Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi w stopniu umiarkowanym i znacznym

Szczegółowa charakterystyka dzieci umysłowo upośledzonych zakwalifikowanych do danego stopnia upośledzenia jest bardzo trudna, ponieważ każda jednostka jest odmiennie ukształtowana w wyniku jej tylko właściwych uszkodzeń układu nerwowego. Ogólnie można jednak stwierdzić, że upośledzenie umysłowe, zarówno umiarkowanego jak i znacznego stopnia, określane wspólnym terminem głębszego upośledzenia, ujawnia się w czynnościach orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motorycznych oraz w całej osobowości. U dzieci tych występują nieprawidłowości i zaburzenia o różnych wymiarach i zróżnicowanym nasileniu w zakresie percepcji wzrokowej, słuchowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, słuchowo-ruchowej, pod względem rozwoju mowy i rozwoju motorycznym.
Nauczyciel szkoły życia spotyka się na co dzień z takim zjawiskiem, że niektóre dzieci umiarkowanie upośledzone w zakresie jednej lub kilku sprawności mogą funkcjonować jak dzieci znacznie upośledzone, zaś u znacznie upośledzonych niektóre sprawności mogą być rozwinięte na poziomie umiarkowanym.
Do podstawowych zadań nauczyciela szkoły życia należy poznanie każdego dziecka. Jest to bowiem nieodzowny warunek właściwego postępowania z nim. Dziecko nie może być traktowane w sposób wyizolowany, niezbędne jest poznanie warunków jego rozwoju, historii życia, przyczyn upośledzenia, jego stopnia oraz ewentualnych odchyleń skojarzonych, np. wady wzroku, słuchu, choroby somatyczne, psychiczne, autyzm.
Znajomość potrzeb dziecka, ich specyfiki i nasilenia, poznanie środowiska, z którym jest ono związane, to podstawowe warunki przy planowaniu i organizowaniu procesu rewalidacji przez nauczyciela.
Uczniowie realizują opracowane przez nauczyciela indywidualne programy edukacyjne, w których uwzględniono zagadnienia dotyczące następujących przedmiotów: funkcjonowanie w środowisku, plastyka, technika, muzyka z rytmiką i wychowanie fizyczne. Treści programowe funkcjonowania w środowisku obejmują samoobsługę, uspołecznienie, komunikowanie się, czytanie, pisanie oraz elementarne pojęcia matematyczne. Plastyka dotyczy takich czynności, jak malowanie, rysowanie, modelowanie z elementami rzeźby. W ramach techniki uczniowie zdobywają umiejętności z zakresu przyrządzania prostych posiłków, obsługi urządzeń technicznych, czynności manualnych, takich jak lepienie, budowanie, konstruowanie, nawlekanie, wydzieranie, cięcie, wycinanie, stemplowanie. Muzyka dotyczy kształcenia poczucia rytmu, słuchu, różnicowania tempa i dynamiki, ćwiczeń głosowych i śpiewu. Natomiast wychowanie fizyczne obejmuje zabawy i gry ruchowe, gimnastykę oraz dyscypliny sportowe.
W szkole życia zadania z poszczególnych przedmiotów, z wyjątkiem wychowania fizycznego, realizuje się systemem całościowym, czyli tradycyjnie przyjętą w szkolnictwie specjalnym metodą ośrodków pracy, w której wzajemnie się uzupełniają metody oparte na obserwacji, słowie i praktycznym działaniu wspomagane metodami uczenia się przez naśladownictwo i metodami wzmacniania pozytywnego. Istotą tej metody jest taki dobór i układ treści nauczania oraz taka organizacja zajęć szkolnych, która pozwala dzieciom upośledzonym stopniowo wchodzić w coraz to szersze kręgi życia przyrodniczego i społecznego swojego środowiska.
Metoda ośrodków pracy stanowi pewnego rodzaju strategię kształcenia, czy też formę organizacyjną, w której wyróżnia się następujące momenty:
1. zajęcia wstępne,
2. bezpośrednie spostrzeganie, obserwacja, zbieranie materiału o danym zjawisku,
3. abstrakcyjne myślenie – przede wszystkim przeróbka umysłowa zebranego materiału i kojarzenie go z poprzednio opanowanym,
4. zastosowanie nowo poznanych wiadomości i umiejętności w praktyce,
5. zajęcia końcowe.
Realizacja wszystkich etapów metody ośrodków pracy w szkole życia jest
możliwa tylko w tych klasach wyższych, w których są uczniowie o umiarkowanym stopniu upośledzenia umysłowego i to w jego górnej granicy.
Stosowane w szkołach życia nauczanie całościowe (ośrodki pracy) jest jak najbardziej uzasadnione, gdyż dziecko zapoznaje się z różnymi naturalnymi zjawiskami, uczy się właściwego stosunku do nich, umiejętności posługiwania się nimi w życiu codziennym, a także poprawnego postępowania. Decydujący jest tu sam proces poznawania zjawiska i umiejętność korzystania z niego, a nie wiedza przedmiotowa. Nie chodzi tu o zdobycie pełnej, rzetelnej wiedzy o otaczającym świecie, ale o skuteczne radzenie sobie w nim, a więc o opanowanie takich wiadomości oraz wykształcenie umiejętności i nawyków, które będą przydatne w życiu. Niezwykle ważne jest również uczulenie na zjawiska oraz sytuacje zagrażające i niebezpieczne, sposoby zapobiegania im i usuwania ich. Ogromne znaczenie przywiązuje się w nauczaniu całościowym do wychowania społecznego.
W zależności od stopnia organizacyjnego szkoły, a także od ustaleń rad pedagogicznych, czas i częstotliwość przerw podczas ośrodków pracy reguluje prowadzący nauczyciel lub też uwzględnia się przerwy co 45 minut (np. w ośrodkach szkolno-wychowawczych, w których klasy życia funkcjonują równolegle z klasami dla lekko upośledzonych umysłowo).
Organizacja procesu dydaktyczno-wychowawczego uwzględnia pracę prowadzoną:
- jednolitym frontem,
- indywidualnie,
- w zespołach jednopoziomowych i wielopoziomowych.
W każdej jednostce lekcyjnej występuje wiele momentów pracy prowadzonej jednolitym frontem. Są to np. obserwacje ukierunkowane, pogadanki, ekspresje plastyczne, ćwiczenia i zabawy ruchowe, śpiewanie piosenek, mówienie wierszy i inne. Odgrywają one niebagatelną rolę, gdyż przy zdecydowanej potrzebie indywidualizacji, praca jednolitym frontem ma duże walory. Pomaga w ośmielaniu dzieci zahamowanych, pozwala również na bardziej efektywne wykorzystanie czasu pracy na lekcji.
Specyficzną formą pracy w szkole życia jest prowadzenie zajęć z całą grupą i jednocześnie stosowanie krótkich, kilkuminutowych momentów pracy indywidualnej kolejno z każdym dzieckiem lub kilkorgiem dzieci. Nauczyciel stosuje ją wówczas, gdy polecenia, informacje lub instrukcje kierowane do całego zespołu nie są odbierane przez niektóre dzieci, o czym świadczy brak odpowiednich reakcji.
W szkole życia wyodrębnia się również zajęcia rewalidacji indywidualnej, podczas których nauczyciele specjaliści stosują zindywidualizowany sposób postępowania rehabilitacyjnego zmierzający do usunięcia odchyleń od normy i zaburzeń w pewnym zakresie, np. procesów orientacyjno-poznawczych, myślenia i mowy, koordynacji wzrokowo-ruchowej, sprawności manualnych, samoobsługi i zaradności, sprawności motorycznej i innych. Zajęcia te mogą odbywać się w małych zespołach uczniów o podobnych odchyleniach od normy.
Jedną z podstawowych form pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym jest zabawa, występująca w toku różnych zajęć. Przez zabawę dziecko spontanicznie zaspokaja swoje istotne potrzeby psychiczne, : jak potrzebę aktywności, kontaktów z innymi, poznania świata. Zabawa ma charakter wielofunkcyjny i jej wpływ na wszechstronny rozwój dziecka jest bezsporny.
Istotną rolę odgrywają również metody uczenia się przez naśladownictwo. Można wyróżnić:
- naśladownictwo ruchowe i statyczne, stosowane np. na zajęciach wychowania fizycznego, gimnastyki korekcyjnej, na zajęciach praktyczno-technicznych a także w ćwiczeniach logopedycznych,
- naśladownictwo werbalne wykorzystywane w kształtowaniu mowy dziecka,
- naśladownictwo zachowań i postaw.
Do realizacji programu dydaktyczno-wychowawczego szkoły życia niezbędne są różnego rodzaju środki dydaktyczne zarówno ogólnodostępne, jak i specjalne dostosowane do możliwości i potrzeb dzieci głębiej upośledzonych umysłowo. Powodem niedokładnego odzwierciedlania przez dziecko otaczającej je rzeczywistości jest upośledzenie analizatorów, w wyniku którego procesy spostrzegania przebiegają wolno, zakres ich jest ograniczony, co prowadzi do trudności w wyodrębnianiu istotnych cech i zjawisk. Podstawowymi w szkole życia powinny być pomoce naturalne, przedmioty znajdujące się w klasie, w szkole, w domu, w najbliższym środowisku, np. meble, narzędzia, owoce, warzywa, zegary, monety, kalendarze, itp. Zastępniki pomocy naturalnych: np. makiety, filmy, obrazy należy wprowadzać wówczas, gdy dziecko potrafi już kojarzyć ich treść z konkretnymi sytuacjami naturalnymi. Funkcję pomocy dydaktycznych z dużym powodzeniem spełniać mogą zabawki. Odpowiednie ich wykorzystanie przyczynia się do pobudzania aktywności dzieci, rozwijania zainteresowań, wyzwala pozytywne nastawienie emocjonalne do działania, a w efekcie pomaga w osiąganiu postępów w rozwoju. Niezwykle cenne są również materiały ilustracyjne, czyli bogaty zbiór obrazków do ćwiczeń spostrzegawczości, koncentracji uwagi, kształtowania mowy i pojęć. Znaczną rolę odgrywają obrazy konturowe, których podstawowym zadaniem jest usprawnianie manualne, wzbogacanie form ekspresji plastycznej, stworzenie dziecku możliwości osiągania widocznych efektów pracy, przeżywania radości i satysfakcji.

W pracy z głębiej upośledzonymi umysłowo nauczyciel ma prawo wyboru metod, form pracy i środków dydaktycznych, kierując się ich skutecznością. Ponadto program nauczania nie narzuca podziału zadań i zakresu treści do realizacji, natomiast wskazuje kierunki pracy, zgodnie z którymi nauczyciel powinien prowadzić ucznia, mając na uwadze przede wszystkim jego dobro i rozwój.


Literatura:
1. Irena Polkowska „Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole życia”.
2. Stefan Dziedzic „Rewalidacja upośledzonych umysłowo”.
3. Ignacy Wald (red.) „Jak przygotować do życia dziecko umysłowo upośledzone”.
4. Kazimierz Kirejczyk (red.) „Z zagadnień oligofrenii dziecięcej”.
5. „Program wychowania i nauczania dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym”.