Nadpobudliwość psychoruchowa - charakterystyka zaburzenia

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej to grupa zaburzeń charakteryzujących się „ brakiem wytrwałości w realizacji zadań wymagających zaangażowania poznawczego, tendencją do przechodzenia od jednej aktywności do drugiej bez ukończenia żadnej z nich oraz zdezorganizowaną, słabo kontrolowaną nadmierną aktywnością”.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo to dzieci sprawiające otoczeniu najwięcej trudności wychowawczych ze względu na gwałtowne, często niepohamowane reakcje emocjonalne (płacz, krzyk, złość), ruchowe (bójki, niszczenie przedmiotów, pośpiech i chaotyczność w zachowaniu, znaczna ruchliwość i żywiołowość) oraz poznawcze (brak koncentracji na zadaniu, chaos myślowy itp.). Bezpośrednią przyczyną takich zachowań jest od strony fizjologicznej wyraźna przewaga w układzie nerwowym procesów pobudzania nad hamowaniem. Przyczynami nadpobudliwości od strony biologicznej mogą być różne czynniki uszkadzające OUN, takie jak: zatrucia ciąży (leki, alkohol, papierosy), niewłaściwe odżywianie się, choroby zakaźne i urazy mechaniczne w czasie ciąży, urazy mechaniczne i niedotlenienie podczas porodu, poważne choroby lub urazy czaszki w wieku dziecięcym. Objawy nadpobudliwości dziecięcej występują najczęściej na skutek korelacji wymienionych czynników biologicznych z czynnikami społecznymi (atmosfera domowa, wymagania najbliższego otoczenia, nieprawidłowy styl wychowawczy w rodzinie, brak zaspokajania podstawowych potrzeb psychicznych dziecka). Można tu również wymienić tempo życia, które niekorzystnie odbija się na układzie nerwowym dzieci, brak kontaktów z zajętymi, przemęczonymi rodzicami, czy też obcowanie z głośnymi i agresywnymi wzorcami kontaktów międzyludzkich i sposobów spędzania wolnego czasu propagowanymi przez media.
Mianem nadpobudliwości psychoruchowej określa się zazwyczaj zespół objawów występujących w jednej, dwóch lub wszystkich sferach funkcjonowania dziecka: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej.
W sferze ruchowej objawami tymi są: wyraźny niepokój nerwowy, niemożność pozostawania w bezruchu przez nawet krótki czas, podrywanie się z miejsca, chodzenie po klasie, wymachiwanie rękoma, podskakiwanie lub też wzmożone drobne ruchy kończyn (machanie nogami, poruszanie palcami rąk, ciągłe zajmowanie się rzeczami, które leżą w zasięgu rąk lub nóg dziecka, kiwanie się na krześle itp.).
Nadpobudliwość w sferze poznawczej wyraża się przede wszystkim trudnościami w skupieniu uwagi, pochopnością i pobieżnością myślenia. Dziecko nie jest w stanie skupić się dłużej nad wykonywaną czynnością, najmniejszy bodziec odrywa je od zadania. Dzieci te przerzucają swoją uwagę z obiektu na obiekt, sprawiają wrażenie jakby interesowało je kilka lub kilkanaście rzeczy naraz, co prowadzi m.in. do udzielania nieprawidłowych odpowiedzi na pytanie lub nieprawidłowego rozwiązywania zadań.
Nadpobudliwość w sferze emocjonalnej dziecka wyraża się głównie w nieopanowanych, nieraz bardzo silnych reakcjach emocjonalnych, wzmożonej ekspresji uczuć oraz zwiększonej wrażliwości emocjonalnej na bodźce otoczenia. Często towarzyszy jej nasilona aktywność ruchowa oraz poznawcza, co może przejawiać się w trudnościach z koncentracją uwagi czy chaosie myślowym.
W przypadku stwierdzenia nadpobudliwości, by podjąć jakiekolwiek działania, niezbędna jest wiedza dotycząca tego zaburzenia a przede wszystkim ogromna cierpliwość, spokój, życzliwość i opanowanie płynące ze strony nauczycieli, ale zwłaszcza rodziców, pod których opieką dziecko spędza większość czasu. Bardzo ważnym czynnikiem w pracy z dzieckiem nadpobudliwym jest wspólny, uzgodniony ze szkołą, ujednolicony kierunek postępowania. Każde dziecko jest „inne” i wymaga indywidualnego podejścia wychowawczego. Dlatego też prowadzenie dokładnej obserwacji umożliwia rodzicom i nauczycielom określenie zachowań będących oznaką niepowodzeń i problemów.
Przystępując do pracy z dzieckiem nadpobudliwym, należy przestrzegać kilku podstawowych zasad:
1. Nie można pozwolić, aby niepokój i nadruchliwość dziecka udzielały się dorosłym.
2. Należy zwracać uwagę na staranne wykonywanie prac oraz ich ukończenie, a także utrzymywanie zainteresowania na zadaniu poprzez jego częste zmiany. Zawsze wracamy do pracy rozpoczętej i niedokończonej.
3. Należy stopniowo wydłużać czas trwania zadania i nasilać stopień trudności.
4. Nadmierną ruchliwość na lekcji należy pozytywnie ukierunkować, np. poprosić ucznia o starcie tablicy, rozdanie pomocy czy wykonanie innej pożytecznej czynności, która pozwoli na częściowe rozładowanie napięcia.
5. Uczeń powinien siedzieć blisko nauczyciela.
6. W zabawach, w których dziecko bierze udział, powinny być jasno określone zasady oraz czas ich ukończenia. Nie można pozwolić na chaotyczny i niekontrolowany ruch.
7. Oddziaływać na dziecko należy powoli, bez pośpiechu, głosem nieco stłumionym, nie krzykiem.
8. Po zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności należy zastosować ćwiczenia wyciszające.
Pracując z dzieckiem nadpobudliwym w domu warto pamiętać o kilku najważniejszych zasadach postępowania:
1. Dziecko powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę akceptacji, spokoju i bezpieczeństwa.
2. Należy być cierpliwym, wyrozumiałym, ale przede wszystkim konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków, a także podczas wymierzania kar.
3. Wymagania powinno stawiać się w sposób jasny i klarowny, aby dziecko znało swoje obowiązki i wiedziało, jak ma zachować się w danej sytuacji.
4. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do możliwości dziecka. Należy eliminować każdy przejaw chaosu, ale stosować również pochwałę za dobre wykonanie zadania i doceniać trud włożony w pracę nawet, gdy dziecko wykona ją mniej dokładnie.
5. Ważne jest, aby dzienny rozkład zajęć dziecka był uporządkowany i miał jasną strukturę: odpowiednią i tę samą porę wstawania, posiłków, odrabiania lekcji, kolacji, snu, itp.
6. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, eliminować programy o treści agresywnej z dużym ładunkiem emocjonalnym.
7. Podczas odrabiania lekcji wskazane jest ograniczanie dodatkowych bodźców, które mogą rozpraszać dziecko np. radio, zabawki na biurku, dekoracje na ścianie.
8. Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny nauczyć się odczytywać sygnały ostrzegawcze poprzedzające wybuch. Najlepiej odwrócić uwagę dziecka i nie dopuścić do ataku.
9. Rozwiązanie sytuacji konfliktowej powinno nastąpić zaraz po zdarzeniu. Nie wolno pozostawiać dziecka zbyt długo w stanie napięcia emocjonalnego np. poprzez odsyłanie go do własnego pokoju czy wyznaczanie kary dopiero po przyjściu ojca.
10. Liczbę dzieci biorących udział w zabawie należy ograniczyć do jednego lub dwóch ze względu na duże rozproszenie i pobudliwość. Dom jest najlepszym miejscem do zabawy, ponieważ można obserwować dziecko i reagować w każdej chwili.
11. Proponowane zabawy w czasie wolnym to: lepienie, wycinanie, malowanie, układanie klocków.
12. Opiekunowie powinni codzienne poświęcić trochę czasu na rozmowę i zabawę z dzieckiem.
Jeżeli, pomimo wielu wysiłków ze strony rodziców i nauczycieli nie ma istotnych zmian w zachowaniu dziecka, niezbędna jest systematyczna terapia. Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne i Poradnie Zdrowia Psychicznego oferują profesjonalną pomoc dostosowaną do specyficznych potrzeb dziecka, jego osobowości i indywidualnych sytuacji. Stanowi to ogromne ułatwienie we wspólnej pracy nad eliminowaniem zaburzeń i związanych z nimi problemów. Należy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że bez względu na to, jakie sposoby postępowania zastosujemy, aby pomóc dziecku, będzie to żmudna, codzienna, rozłożona w czasie praca, przynosząca niekiedy bardzo nikłe rezultaty.


LITERATURA:
1. Nartowska H., Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1986.
2. Opolska T., Potempska E., Dziecko nadpobudliwe, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1998.
3. Serfontein G., Twoje nadpobudliwe dziecko, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.
4. Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1980.
5. Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1985.