmiotową i rozwiązaniami metodycznymi. Przygotowanie organizacyjne to przygotowanie miejsca pracy i środków dydaktycznych. Zewnętrznym wyrazem przygotowania nauczyciela jest konspekt zajęć, zawierający plan, układ materiału do przekazania i opracowania z uczniami, metody i środki dydaktyczne do wykorzystania w toku pracy.
Konspekt lekcji (scenariusz zajęć)
1. Temat
2. Cele, – po co ma być ta lekcja
a. Ogólne – np. przekazywanie wiadomości na temat komórki roślinnej
b. Szczegółowe, – co ja chcę żeby uczeń wyniósł z zajęć np. uczeń potrafi (wie), z jakich elementów składa się komórka, uczeń potrafi rozróżnić komórkę roślinną od zwierzęcej, itp.
3. Formy pracy: a. Zbiorowa; b. Grupowa; c. Indywidualna
4. Określenie rodzaju i typu lekcji
5. Metody – sposoby postępowania nauczyciela z uczniami w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów np.: a. dyskusja; b. wykład; c. „burza mózgów”; d. pogadanka; e. opowiadanie; f. pokaz; g. wyjaśnienie; h. prezentacja; i. laboratoryjna – oparte na praktycznej działalności
6. Środki dydaktyczne – to wszystkie przedmioty, z których korzystamy podczas realizacji zajęć
7. Przebieg zajęć – po kolei w punktach to, co będziemy robić. Część wstępna, główna, końcowa (zależy od rodzaju lekcji)

LITERATURA: Wincenty Okoń „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej”; Czesław Kupisiewicz „Podstawy dydaktyki ogólnej”; Wincenty Okoń „Słownik pedagogiczny”; Władysław P.Zaczyński „Uczenie się przez przeżywanie”.